زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: انتشار سند علمی در پایگاه‌های استنادی یکی از راه‌های نشان دادن برتری علمی در دنیای امروز است. پایگاه‌هایی که سهم بسزایی در رتبه‌بندی کشورها دارند. نکته مهم درباره سندهای علمی فارغ از قالب‌بندی آنها که مقاله، مقاله کنفرانس، فصل کتاب و... هستند، اثرشان در تعیین مسیر پیشرفت علمی در حوزه کاربردی‌شان است. مقالاتی که یا خود پیشرفتی در حوزه‌شان محسوب می‌شوند یا بستر را برای تغییر مسیر تحقیقات باز می‌کنند. بااین‌حال کشورهای مختلف بنا به اقتضائات و جریان علمی‌شان، تمرکزشان در انجام تحقیقات یک حوزه بیشتر بوده و طبیعتا سهم اسناد علمی آن هم در میان اسناد نمایه شده از سوی پایگاه‌های استنادی بیشتر خواهد بود. براساس پایگاه اسکوپوس، ایران در همه این سال‌ها، 896 هزار و 911 سند علمی منتشرشده کرده است که بخش عمده آن با سهم 217 هزار و 153 سند و سهم 13.7 درصدی مربوط به حوزه مهندسی بوده است. بعد از آن اسناد حوزه پزشکی با 215 هزار و 60 سند و سهم 13.5 درصدی جایگاه دوم را دارد. اسناد مرتبط با علم شیمی با سهم 7.4 درصدی که نشان‌دهنده انتشار 118 هزار و 113 سند دراین‌باره است، در رتبه سوم قرار دارد. علم مواد هم رتبه چهارم بیشترین اسناد علمی ایران را به خود اختصاص داده و فعالان این حوزه در این سال‌ها 113 هزار و 779 سند را در این پایگاه نمایه کرده‌اند. بیوشیمی، ژنتیک و زیست‌شناسی مولکولی هم که با سهم 5.7 درصدی و انتشار 90 هزار و 438 سند جزء موضوعات پرکاربرد در چاپ اسناد علمی از سوی کشورمان بوده است. بعد از آن علوم کشاورزی و زیستی با سهم 5.1 درصد و انتشار 80 هزار و 664 مقاله در جایگاه بعدی و بعد از آن هم ریاضیات با سهم 5 درصدی قرار می‌گیرد. اما مهندسی شیمی در تمام این سال‌ها 67 هزار و 215 سند علمی در پایگاه اسکوپوس داشته و همین باعث‌شده سهم 4.2 درصدی از تقسیم‌بندی موضوعی اسناد را به خود اختصاص دهد. دیگر حوزه‌ها شامل علوم محیطی، انرژی، فارماکولوژی، سم‌شناسی و داروسازی، علوم اجتماعی، زمین و علوم سیاره‌ای، ایمونولوژی و میکروبیولوژی، میان‌رشته‌ای‌ها، بازرگانی، مدیریت و حسابداری، پرستاری، علوم اعصاب، علوم تصمیم‌گیری، هنر و علوم انسانی، بهداشت حرفه‌ای، دامپزشکی، روانشناسی، دندانپزشکی، اقتصاد و... هم درمجموع 25.2 درصد از اسناد منتشرشده را به خود اختصاص داده‌اند.

13.5 ٪ پزشکی
سهم 12.3 درصدی فنی و مهندسی در تولیدات علمی سال 2023 ایران
حوزه فنی و مهندسی علی‌رغم اینکه در تمام این سال‌ها، سهم 13.7 درصدی در انتشار اسناد علمی داشته است، این حوزه در سال 2023 در جایگاه دوم موضوعی اسناد منتشرشده از سوی ایران قرار داشت و با 15 هزار و 636 سند، سهم 12.3 درصدی را به‌خود اختصاص داد. درحالی‌که رتبه اول این حوزه با 18 هزار و 97 سند به حوزه پزشکی رسید. سهم این حوزه در سال 2022 هم با 17 هزار و 499 سند، 15.2 درصد از کل اسناد منتشرشده در این سال بود. یک‌سال قبل‌تر 17 هزار و 500 سند علمی در این حوزه از سوی ایران در اسکوپوس نمایه شده بود که معنایش سهم 14.9 درصدی در از کل اسناد آن سال به‌شمار می‌رود و جایگاه دوم را بعد از پزشکی از آن خود کرده بود. اگر بخواهیم وضعیت اسناد علمی ایران در یک دهه گذشته را از لحاظ موضوعی بررسی کنیم وضعیت متفاوت می‌شود، به‌طوری‌که در این برهه حوزه پزشکی با سهم 13.9 درصدی در رتبه اول قرار داشته است. نکته دیگر اینکه در این برهه بیشترین حامیان مالی پژوهش در کشور براساس اسکوپوس، بنیاد ملی علم ایران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و... بوده‌اند. همچنین پرکارترین دانشگاه‌ها هم دانشگاه تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه آزاد و علوم پزشکی شهید بهشتی بوده‌اند اما به‌صورت خاص در سال 2023، هم دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، دانشگاه آزاد، تهران و علوم پزشکی شهید بهشتی بیشترین سهم را در انتشار اسناد علمی به خود اختصاص داده بودند.

13.7 ٪ مهندسی
حوزه کشاورزی کشور در جایگاه هشتم تولیدات
در حوزه علوم کشاورزی و زیستی هم در این سال‌ها 80 هزار و 664 سند منتشر شده که باعث شده سهم این حوزه از کل اسناد به 5.1 درصد برسد. سهمی که این حوزه را در جایگاه هشتم موضوعی قرار داده است. در بازه زمانی 10 ساله اما وضعیت این حوزه بدتر شده و با انتشار 59 هزار و 479 سند علمی، این حوزه نه تنها در جایگاه نهم قرار گرفته، بلکه سهم آن هم به 4.9 درصد کاهش یافته است. سهم این حوزه در سال 2023 هم با انتشار شش هزار و 291 سند به 4.9 درصد از کل تولیدات رسیده بود. این حوزه در سال 2022 هم 7 هزار و 89 سند داشت که معنایش سهم پنج درصدی آن از کل تولیدات آن سال بوده است. 

5.1 ٪  کشاورزی

90 هزار سند علمی با حوزه بیوشیمی در اسکوپوس نمایه شد
بیوشیمی، ژنتیک و زیست‌شناسی مولکولی هم در  این سال‌ها توانسته هفتمین جایگاه را از لحاظ موضوعی به خود اختصاص دهد؛ حوزه‌ای که ماحصل آن انتشار 90 هزار و 255 سند علمی بوده که معنایش سهم 5.7 درصدی از کل اسناد نمایه‌شده است. با این حال سهم این حوزه در بازه زمانی 10 ساله میلادی به 70 هزار و 514 سند علمی رسیده که باعث شده تا این حوزه در جایگاه ششم قرار بگیرد. تعداد اسنادی که با این موضوع در سال 2023 منتشر شده هم به 7 هزار و 981 سند از میان 69 هزار و 979 سند می‌رسد که آن را در میان جایگاه چهارم قرار داده و سهم 6.3 درصدی از کل تولیدات علمی این سال را شامل می‌شود. دستاوردهای علمی پژوهشگران این حوزه در سال 2022 هم در قالب هشت هزار و 472 سند علمی در اسکوپوس نمایه شد که سهم 5.9 درصدی از کل‌ 77 هزار و 749 سند را شامل می‌شد. این میزان در سال 2021 به هشت هزار و 396 سند رسید که عملا تغییری در سهم این حوزه از کل تولیدات نداد.
5.7 ٪ بیوشیمی
سهم کامپیوتری‌ها از تولیدات علمی ایران از 6 درصد فراتر نرفت
علوم کامپیوتر هم در جایگاه ششم سندهای علمی ایران از نگاه اسکوپوس قرار دارد. حوزه‌ای که در این سال‌ها 94 هزار و 847 سند علمی نمایه‌شده در این پایگاه استنادی داشته و حتی در بازه زمانی 10 ساله هم با انتشار 66 هزار و 890 سند در جایگاه هفتم قرار گرفت و 5.5 درصد از کل اسناد نمایه‌شده در این بازه زمانی را به خود اختصاص داده بود. از پژوهشگران این حوزه در سال 2023 هم شش هزار و 422 سند نمایه شده بود که نشان‌دهنده سهم پنج درصدی از کل 69 هزار و 979 سند منتشر‌شده در آن سال بود. این حوزه اما در سال 2022، وضعیت بهتری داشت و با انتشار 7 هزار و 944 سند از کل 77 هزار و 749 سند، توانسته بود سهم 506 درصدی را به دست آورده و در جایگاه ششم قرار بگیرد.
6 ٪ علوم کامپیوتر
جایگاه چهارم اسناد علمی ایران طی سال‌های 2013 تا ۲۰۲۳
شیمی سومین موضوعی بود که بیشترین سهم را در انتشار اسناد علمی ایران در تمام این سال‌ها با سهم 7.4 درصدی داشته است. حوزه‌ای که با توجه به گستره شغلی آن از رنگ‌سازی گرفته تا مواد غذایی و آزمایشگاهی سهم بسزایی در پیشرفت حوزه‌های مختلف خواهد داشت. حوزه‌ای که سال 2023 در رتبه پنجم قرار داشت و از میان 69 هزار و 979 سند علمی، سهمش هفت‌هزار و 684 سند بوده که معنایش سهم 6 درصدی در این زمینه است. سهم اسناد منتشرشده در حوزه شیمی هم در سال 2021 به هشت‌هزار و 598 سند می‌رسید که نشان می‌دهد در آن سال از کل اسناد منتشرشده از سوی ایران در اسکوپوس 6.1 درصدش به این حوزه اختصاص داشته است. بااین‌حال ماحصل فعالیت‌های پژوهشی پژوهشگران حوزه این حوزه در بازه زمانی 2013 تا 2023 انتشار 84 هزار و 87 سند علمی بوده که معنایش قرارگیری شیمی در جایگاه چهارم موضوعی اسناد و سهم 6.9 درصدی از میان 672 هزار و 656 سندی است که طی 10 سال میلادی در اسکوپوس نمایه شده است.

7.4 ٪ شیمی
پژوهشگران علم مواد 7.2 درصد از کل اسناد علمی را تولید کردند
علم مواد هم که از کل اسناد منتشرشده، 113 هزار و 779 سند یا به زبان آمار 7.2 درصد از کل اسناد را به خود اختصاص داده، یکی دیگر از پرتکرارترین موضوعات در اسناد علمی کشور را به‌خود اختصاص داده است. رشته‌ای که در زمره میان‌رشته‌ای‌ها قرار می‌گیرد و با بررسی ساختار و خواص مواد مختلف تلاش می‌کند تا به طراحی و ساخت مواد جدید در دنیای امروز برسد. موادی که پایه اصلی تولید محصولات مختلف در حوزه‌های گوناگون را تشکیل می‌دهند. این حوزه در بازه زمانی 2013 تا 2023 در جایگاه سوم قرار داشت و از میان 672 هزار و 656 سند منتشرشده در این بازه زمانی، 87 هزار و 25 سند علمی مرتبط با علم مواد بوده، یعنی 7.2 درصد از کل اسناد به این حوزه اختصاص داشته است. این حوزه در سال 2023 در جایگاه سوم و سهم 6.7 درصدی در انتشار اسناد داشته است. این جایگاه سال 2022 هم ثابت مانده و 9 هزار و 20 سند در ارتباط با علم مواد منتشر شده بود.

7.2 ٪ علم مواد
سهم فیزیک و نجوم از اسناد علمی 111 هزار سند
فیزیک و نجوم را باید یکی از حوزه‌های جذاب قلمداد کرد. حوزه‌ای که اطلاعات زیادی درباره قوانین حاکم بر طبیعت و ستاره‌ها، سیاره‌ها، کهکشان‌ها و... در اختیار جامعه قرار می‌دهد و در این سال‌ها جایگاه پنجم و سهم 7 درصدی داشته است که معادل 111 هزار و 592 سند است. حوزه‌ای که در بازه زمانی 2013 تا 2023 همین جایگاه را حفظ کرده و از تمام اسناد منتشرشده در این برهه، 82 هزار و 923 سند علمی مختص این حوزه بوده که نشان‌دهنده سهم 6.8 درصدی آن است. بااین‌حال سهم پژوهش‌های این حوزه در سال 2023 6 هزار و 754 سند علمی بوده که معنایش قرارگیری آن در جایگاه هفتم و سهم 5.3 درصدی از کل اسناد بوده است. جایگاهی که سال 2022 هم وجود داشت و تنها هفت‌هزار و 724 سند در این حوزه منتشر شده بود. فیزیک و نجوم اما در سال 2021 در جایگاه چهارم قرار داشت و هشت هزار و 703 سند مرتبط با این حوزه علمی منتشر شده بود.
7 ٪ فیزیک
نقش کمرنگ ریاضیات در تولیدات علمی ایران
ریاضیات را می‌توان به عنوان علم مادر برای عمده حوزه‌های علمی دنیای امروز تلقی‌ کرد. علمی که در همه این سال‌ها 79 هزار و 457 سند علمی پیرامون آن در اسکوپوس نمایه شده که معنایش قرارگیری این حوزه در جایگاه نهم با سهم پنج درصدی است. این حوزه حتی در 10 سال 2013 تا 2023 هم تقریبا همین سهم را داشته و با انتشار 59 هزار و 599 سند علمی، در جایگاه هشتم و سهم 4.9 درصدی بوده است. با این حال سهم این بخش علمی از تولیدات در سال 2023 به شش هزار و 57 سند رسید که معنایش همان سهم 4.9 درصدی از کل تولیدات آن سال بوده است.
5 ٪ ریاضیات
تلاش مهندسان شیمی کافی نبود!
در حوزه مهندسی شیمی که هدفش پیاده‌سازی فرآیندهای شیمیایی و فیزیک در واحدهای صنعتی است هم 67 هزار و 215 سند علمی نمایه شده است. حوزه‌ای که سهم آن از کل تولیدات 4.2 درصد بوده است. این حوزه در 10 سال هم 52 هزار و 324 سند نمایه شده در اسکوپوس داشته اما به دلیل سهم کمتر از 4.5 درصدی آن، عملا در زمره 26.4 درصدی از اسنادی قرار گرفته که شامل حوزه‌های مختلف می‌شد. کل تولیدات این حوزه در سال 2202 هم به 5 هزار و 283 سند می‌رسید که باز هم سهم کمتر از 4.5 درصدی را شامل می‌شد. این حوزه در سال 2022 هم در مجموع 5 هزار و 688 سند تولیدی داشت.

4.2 ٪ مهندسی شیمی
تولیدات در حوزه انرژی همیشه محدود بود
رشته‌های مرتبط با انرژی با وجود اهمیتی که از گذشته تا امروز داشته اما تولیدات علمی‌شان چندان قابل توجه نبوده است. به طوری که در تمام این سال‌ها تنها 49 هزار و 385 سند علمی در این حوزه داشتیم که باعث شده این حوزه نتواند سهم قابل توجهی را از‌آن خود کند. حتی طی 10 سال هم کل تولیدات این حوزه به 40 هزار و 380 رسیده که معنایش باز هم سهم زیر 4.5 درصدی می‌شود. این حوزه در سال 2023 اما 4 هزار و 217 سند علمی در اسکوپوس نمایه کرده که باید گفت در هیچ سالی نتوانسته سهم خاصی را در کل تولیدات داشته باشد.

انرژی   

علوم محیطی‌ها سهم‌شان به زیر 4 درصد رسید
برای علوم محیطی هم در این سال‌ها 66 هزار و 561 سند علمی منتشر شده که البته به دلیل سهم اندک آن نمی‌توان درصد مشخصی برای آن در نظر گرفت. این حوزه البته در بازه زمانی 10 ساله توانسته بود با انتشار 54 هزار و 469 سند علمی سهم 4.5 درصدی را به خود اختصاص دهد. هر‌چند که این سهم هم در سال 2023 به 6 هزار و 752 سند رسید که معنایش سهم 5.3 درصدی از تولیدات علمی آن سال بوده است. این رقم برای سال 2022 به 7 هزار و 174 سند و سهم 5 درصدی رسیده بود.

علم محیطی

سهم کم میکروبیولوژی‌ها  
ایمونولوژی و میکروبیولوژی هم یکی دیگر از حوزه‌هایی است که در همه این سال‌ها 290 هزار و 87 سند علمی داشته، حوزه‌ای که در 10 سال مدنظر این گزارش، 23 هزار و 383 سند داشته است. 

ایمونولوژی

ماحصل فعالیت‌های علمی در زمین  کمتر از 4 هزار سند
زمین و علوم سیاره‌ای هم در این سال‌ها تنها 38 هزار و 980 سند علمی داشته که این میزان در سال جاری میلادی به 3 هزار و 112 سند رسیده است. این رشته هم سهم ناچیزی در تولیدات علمی نمایه شده در اسکوپوس به خود اختصاص داده است.
علوم زمین

فارماکولوژی و  بیش  از3 هزار سند
گروه فارماکولوژی و سم‌شناسی و داروسازی هم حوزه دیگری است که به دلیل سهم اندک آن، در تقسیم‌بندی اسکوپوس ذیل 25.2 درصدی قرار می‌گیرد که بسیاری از حوزه‌های علمی را تحت پوشش قرار می‌دهد. این حوزه هم در تمام این سال‌ها 43 هزار و 12 سند علمی داشته که این میزان در بازه زمانی 10 ساله به 33 هزار و 191 سند رسیده است،  سهم این حوزه از کل تولیدات سال 2023 هم به‌ 3 هزار و 128 سند می‌رسید.
فارماکولوژی

میان‌رشته‌ای‌ها   15 هزار سند
میان رشته‌ها هم در سال 2023، 2 هزار و 209 سند علمی داشتند .

چند رشته

 انتشار هزار و 687 سند  بازرگانی
سهم این رشته در تولیدات  در سال 2023 به  ۱۶۸۷ سند رسید.
بازرگانی

پرستاری‌ها هم  2 هزار سند منتشر کردند
سهم این رشته در تولیدات  در سال 2023 هم 2 هزار و 14 سند رسید.
پرستاری

مهندسی دانش

علوم اعصاب

روانشناسی

دامپزشکی

هنر و علوم انسانی

اقتصاد
علم اقتصاد

دندانپزشکی

حرفه بهداشت