زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: حمایت و جهت‌دهی به فعالیت‌های پژوهشی یکی از اقدامات مهم حاکمیت‌ها در دنیای امروز است. کاری که باعث می‌شود تا هزینه‌ها در مسیر درست قرار گرفته و بالطبع امکان نتیجه‌بخش بودن فعالیت‌های تحقیقاتی هم بیشتر شود. کاری که برای انجام آن در کشورهای مطرح در عرصه علم و فناوری، بنیادی ویژه راه‌اندازی شده است. در ایران نیز از سال 1382 با صندوق حمایت از پژوهشگران کشور و با تصویب اساسنامه آن از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی راه‌اندازی شد. صندوقی که وظیفه‌اش رصد تحولات بین‌المللی این حوزه و جهت‌دهی به فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی محققان و دانشمندان ایرانی در راستای ارتقای ارزش علم در کشور، حرکت در مرزهای دانش جهانی و زمینه‌سازی برای ارائه راه‌حل‌های بدیع برای مسائل کلان کشور بوده است. این صندوق از اردیبهشت ماه امسال به بنیاد ملی علم ایران تغییر نام داد تا عملا ایران هم صاحب بنیادی برای حمایت از علم باشد. اولویت اصلی این بنیاد از همان ابتدای فعالیتش در قالب صندوق حمایت از پژوهشگران، حمایت از پژوهش‌های علمی اولویت‌دار، اجرای برنامه‌های ترویج علم، اعطای کرسی‌های پژوهشی، توسعه نظام داوری پژوهش‌ها و تقویت زمینه‌های همکاری با نهادهای حامی پژوهش تعریف شده است. در این میان سامانه انتشار اطلاعات مرتبط با این بنیاد امکان دسترسی به فعالیت‌های صورت گرفته از سوی بنیاد ملی علم کشور را در بازه زمانی 10 ساله مشخص می‌کند. آمارهای قابل توجهی که نشان می‌دهد در این برهه زمانی چه تعداد طرح در این بنیاد پذیرش شده، چه تعداد کامل شده، بیشتر طرح‌ها مربوط به کدام گروه‌های آزمایشی بوده و... با نگاهی به این آمار اولین نتیجه‌ای که می‌توان از آن گرفت، تمرکز حمایت‌ها در پایتخت بوده است.
25 درصد طرح‌های پیشنهادی امسال در بنیاد، مصوب و حمایت شدند
نکته اول درباره این بنیاد آن است که قرار نیست از همه طرح‌های پژوهشی حمایت کند. تنها طرح‌هایی که بعد از پذیرش به‌عنوان طرح‌های مصوب قلمداد می‌شود، امکان حمایت مالی از آنها وجود دارد و تقریبا از یک‌چهارم طرح‌ها حمایت می‌کند. با در نظر گرفتن این مساله که هر طرح در همان سالی که ارسال و تصویب شده، شمارش شده است، باید عنوان کرد دو هزار و 98 طرح پیشنهادی در سال جاری به بنیاد رسیده و 507 طرح مصوب شده که نشان می‌دهد 25 درصد از طرح‌ها مصوب شده است. سال گذشته هم از هزار و 784 طرح پیشنهادی، 613 طرح مصوب شد که نشان‌دهنده حمایت از 35 درصد از طرح‌های آن سال بوده است. سال 1400 هم دو هزار و 293 پیشنهاد بوده که از این میزان 945 طرح مصوب شده است. این نشان می‌دهد علی‌رغم تعداد بالای طرح‌های پیشنهادی، تعداد اندکی از آنها به حمایت نهایی می‌رسند.
علوم پایه‌ای‌ها در صف اول حمایت بنیاد ملی علم ایران
تقسیم‌بندی حوزه‌ای طرح‌ها هم نشان می‌دهد که بیشترین طرح‌های مصوب و حمایت از پژوهش‌ها مربوط به علوم پایه با سهم 33 درصدی است. یعنی هزار و 315 طرح مصوب در بازه زمانی 92 تا امسال، مربوط به این حوزه بوده است. بعد از آن، 955 طرح یا معادل 24 درصد از طرح‌های مصوب مربوط به فنی و مهندسی می‌شود. حوزه کشاورزی هم با 638 طرح مصوب سهم 16 درصدی داشته و بعد از آن علوم‌پزشکی‌ها با 416 طرح سهم 10 درصدی را در حمایت از بنیاد علم ایران به خود اختصاص داده‌اند. بعد از آن علوم انسانی با 340 طرح و سهم 9 درصدی و در آخر هم محیط‌زیست و سلامت با 323 طرح، سهم 8 درصدی داشته‌اند. البته باید به این مساله توجه کرد که این بنیاد 6 کارگروه تخصصی مرتبط با هر کدام از این حوزه‌ها تشکیل داده بود تا بتواند به صورت تخصصی طرح‌ها را بررسی و داوری کند.
29 درصد طرح‌های مصوب بنیاد ظرف 2 سال به نتیجه می‌رسند
به نتیجه رسیدن طرح‌های پژوهشی و تحقیقاتی موضوعی زمانبر است و کوتاه‌ترین زمان برای رسیدن به نتیجه را باید تا یک سال در نظر گرفت، زمانی که البته غالب طرح‌ها از آن فراتر می‌رود. 29 درصد از طرح‌های مصوب در این بنیاد بین 19 تا 24 ماه زمان برده و می‌برد تا به مرحله اجرا برسد یعنی دو هزار و 314 طرح مشمول این بازه زمانی بیش از یک تا دو سال قرار می‌گیرند. بعد از آن هزار و 917 طرح که سهم 24 درصدی می‌شود هم بازه زمانی 6 تا یک ساله را نیاز داشته است. رتبه سوم طرح‌ها هم شامل هزار و 792 طرح بین 13 تا 18 ماه مدت زمان اجرایی آنها بوده است. در این میان برخی از طرح‌ها هم فراتر از دو سال زمان برای به نتیجه رسیدن نیاز داشته‌اند، به‌طوری‌که 659 طرح یا معادل 8 درصد طرح‌ها، بین 25 تا 30 ماه، 582 طرح با سهم 7 درصدی بین 31 تا 36 ماه و 595 طرح، معادل همان 7 درصد بیش از 36 ماه زمان نیاز داشته‌اند.
استارت اجرای 369 طرح پژوهشی برای امسال زده شد
با توجه به زمانبر بودن تحقق طرح‌های پژوهشی، عمده طرح‌ها به‌خصوص در سه سال اخیر عمدتا در حال نظارت و اجرا و در حال عقد تفاهمنامه بوده است. در این میان برخی از طرح‌ها هم مسکوت و بایگانی می‌شوند و سال 98، آخرین سالی بود که 31 طرح مسکوتی داشته است. بعد از آن سال، دیگر در هیچ سالی تا امروز، طرحی مسکوت و بایگانی نشده است. از این توضیحات که بگذریم باید عنوان کرد امسال 139 طرح در حال عقد تفاهمنامه و 369 طرح هم در حال نظارت و اجرا قرار داشتند. این میزان سال گذشته 25 طرح درحال عقد تفاهمنامه، 14 طرح خاتمه یافته و 573 طرح هم در حال نظارت و اجرا بوده است. تعداد طرح‌های خاتمه یافته در سال 1400، قابل توجه بوده و به 145 طرح می‌رسید، 25 طرح هم در حال عقد تفاهمنامه و 775 طرح هم در حال اجرا بوده است. موضوع زمانی جالب می‌شود که بدانیم در سال 1399 هیچ طرحی در مرحله عقد تفاهمنامه نبود ولی 253 طرح به پایان رسید و 629 طرح هم در حال اجرا قرار داشت.
2 برابر تعداد طرح‌های تصویبی امسال، از سوی بنیاد رد شد
بنیاد ملی علم با وجود حمایت‌هایی که از طرح‌های پژوهشی در کشور انجام می‌دهد، اما بنا به آمارهای منتش شده از سوی خود این بنیاد، بخش اعظم طرح‌های پیشنهادی از سوی این بنیاد رد می‌شود. به عبارت دیگر امسال هزارو 57 طرح را رد و 508 طرح را هم مصوب کرد. رقمی که سال قبل به هزار و 100 طرح رد شده و 612 طرح مصوب است. نکته جالب اینجاست که سال 97، در همه این سال‌ها بیشترین میزان طرح مصوب در بنیاد را شاهد هستیم، به‌طوری‌که در آن سال هزار و 283 طرح مصوب و دو هزار و 520 طرح رد شده، ماحصل فعالیت‌های این بنیاد بوده است. رقمی که سال 98 به دو هزار و 30 طرح رد شده و 908 طرح مصوب رسیده بود. اما یک سال تعداد طرح‌های مصوب ریزش 26 طرحی در حوزه طرح‌های مصوب و افزایش 225 طرحی برای طرح‌های مردودی داشته است.
نسبت طرح‌های مصوب به پیشنهادات مصوب نشده
حمایت از طرح‌های پژوهشی در پایتخت باقی ماند
یکی از موضوعات بحث‌برانگیز در حمایت از حوزه پژوهش کشور، تمرکز بر طرح‌هایی است که در پایتخت قرار دارند. روندی که در بنیاد ملی علم هم تکرار شده و بخش عمده طرح‌های مصوب در بازه زمانی 92 تا امسال برای استان تهران بوده، به‌طوری‌که در این بازه زمانی 4 هزار و 406 طرح در پایتخت مصوب شده است. این در حالی است که هیچ‌کدام از 30 استان دیگر، در بهترین حالت تعداد طرح‌های مصوب‌شان از 600 طرح بیشتر نشده است. بعد از تهران، اصفهان با 596 طرح و آذربایجان شرقی با 458 طرح قرار دارند. وضعیت حمایت بنیاد علم از طرح‌های مصوب در استان‌هایی مانند کهگیلویه‌وبویراحمد با 27 طرح، هرمزگان 42، ایلام با 32 طرح هم در وضعیت خوبی قرار ندارد. هرچند شرایط استان‌ها به تفکیک طرح‌های پیشنهادی مشخص نیست و طبیعتا تعداد این طرح‌ها در استان‌های نام‌برده‌شده هم به نسبت تهران و اصفهان کمتر خواهد بود، اما نمی‌توان از تمرکزگرایی، حمایت از پژوهش‌ها و تحقیقات علمی در پایتخت چشم‌پوشی کرد.
بار اصلی اجرای طرح‌های مصوب بر دوش اساتید دانشگاهی
وظیفه اجرایی‌سازی پژوهش‌ها برعهده دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید است. نقشی که در طرح‌های مصوب بنیاد ملی علم ایران، عمده آن با سهم 30 درصدی بر دوش اساتید گذاشته شده است. بعد از آنها، اعضای هیات‌علمی با مرتبه علمی دانشیاری سهم 29 درصدی در میان مجریان طرح‌های مصوب داشته‌اند. سهمی که برای استادیارها به 21 درصد می‌رسد و در آخر هم دانشجویان پسادکتری با سهم 20 درصدی، بیشترین مشارکت را برای تحقق طرح‌های مصوب بنیاد در بازه زمانی 92 تا امسال داشته‌اند. نکته دیگر توزیع سنی مجریان این طرح است. عمده مجریان با سهم 39 درصدی در رده سنی 41 تا 50 سال قرار داشتند. بعد از آنها رده اساتید و دانشجویان پسادکتری که رده سنی‌شان بین 30 تا 40 سال بوده، 27 درصد از طرح‌های مصوب را به اجرا رساندند. مجریان بین رده 51 تا 60 سال هم با سهم 21 درصدی و درنهایت، آنهایی که سن‌شان بین 61 تا 70 سال بود، مشارکت 10 درصدی در اجرای این طرح‌ها را عهده‌دار بودند.
طرح‌های پژوهشی بیشترین حمایت را از سوی بنیاد ملی علم دارند
طرح‌های مصوب همگی در قالب طرح پژوهشی نبوده‌اند؛ چراکه در میان آنها رساله دکتری، پسادکتری و گرنت هم دیده می‌شود. اما واقعیت اینکه عمده آنها تا سال 91، طرح پژوهشی بوده و بعد از آن به‌تدریج رساله پسادکتری، رساله دکتری و گرنت هم اضافه شد. امسال 199 طرح مصوب در قالب طرح پژوهشی، 76 طرح در قالب رساله دکتری، 166 طرح در قالب پسادکتری و 53 طرح در قالب گرنت مورد حمایت قرار گرفته است. قالب‌بندی که هرچند در سال گذشته هم همین بوده اما ارقام آن متفاوت بوده است. 235 طرح پژوهشی، 160 رساله دکتری و 160 پسادکتری و 11 گرنت هم سال گذشته به تصویب رسیده است. سال 1400 اما خبری از تصویب گرنت نبود و از میان طرح‌های مصوب 414 طرح پژوهشی، 235 رساله دکتری و 241 رساله پسادکتری بوده است. برتری طرح پژوهشی در سال 1399 هم وجود داشت، به‌طوری‌که آن سال 439 طرح پژوهشی، 186 رساله دکتری و 227 پسادکتری از سوی بنیاد تصویب و حمایت شد. موضوع قابل توجه اینکه حمایت از رساله دکتری از سال 1395 با 85 رساله مرتبط با این حوزه، به جمع حمایت‌های بنیاد اضافه شده و تا پیش از آن خبری از آن نبود و تنها رساله پسادکتری و گرنت در میان طرح‌های پژوهشی قرار داشت.
دانشگاه تهران جایگاه اول طرح‌های مصوب بنیاد علم را از آن خود کرد
از میان 20 دانشگاه برتر در توزیع پیشنهادهای دریافتی باید عنوان کرد دانشگاه تهران با دو هزار و 541 طرح، تربیت مدرس با هزار و 609 طرح، صنعتی شریف با 944 طرح، شهید بهشتی با 911 طرح و صنعتی اصفهان با 747 طرح، در زمره پنج دانشگاهی که بیشترین طرح‌های پیشنهادی را داشته‌اند، قرار دارند. دانشگاه‌هایی که ترتیب‌شان در طرح‌های مصوب هم همین روال را حفظ کرده است. به‌طوری‌که از دانشگاه تهران هزار و 178 طرح، تربیت مدرس 762 طرح، صنعتی شریف 472 طرح، شهید بهشتی 381 و صنعتی اصفهان هم 326 طرح مصوب و حمایت شده است. این نشان می‌دهد از طرح‌های دانشگاه تهران 46 درصد، تربیت مدرس 47 درصد، صنعتی شریف 50 درصد، شهید بهشتی 41 درصد و دانشگاه صنعتی اصفهان 43 درصد مورد پذیرش و حمایت قرار گرفتند.
