ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه: دانشگاه آزاد اسلامی را می‌توان در ‌گذار از مدل‌های آمریکایی، فرانسوی و انگلیسی اداره دانشگاه که پس از شکل‌گیری این نهاد در کشور ما پیاده‌سازی شد، ایده‌ای نو دانست که قدرت تغییر جریان علمی کشور را داشت. دانشگاهی که با حمایت امام خمینی(ره) تشکیل شد و با تلاش مردم ماندگار، اما در دست جریانی خاص قرار گرفت که بهره‌برداری مطلوب خاص خود را از فرصت و قدرت بی‌نظیر عظیم‌ترین مجموعه آموزش عالی غیردولتی داشت. دانشگاه آزاد با اهداف بزرگی توسعه یافت اما نه در خدمت اسلام بلکه توسعه‌ای از جنس سیاسی که بسترساز تحقق نسخه دانشگاه اجتماعی غرب بود و همه نشانه‌های آن مثل یکپارچگی اجتماعی را در خود داشت. تغییری در نیمه دهه 90 و در آستانه 40 سالگی دانشگاه، فرصت احیای این قدرت عظیم را فراهم کرد؛ البته در شرایطی نه‌چندان طبیعی. در روزهایی که حساب و کتاب دخل‌وخرج دانشگاه جور نبود و شیب جمعیت دانشجویی دانشگاه منفی، ایده گسترش فضای انقلابی در برابر یکپارچگی اجتماعی قرار گرفت تا کارکرد اجتماعی دانشگاه به اصل خود بازگردد. دانشگاهی که به وسعت یک ایران گستره داشت اما هیچ شبکه کاملی برای به خدمت گرفتن توان خود نداشت. نیمه دوم دهه 90 گردنه‌های سختی در برابر حرکت دانشگاه قرار گرفته و لزوم تحول در بستر دانشگاه، بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود؛ یک برنامه عملیاتی پنج‌ساله به شرط در نظر گرفتن وجوه مختلف تکالیف و با درک درست از پتانسیل‌ها می‌تواند مسیری نو در برابر یک سازمان بزرگ بحران‌زده باز کند. سند تحول و تعالی دانشگاه با همین هدف به نگارش درآمد؛ در پنج چرخش تحولی و 10 بسته کاری این مجموعه بزرگ تبدیل به دانشگاهی سرآمد، پاسخگو، کارآمد، پایدار و پرورشگر قوه عاقله و توسعه‌دهنده فضای انقلابـی شد. نمایشگاه «روایت تحول» تلاش کرده تا مسیر آغاز شده تحولی دانشگاه از پیش از تصویب و اجرای سند تحول و تعالی و نتایج دو سال نخست اجرای این سند را در هشت بخش به تصویر بکشد.

سند تحول در یک نگاه

نخستین بخش از نمایشگاه روایت تحول به ارائه سند تحول و تعالی دانشگاه می‌پردازد؛ از چگونگی نحوه نگارش این سند، پشتیبان‌ها و نقاط عزیمت آن آغاز می‌کند و نحوه استخراج ماموریت‌ها از سند دانشگاه اسلامی و منویات رهبر انقلاب تا رسیدن به یک الگوی راهبری را توضیح می‌دهد. سند تحول و تعالی دانشگاه دارای 5 چرخش تحولی، 10 بسته کاری، 11 راهبرد، 43 هدف، 74 شاخص هدف، 74 راه‌کنش، 579 اقدام و 619 سنجه است که مسیر حرکت دانشگاه از 1400 تا 1405 را براساس الزامات راهبردی سه‌گانه یعنی گسترش فضای انقلابی، ارتقای علمی و حفظ کیان دانشگاه و ماموریت‌ یعنی تربیت متخصصان متعهد، ماهر، خلاق، متخلق و کارآفرین، تولید، انتقال و انتشار علم و فناوری در خدمت نیازهای جامعه اسلامی و مدیریت کارآمد و اثربخش با تعامل سازنده و اثرگذار در سطوح ملی، فراملی و منطقه‌ای مشخص کرده است.

داده‌محوری با سامانه آمایش

ماموریت‌گرایی تکلیف شورای عالی انقلاب فرهنگی به وزارت علوم، وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد بود که سال 99 در یک مصوبه به آنها ابلاغ شد. هرچند تغییر رویکرد دانشگاه آزاد اسلامی در ماموریت‌گرایی مبتنی‌بر آمایش با تغییرات جدی در شورای گسترش دانشگاه آغاز شد. از سه سال قبل با تدبیر رئیس دانشگاه آزاد این دو شورا با عنوان گسترش، آمایش، برنامه‌ریزی و کارآفرینی ادغام شدند. در گام بعدی نیز با کمک خانواده دانشگاه آزاد، داده‌های آماری مختلفی از بیرون و درون دانشگاه جمع‌آوری، احصا و راستی‌آزمایی شد تا در قالب آمایش‌های استانی و کمی بعد‌تر به شکل یکپارچه در قالب یک سامانه در جریان برنامه‌ریزی و مدیریت دانشگاه قرار گیرد. ابعاد مختلف این سامانه در دیوار دوم نمایشگاه مورد تصریح قرار گرفته است.
 

تحول در نظام آموزشی

نخستین چرخش تحول‌آفرین با هدف تحول در نظام آموزشی دانشگاه طراحی شده است. یکی از نقص‌های جدی ما در حوزه آموزش عالی محتوای آموزشی و سرفصل‌هاست و قطعا وقتی شما درگیر می‌شوید، چه در بحث تاسیس و ایجاد رشته‌های جدید و چه در به‌روزرسانی رشته‌ها و سرفصل‌های موجود، شما مجبور هستید ذی‌نفعان را ببینید، چون قرار است آموزشی داده شود که مبنای اشتغال باشد؛ به همین دلیل اتصال دانشگاه و صنعت قطع است. به جز ارائه آخرین تحولات نظام دانشی دانشگاه آزاد اسلامی در محور اساتید، راهروی سوم نمایشگاه روایت تحول به همین موضوع اختصاص دارد. نخست چگونگی بازآرایی رشته‌ها را براساس داده‌های آمایشی نمایش می‌دهد و پس از آن مختصاتی از زیست‌بوم مهارتی دانشگاه برپایه دانشکده‌های مهارت و کارآفرینی، مدارس عالی مهارتی، طرح پویش (اشتغال همزمان با تحصیل)، فعالیت‌های کاربنیان، مراکز مدیریت مهارت‌آموزی و مشاوره شغلی و مراکز سنجش مهارت و صلاحیت‌های حرفه‌ای و نظام جامع تعلیم و تربیتی دانشگاه برپایه مرکز تربیت اسلامی کودک یا تاک، مدارس سما (بوستان‌های تربیتی «علوی» و «فاطمی» به‌عنوان مدارس ویژه دانشگاه آزاد، مدارس سعادت به‌عنوان مدارس علوم و معارف اسلامی) و دانشکده‌های تعلیم و تربیت اسلامی ارائه می‌دهد.

تحول در نظام پژوهش و فناوری

محتوای راهروی چهارم نمایشگاه روایت تحول به تغییر ریل دانشگاه در حوزه پژوهش و فناوری اختصاص دارد. در حوزه پژوهشی طراحی 52 برنامه علمی که امروز در دل سامانه آموزشیار قرار گرفته است یکی از مهم‌ترین حرکت‌های ذیل این تحول محسوب می‌شود. نحوه فعالیت سامانه علم‌سنجی و سکوی نشر دانش به‌عنوان دو سامانه‌ای که در سال‌های اخیر به بهره‌برداری رسیده‌اند بخش دیگری از محتوای این بخش است. سامانه علم‌سنجی آمار فعالیت بیش از 15 هزار هیات‌علمی دانشگاه را در خود جای داده و در سکوی نشر دانش نیز مجلات علمی دانشگاه آزاد به مخاطبان ارائه می‌شود. جزئیات آماری زیست‌بوم فناوری دانشگاه آزاد هم بخش دیگری از این رویداد است. بیش از دو هزار واحد فناور و شرکت دانش‌بنیان و 160 مرکز تحقیقاتی آمایش‌محور، 50 سرای نوآوری و 160 مرکز رشد، بخشی از این زیست‌بوم هستند.

تحول در نظام فرهنگی تربیتی

هدف‌گذاری جدید که برمبنای سومین چرخش اثرگذار شکل گرفت، می‌خواهد دانشگاه آزاد اسلامی قطب فرهنگی شهرها باشد. لازمه این اتفاق، تحولی است که ناکارآمدی فرهنگی و تربیتی را به اجتماع تربیتی، فرهنگی و هویتی ارزش‌مدار، درون‌زا، پویا، اثربخش و مقوم وحدت ملی، انسجام‌بخش فرهنگی و اجتماعی و امیدآفرین تبدیل کند و در این راه نقش اقطاب اثرگذار مانند معلم، استاد، مدیریت، خانواده، محیط‌های رفاقتی و جامعه، بسیار ویژه‌ است. اولین گام در رسیدن به نقشه‌راه درست در حوزه فرهنگی، داشتن الگوی سیاستگذاری درست در این حوزه است. سیاستگذاری‌ای که از آن به‌عنوان باغبانی فرهنگ در دانشگاه آزاد یاد می‌شود و در آن مدیریت فرهنگ به‌جای مدیریت فرهنگی دنبال می‌شود و تزریق امید، افزایش اعتمادبه‌نفس دانشجویان، ترویج عقلانیت و... . با درنظر گرفتن اقطاب اثرگذار در این حوزه درکنار برنامه‌ریزی یکپارچه به‌عنوان سیاست اصلی در دستور کار معاونت فرهنگی و دانشجویی قرار گرفته است. در این بین فرآیند تعاملی با واحدهای مختلف و با در نظر گرفتن 21 شاخص و 88 زیرشاخص کمی و خبرگی برای رصد فعالیت فرهنگی واحدها باعث شده واحدها از لحاظ عملکردی با صدور کارنامه فرهنگی که تا امروز سه دوره از آن منتشرشده، به واحدهای ویژه، سطح یک، سطح دو و سطح‌ سه تقسیم‌بندی شوند. ساماندهی 1776 کانون فرهنگی، 133 تشکل استادی و 194 تشکل دانشجویی در کنار برگزاری سه دوره رویداد کرسی‌های آزاد‌اندیشی با مشارکت 40 هزار دانشجو و 7 هزار استاد یا دو دوره رویداد مشق امید با مشارکت 19 هزار نفر ازجمله اتفاقات مهم حوزه فرهنگی دانشگاه در طول چند سال اخیر بوده است. برگزاری جشنواره امامت و مهدویت و توجه ویژه به حوزه تقریب مذاهب و برنامه‌ریزی جدی در این حوزه دیگر محورهای تحول فرهنگی دانشگاه محسوب می‌شود.

تحول در اقتصاد و مدیریت

چهارمین گذر نمایشگاه روایت تحول مربوط به یکی از تغییرات مهم دانشگاه در چند سال اخیر است. مجموع حجم درآمدی دانشگاه آزاد که در سال 98 حدود 68 میلیارد ریال بود با جهشی سه برابری به 187 میلیارد ریال رسیده است با این تفاوت که سهم شهریه به‌عنوان مهم‌ترین منبع درآمدی دانشگاه از 84 درصد به 70 درصد در سال کاری گذشته رسیده و در هدف‌گذاری امسال نیز سهم 52 درصدی دارد. بنابراین در کنار رشد حجم اقتصاد دانشگاه، اتکا به شهریه آن به نصف تقلیل یافته است و سهم درآمدهای خدمات پژوهشی، فناوری، دوره‌های کوتاه‌مدت و... افزایش جدی داشته است. توجه به پایداری اقتصادی که پیش از نگارش سند تحول و در دوره مدیریتی جدید دانشگاه به‌عنوان یک اولویت مورد توجه قرار گرفت، روند شکاف درآمد و هزینه دانشگاه را از سال 1401-1400 معکوس کرد. از سوی دیگر همان‌گونه که کیک اقتصاد متحول شد و شکاف را آرام آرام به نقطه سر‌به‌سر و بعد روند مثبت رسید، درصد واحدهای دارای شرایط خاص از 46 به 32 و بعد 30 رسید. برآوردی که در سال 1402-1401 شده تعداد این قبیل واحدها به کمتر از 20 و حدود 19 درصد خواهد رسید.

تحول در مدیریت شبکه واحدها

پنجمین چرخش تحول‌آفرین مربوط به روند بازمعماری واحدهاست. براساس زمینه‌گرایی و مقیاس فعالیت واحدهای دانشگاهی به 8 مدل تقسیم و پس از آن براساس آمایش دانشگاه و توجه به سه موضوع همگونی، فشردگی و برابری 81 ناحیه متشکل از 31 مرکز استان و 50 منطقه شهری تشکیل شد. 27 درصد از این مناطق ماموریت علمی و پژوهشی دارند و 30 درصد هم با ماموریت علمی – فناوری فعالیت خواهند کرد. بقیه به شکل علمی مهارتی به ایفای نقش می‌پردازند. در کنار ناحیه‌بندی، شکل‌گیری نظام دانشی جدید دانشگاه برپایه دانشکدگان‌ها موضوع دیگری است که در هفتمین بخش دانشگاه ارائه می‌شود. قسمتی از ارائه این بخش به چگونگی تاسیس دانشکدگان در نواحی مختلف براساس آمایش دانشگاه مربوط می‌شود.

نظارت بر اجرای سند تحول

در یک نگاه کلی سنجش و ارزیابی عملکرد مجریان سند در 22 گام پیش‌بینی و عملیاتی می‌شود. نخست مرکز نظارت، شاخص‌های ارزیابی را ابلاغ می‌کند، پس از آن سامانه مدیریت عملکرد توسط مرکز فناوری به‌روزرسانی فنی می‌شود. به‌روزرسانی محتوایی اقدام بعدی است که توسط مرکز نظارت اتفاق می‌افتد. پس از ارزیابی وضع موجود در ستاد سازمان، اعلام مقادیر قلم‌های آماری توسط متولیان انجام می‌شود. در حرکت بعدی، مقادیر اعلامی بررسی شده و اعلام نتایج ارزیابی عملکرد کلی سازمان و بررسی نتایج و انعکاس آن به مراجع ذی‌صلاح مراحل بعدی این فرآیند را تشکیل می‌دهد. پس از آن هم نوبت به انعقاد تفاهمنامه‌های عملکردی با استان‌هاست. با اعلام گزارش تفاهمنامه به ریاست دانشگاه، فاز آماده‌سازی و رفع باگ‌های احتمالی سامانه توسط مرکز نظارت و مرکز فناوری آغاز شده تا رفته‌رفته نوبت به ورود اطلاعات استان‌ها توسط مجریان شود. ستاد راهبردی استان‌ها در مرحله بعدی بررسی، جمع‌بندی و اظهار عملکرد استان‌ها را برعهده خواهد داشت، پس از آن ارزیابی عملکرد در مناطق نظارتی دنبال می‌شود تا درصورت نیاز با اصلاحیه از سمت استان‌ها تایید نهایی شود. در گام بعدی نوبت به متولیان می‌رسد تا ارزیابی عملکرد توسط معاونت‌های تخصصی صورت پذیرد. کارگروه ارزیابی نظر خود را اعلام کرده تا درنهایت تجمیع نهایی ارزیابی‌ها و انتشار نتایج ارزیابی استان‌ها و ارزیابی سازمان و البته برنامه‌ریزی و تدوین تفاهمنامه سال بعدی پایان‌بخش فرآیند ارزیابی یک‌ساله سند باشد. این فرآیند و نتایج ارزیابی عملکرد استان‌ها در دومین سال اجرای سند نیز در بخش هشتم نمایشگاه به تصویر کشیده شده است.