سیدمهدی طالبی، خبرنگار گروه جهان‌شهر: در ایران کمتر درباره کاربردهای فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای سخن گفته شده است. این فناوری متشکل از سه بخش اصلی «تولید انرژی هسته‌ای»، «تولید سوخت‌های هسته‌ای» و «کاربرد پرتوها» است. گفته می‌شود تقریبا نیمی از گردش مالی فناوری هسته‌ای در جهان به حوزه کاربرد پرتو مرتبط است. اهمیت کاربرد پرتوها باعث شد در ایران، شرکتی با عنوان شرکت توسعه کاربرد پرتوها (تکاپ)، با هدف به کارگیری و گسترش این فناوری در جهت بهبود کیفیت زندگی مردم و ارتقای صنعت کشور تاسیس شود. این شرکت که زیرمجموعه سازمان انرژی اتمی ایران است، وظیفه به کارگیری پرتوها در جهت کاهش بارمیکروبی و افزایش ماندگاری موادغذایی بدون‌استفاده از افزودنی‌های شیمیایی، اصلاح و بهبود کیفیت بذرها، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، استریل کردن محصولات پزشکی و بهداشتی، تولید رادیوداروهای تشخیصی و درمانی و... را برعهده دارد. با توجه به گسترش کاربرد پرتوها در جهان و ایران، نیاز به شناخت دقیق‌تر این حوزه از انرژی هسته‌ای است. در این زمینه با سیدپژمان شیرمردی، معاون سازمان و مدیرعامل شرکت توسعه کاربرد پرتوها گفت‌وگو کردیم. وی تحصیلات خود تا مقطع دکتری را در رشته مهندسی هسته‌ای در دانشگاه امیرکبیر به‌پایان رسانده و پیش از این رئیس مجتمع پژوهشی ایران مرکزی(یزد)، مدیر آموزش و تحصیلات تکمیلی و معاون توسعه مدیریت و منابع پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای و همچنین نماینده جمهوری اسلامی ایران در شبکه آسیایی آموزش ANENT بوده است. متن گفت‌وگو با مدیرعامل شرکت توسعه کاربرد پرتوها را در ادامه می‌خوانید.
به‌مرور تهدیدات نظامی علیه ایران به‌خاطر مساله هسته‌ای کاهش پیدا کرد اما این مساله تقریبا طی دو دهه اخیر ایران را تحت‌تاثیر خودش قرار داده است. این تاثیرات سنگین و درهم‌تنیدگی با مولفه‌های چندگانه کشور باعث شده سوالی خاص در افکار عمومی شکل بگیرد. اینکه آیا این میزان اصرار بر دستیابی به فناوری هسته‌ای ارزشش را داشت؟
مساله هسته‌ای ایران کاملا فنی، علمی و موضوعی درون‌زاست. اگر بخواهم تعبیر جامعی ارائه کنم، برنامه هسته‌ای ایران مساله فنی، علمی و درون‌زاست. موضوعی که می‌تواند تمام موضوعات دیگر را پوشش بدهد، «درون‌زا» بودن این دانش است. در فناوری هسته‌ای و استفاده از آن تمام تلاشی که به‌ویژه در دو دهه اخیر انجام دادیم، به‌واسطه دانشی بود که توسط جوانان این مملکت کسب شد. اگر ماده‌ای تولید شد به‌واسطه خودباوری و دانشی بود که در نیروهای بومی و دانشمندان و متخصصان‌مان بود، بنابراین به این دلیل که این برنامه یک مساله کاملا فنی و علمی است، ما به‌عنوان موضوع قابل‌دفاع، مقاومت برای آن را یک اصل می‌دانیم. امروز هم در چند حوزه در مجموعه فعالیت‌های هسته‌ای در دنیا حرف برای گفتن داریم. در بخش چرخه سوخت، جزء باشگاه‌دارندگان چرخه سوخت هسته‌ای هستیم و درکنار کشورهای بزرگ و باسابقه در تولید سوخت هسته‌ای قرار داریم. در بحث نیروگاهی جزء کشورهای معدود دارای رآکتورهای هسته‌ای قدرت هستیم و بخشی از برق مورد نیازمان توسط این نیروگاه تولید می‌شود. آیا اینکه میزان، میزان مورد قبولی است، معتقدیم نه و باید بیشتر شود. به‌خاطر همین مطابق سند بالادستی سازمان انرژی اتمی و همچنین دستورات مقام‌معظم‌رهبری مبنی‌بر تولید 20 هزار مگاوات پیش‌می‌رویم. درحال‌حاضر حدود یک‌هفتم کشورهای دنیا دارای این نیروگاه‌های هسته‌ای هستند. در بخش درمان و تشخیص، بیماری‌های مختلف را می‌توانیم با داروهای هسته‌ای درمان کنیم و همچنین تشخیص بیماری‌ها را انجام دهیم. ما در این حوزه حتی صادرات داریم. در بخش کشاورزی و مسائل مربوط به امنیت غذایی هم فعالیت‌هایی را شروع کردیم که با سرعت درحال ادامه است. به‌دنبال این هستیم که نقش صنعت هسته‌ای را در ارتقای امنیت غذایی کشور کاملا افزایش دهیم. شاید یکی از موضوعاتی که باید بیشتر درباره‌اش بحث شود، جایگاه انرژی اتمی در موضوع غذا، بهداشت، سلامت و صنعت به‌ویژه صنعت پلیمرها، پتروشیمی، نفت و صنایع است، همچنین جایگاهش در محیط‌زیست. اینها مسائلی است که جا دارد بیشتر درباره آنها صحبت کنیم.
شما ریاست شرکت توسعه کاربرد پرتوها را در اختیار دارید. در خارج کشور بیشتر به ابعاد نظامی مساله هسته‌ای توجه شده است. با توجه به جایگاه‌تان امکان دارد در این بحث جزئی‌تر شویم؟ پرتوها چه کاربردهایی در این حوزه دارند و ما در داخل چه برنامه‌هایی را تدارک دیده‌ایم و اینکه در قیاس با کشورهای پیشرو چه وضعیتی داریم؟
اگر بخواهم کاربرد انرژی هسته‌ای را در بخش کشاورزی و امنیت غذایی به‌صورت خلاصه توضیح دهم می‌توانم بگویم که چهار روش کلی وجود دارد که می‌توانیم با استفاده از پرتوها به امنیت غذایی کمک کنیم؛ 1- پرتودهی مواد غذایی باعث حذف میکروب‌ها می‌شود، یعنی اگر یک ماده غذایی داشته باشیم که زمینه کپک زدن داشته باشد، با استفاده از پرتودهی می‌توانیم کپک یا میکروارگانیسم را از بین ببریم. با از بین بردن کپک، مدت زمان نگهداری ماده غذایی افزایش پیدا می‌کند، یعنی شما هم به سلامت غذا کمک کرده‌اید و هم غذا را در زمانی که نیاز دارید، استفاده می‌کنید. بنابراین غذا از بین نمی‌رود تا ناچار شوید آن را دور بریزید و به اقتصاد خانواده ضربه بزنید. 2- برخی محصولات کشاورزی ما مستعد رشد آفات حشره‌ای هستند، یعنی حشرات داخل آن ماده غذایی می‌تواند رشد کند. شما دیده‌اید در آجیل، خشکبار یا حبوباتی مانند لپه، لوبیا و عدس حشره رشد می‌کند و به کل ماده غذایی آسیب می‌زند. با استفاده از پرتوها می‌توانیم آن حشرات را از بین ببریم تا عمر ماده غذایی افزایش پیدا کند. شاید این سوال برای شما پیش‌بیاید که روش‌های دیگری برای حذف این حشرات وجود دارد یا نه؟ یکی از معمولی‌ترین روش‌ها، استفاده از مواد شیمیایی است. این مواد از عوامل ایجاد بیماری‌های مختلف هستند. مواد شیمیایی که به‌عنوان نگهدارنده و آفت‌زداها در موادغذایی استفاده می‌شوند می‌توانند باعث ایجاد مشکلات بعدی برای سلامتی شود اما با پرتو می‌توان بدون استفاده از ماده شیمیایی آفت آن ماده را حذف کنیم. 3- روش بعدی کمک فناوری هسته‌ای به کشاورزی و امنیت غذایی، تاخیر در جوانهزنی برخی از این مواد غذایی است. حتما در منزل دیده‌اید که از سیب‌زمینی و پیاز جوانه می‌زنند. اگر بخواهیم قسمتی از سیب‌زمینی را که جوانه زده یه ناحیه سبزرنگ دارد مصرف کنیم، به‌دلیل سمی که دارد، مشکلات بعدی ایجاد می‌کند. سیب‌زمینی یا سیری که جوانه می‌زند، کیفیت اولیه را ندارد و مشکلات بعدی ایجاد می‌کند و پس از مدتی باید آن را دور بریزید. با پرتودهی می‌توانیم زمان جوانه زنی را به‌تاخیر بیندازیم، یعنی شما محصولی را که خریداری کرده‌ای، می‌توانی مدت زمان بیشتری نگهدای کنی یا کشاورز محصولش را برداشت کرده ولی می‌خواهد آن را در انبار نگهداری کند. فرض کنید سردخانه ندارد یا هزینه‌های این کار سنگین است. او به‌راحتی با پرتودهی می‌تواند محصول را در انبار نگهداری کند و در زمانی که بازار مطالبه می‌کند این محصول را به بازار تحویل دهد. متاسفانه درحال‌حاضر حدود 30 درصد محصولات کشاورزی ما تلف می‌شود. یکی از راه‌های مهم برای جلوگیری از ایجاد ضایعات، پرتودهی به‌ویژه پرتودهی برای جلوگیری از جوانهزنی زودرس برخی محصولات است. 4- مساله چهارم تولید ارقام [گونه‌های کشت‌شده] جدید و با بهره‌وری بالا و مقاوم در مقابل تنش‌های محیطی است. با استفاده از فناوری هسته‌ای می‌توان رقم‌هایی را تولید کرد که محصول بیشتری را تحویل دهند و همچنین دربرابر آفت‌ها مقاوم باشند، یعنی وقتی دارید این محصول را می‌کارید چندان به استفاده از سم و مواد آفت‌کش نیاز ندارید.
اشاره کردید 30 درصد محصولات کشاورزی ما از بین می‌رود. اگر بخواهیم با پرتودهی به اینها عمردهی کنیم، تمام 30 درصد را می‌توانیم حفظ کنیم؟
سوال درستی پرسیدید. نگاه ما این است که بتوانیم با استفاده از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای یا پرتوها بخش مهمی از این 30 درصد را کاهش دهیم. روش‌های متفاوتی در دنیا وجود دارد ولی یکی از مهم‌ترین آنها استفاده از پرتوهاست. امروز بیش از 50 درصد ماده رادیواکتیو کبالت ۶۰ برای پرتودهی، در ایالات‌متحده مصرف می‌شود. این نکته مهمی است. ما باید سهم‌مان را در پرتودهی مواد غذایی در دنیا افزایش بدهیم. شاید در گام اول نتوانیم همه محصولات کشاورزی را با استفاده از پرتوها افزایش دهیم اما می‌توانیم بخش قابل‌ملاحظه‌ای را که پرتو می‌تواند در آن دخالت کند، افزایش دهیم. ما می‌توانیم صادرات محصولات گرانقیمت مانند انجیر، گردو، غلات و حبوبات را که برایمان ارزشمندند با پرتودهی افزایش دهیم. اگر این محصولات برای مصرف در داخل است، میزان انبارمانی‌شان را افزایش دهیم. بخشی از این 30 درصد ضایعات مربوط به سبزیجات و صیفی‌جات است. شاید این سوال پیش بیاید که آیا پرتودهی آنجا معنا پیدا می‌کند؟ بله، می‌تواند اما اینکه انتظار داریم همه اینها را پوشش بدهد، خیر. از بعد تجهیزاتی فعلا امکانش نیست. ضمنا خاصیت برخی مواد غذایی به‌شکلی است که نمی‌توانیم چنین کنیم.
یکی از مشکلات بزرگ ایران فشار به منابع آبی است. تقریبا 90 درصد از آن هم صرف کشاورزی می‌شود. شما گفتید 30 درصد محصول از بین می‌رود و امیدواریم با پرتودهی بخشی از آن حفظ شود. آماری وجود دارد که اگر این کار انجام شود چه مقدار به منابع آبی ایران کمک می‌کند؟
بیش از دومیلیارد نفر در دنیا دچار ناامنی غذایی و بیش از 860 میلیون نفر دچار سوءتغذیه هستند، بنابراین موضوع غذا و امنیت غذایی مساله‌ای مهم و راهبردی برای دنیاست. اگر درکنار کشورهای پیشرفته دنیا نتوانیم خودمان را رشد دهیم و نقش تجهیزات جدید را در ارتقای امنیت غذایی افزایش دهیم، قطعا قابل‌قبول نخواهد بود. معتقدیم با ظرفیت نیروی انسانی، منابع خوب، زمین‌های قابل‌کشت برای کشاورزی- هم در حوزه دیم و هم آبی- این ظرفیت وجود دارد که در امنیت غذایی حتی برای خیلی از کشورها الگو شویم. 30 درصد ضایعات کشاورزی، یعنی غذای بیش از 10 میلیون نفر در کشور و از بین رفتن بیش از 9 میلیارد مترمکعب آب. این رقم‌ها خیلی‌بزرگ است. اگر نگاه‌مان به مدیریت منابع آب است، باید ضایعات کشاورزی‌مان کم شود. برای همین باید به‌سمت روش‌های جدید برای حفظ مواد غذایی و افزایش انبارمانی‌شان حرکت کنیم. ما این موضوع را به‌جدیت دنبال می‌کنیم و تلاش داریم بخش‌های مختلف را همگام و همسو کنیم.
صرفه‌جویی 9 میلیارد مترمکعب، تقریبا معادل 10 درصد مصرف سالانه آبی کشور است. مساله دیگری هم وجود دارد؛ در ایران بحث تنش‌های آبی زیاد شده است. برای رفع این تنش‌ها طرح‌هایی برای انتقال آب از دریای عمان به مناطق مرکزی کشور یا حتی اتصال دو دریا به‌هم در دست اجرا قرار دارد. شما اشاره کردید بذرهایی را می‌توان تولید کرد که مقاوم به تنش‌های محیطی باشند. این امر دوسویه به مساله آب کمک می‌کند. آماری در این باره وجود دارد؟ آیا آن گیاه یا درخت تنها دربرابر آفات مقاوم است یا میزان مصرف آب آن هم کمتر است؟
با اثر پرتوها روی برخی بذرها می‌توانیم محصولاتی به‌دست بیاوریم که در مقابل شوری خاک، خشکی خاک، آفت‌هایی مانند ورس یا خوابیدگی برنج -که یکی از آفت‌های مهم است که به محصول آسیب می‌زند- و همچنین بیماری‌های مختلف مقاوم باشند. اما تا امروز چقدر در بازار این محصولات حضور داشته؟ کم. چرا؟ چون تحقیقات و رسیدن به یک رقم مناسب برای عرضه به بازار در مقیاس بالا، هفت تا 10 سال زمان می‌برد. شاید یکی از دلایل کم بودن این ارقام در بازار همین است. تلاش می‌کنیم در آینده سهم محصولات سالم را که دارای بهره‌وری بالا و مقاوم در برابر آفات هستند، افزایش دهیم. اثر مهمش، کاهش میزان آفت‌زده‌های سمی در حوزه کشاورزی است. استفاده از فناوری هسته‌ای در بخش کشاورزی در دنیا سابقه‌ای بیش از 70 ساله دارد. حدود 70 سال است که دنیا از پرتوها در بخش کشاورزی استفاده می‌کند. جالب است بدانید فضانوردان آمریکایی در ماموریت‌های فضایی بسته‌های غذایی پرتودهی شده با میزان دوز خیلی بالا را همراه خود می‌برند. در ماموریت فضایی، نباید هیچ میکروبی درون محصول کشاورزی باشد تا فاسد نشود. اگر بخواهند برای حفظ محصول، از مواد شیمیایی یا مواد نگهدارنده استفاده کنند، باید آنقدر این ماده زیاد باشد که بتواند از رشد میکروب‌ها و کپک‌ها جلوگیری کند. مردم باید بدانند که در کشورهای پیشرفته، از پرتودهی در بخش‌های مهم علمی و تحقیقاتی استفاده می‌شود.
در اروپا شاهد احزاب سبز هستیم که رویکردشان محیط‌زیستی است. در ایران هم چند سالی است به خاطر افزایش جمعیت و مصرف‌کنندگی این مساله مهم شده است. در مقطعی اشاره کردید که این موضوع می‌تواند روی بذرهای مقاوم به شوری هم اثرگذار باشد. اینطور که یادم می‌آید در خوزستان اراضی کشاورزی وسیعی داریم که یکی از مشکلات تلاقی صنعت نیشکر و کارخانه‌های آن شوری خاک است. بعضی از روستاها و زمین‌های کشاورزی پایین‌دست کارخانه‌ها با شوری خاک مواجه هستند و هیچ کشاورزی عمده‌ای ندارند. محاسبه‌ای درباره میزان شوری خاک در ایران و اینکه چه مقدار سرمایه‌گذاری وجود دارد در دست داریم؟
قطعا تمام این زمین‌ها قابل کشت نیستند. اینکه ما چقدر زمین قابل کشت در کشور داریم که اینها چند درصد آبی و چند درصد دیم هستند، متفاوت است. آمارها هر سال به دلیل خشکسالی تغییر می‌کند. شاید زمینی که تا سال گذشته آبی بوده، امسال زمین دیم باشد. اما رویکرد ما چیست؟ می‌خواهیم محصولی تولید شود که مقاوم در برابر شوری و کم‌آبی باشد. این قطعا انجام‌پذیر است. حالا چه در وسعت‌های کم و چه زیاد. رویکرد ما این است که آن محصول تولید شود. تحقیقاتی در سازمان انرژی اتمی در حال انجام است و محصولاتی هم تولید شده است. در آینده نزدیک اینها را وارد بازار خواهیم کرد. اطمینان داریم با توجه به ظرفیت علمی و دانشی که در سازمان انرژی اتمی وجود دارد، برای این موضوع راهکار خواهیم داشت.
تقریبا پرتودهی و تمرکز بر این قضیه می‌تواند جایگزین بسیاری از طرح‌هایی باشد که برای بهبود محیط زیست درنظر گرفتند. کدام کشورها در این حوزه‌ها برترند؟ کشورهای پیشرو چه کشورهایی هستند و وضعیت ما چگونه است؟
در بخش پرتودهی جزء معدود کشورهایی هستیم که این صنعت مهم را در اختیار داریم. در سال 1364 اولین سامانه پرتودهی ما در تهران نصب شد. این سامانه وظیفه پرتودهی به موادغذایی، محصولات کشاورزی و تجهیزات پزشکی را برعهده داشت. امروز بعد از 28 سال ما چهار سامانه پرتودهی داریم. این سامانه‌ها با استفاده از پرتوهای الکترون و گاما در سه بخش به صورت جدی کار می‌کنند:
1-پرتودهی محصولات کشاورزی
2- پرتودهی استریل تجهیزات پزشکی: اگر بخواهم نام ببرم، ایمپلنت‌ها گزینه‌های مهم پرتودهی هستند، چون در درون بدن قرار می‌گیرند و حتی‌الامکان باید استریل شوند و هیچ میکروبی در آن نباشد؛ یا ظروف آزمایشگاهی که در آزمایشگاه تشخیص طبی است حتما باید استریل شوند. اینها با پرتودهی کیفیت بهتری خواهند داشت. در بخش پلیمرها، پرتودهی باعث افزایش مقاومت خواهد شد. ما با استفاده از میزان کمی پرتو می‌توانیم مقاومت کششی و خاصیت ارتجاعی پلیمرها را افزایش دهیم، بنابراین در مقابل شرایط محیطی مقاومت و طول عمر بیشتری دارند. به عنوان مثال لاستیک ماشین یکی از آن موارد است. اگر ماده اولیه لاستیک پرتودهی شود خاصیت ارتجاعی بیشتری داشته و در برابر سایش از مقاومت بالاتری برخوردار خواهد بود. از طرف دیگر وزن لاستیک هم کاهش پیدا کرده و در برابر سوختگی مقاوم خواهد بود. پرتودهی پلیمرها، آنها را در مقابل بسیاری از سوختگی‌ها مقاوم می‌کند و عمر لاستیک را افزایش می‌دهد.
یکی از مشکلات صنایع بزرگ لاستیک‌سازی استفاده از مواد شیمیایی برای افزایش مقاومت لاستیک‌ها است. این در حالی است که پرتودهی یکی از بهترین، مهم‌ترین و مطمئن‌ترین روش‌ها برای افزایش مقاومت لاستیک‌هاست. ما این پیشنهاد را به صنایع دادیم تا سهم قابل ملاحظه‌ای از مواد اولیه لاستیک‌های ماشین را پرتودهی کنیم. این نیازمند ورود و تقاضای صنعت کشور است.
3- صنایع سیم و کابل: این به خصوص در خودرو که برخی از سوختگی‌ها و آتش‌سوزی‌ها به دلیل وجود همین مواد پلاستیکی در روکش کابل‌ها یا قطعات داخل کابین ماشین است، نمود دارد. اگر این مواد پرتودهی شوند، مقاومت بالاتری خواهند داشت و قطعا عمر مفید آنها بعد از پرتودهی افزایش پیدا می‌کند.
در مجموع می‌توان گفت که جایگاه ایران در پرتودهی محصولات کشاورزی و مواد غذایی باید ارتقا پیدا کند. ما کمتر از یک‌دهم‌درصد محصولات کشاورزی را پرتودهی می‌کنیم. اگر بخواهیم به اقتصاد کشور و کشاورز و خانوار کمک کنیم باید این درصد را افزایش دهیم. در بحث پرتودهی تجهیزات پزشکی و کالاهای پزشکی زیر یک‌دهم درصد کالای یکبار‌مصرف پرتودهی می‌شود، در حالی که کشورهای پیشرفته بیش از 45 درصد کالاهای یکبار‌مصرف‌شان پرتودهی می‌شوند. بنابراین محصولی که با پرتودهی در کشاورزی و پزشکی تولید می‌شود و بیرون می‌آید، کیفیت بالاتری خواهد داشت. از لحاظ هزینه هم در بلندمدت نسبت به روش‌های معمول هزینه پایین‌تری دارد.
در حوزه امنیت غذایی کارخانه‌ای ساخته‌ایم یا داریم یا برنامه‌ای برای آن داریم؟
در رابطه با بحث امنیت غذایی مرتبط با فناوری هسته‌ای، قصد داریم در 12 نقطه با ظرفیت بالای تولید محصولات کشاورزی و لجستیک، سامانه پرتودهی نصب کنیم. این هدفگذاری ما تا پایان برنامه پنج‌ساله است؛ یعنی کارخانجات بزرگ پرتودهی برای محصولات کشاورزی و موادغذایی ایجاد کنیم. استان‌های خوزستان، فارس، کرمان و بعد استان‌های دیگر به عنوان استان‌های هدف که میزان تولید و محصول کشاورزی بالایی دارند، در نظر گرفته شده‌اند. این استان‌ها سالانه بیش از چند میلیون تن تولید محصول کشاورزی دارند. از طرف دیگر وجود مناطق لجستیک در این استان‌ها باعث شده این هدفگذاری برای این 12 نقطه باشد. اما در برنامه‌ریزی بلندمدت، قصد داریم در کل استان‌ها سامانه پرتودهی محصولات غذایی و تجهیزات پزشکی داشته باشیم تا کالایی با‌کیفیت تقدیم مردم کنیم.
موضوعی در فضای مجازی منتشر شده که احتمالا تئوری توطئه باشد. گفته می‌شود برخی کشورها اقداماتی همچون حمله بیولوژیک و آلوده‌سازی بذرها و محصولات کشاورزی را در دستور کار دارند. آیا امکان این حملات وجود دارد؟ آیا پرتودهی در این قضیه موثر است؟
امکان حمله بیولوژیکی توسط نظام سلطه همیشه برای همه موضوعات که برای محصولات کشاورزی نیز احتمال آن وجود دارد. مثلا ویروس کرونا یک ویروس دست‌ساز بود که در آزمایشگاه برخی کشورها تولید و تکثیر شد. اگر کشوری بخواهد توطئه بکند و حمله‌ای داشته باشد، می‌تواند از ظرفیت آفات کشاورزی استفاده کند. موضوع حائز اهمیت، آمادگی ماست. باید تکنولوژی موردنظر را برای مقابله با این حملات داشته باشیم و پیش‌بینی کنیم در صورت سرایت فلان حشره یا بیماری به باغ‌ها و مزارع، چگونه باید با آن مبارزه کنیم.
راحت‌ترین روش مبارزه با آفات، استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی است اما ابعاد سلامتی هم مهم هستند. آفت‌کش‌ها در بلند مدت آسیب‌های فراوانی برای سلامتی فرد ایجاد می‌کنند اما با استفاده از تولید ارقام مقاوم در برابر آفات و آمادگی استفاده از روش‌های مهمی مانند روش عقیم‌سازی حشرات با پرتوها یا روش اس‌آی‌تی می‌توانیم با این مشکل مقابله کنیم. در حال حاضر در مکزیک و آمریکا بدون هیچ ماده شیمیایی، از پرتوها برای عقیم‌سازی حشرات استفاده می‌شود.
یکی از موضوعات منطقه ما، بی‌ثباتی یا سیالیت جمعیت است. ما با بی‌ثباتی جمعیتی مواجه‌ایم. یکی از نمونه‌های اخیرش رسیدن تعداد مهاجران افغانستانی در ایران از دو میلیون نفر به نزدیک 6 تا 10 میلیون نفر است. خیلی‌ها دلایل امنیتی را عنوان می‌کنند، در حالی که طالبان نمی‌تواند شش میلیون نفر را بکشد. آن مساله اصلی پشت قضیه مهاجرت‌ها، امنیت غذایی است. میلیون‌ها نفر شهروند افغانستانی به دلیل نگرانی از امنیت مهاجرت کرده‌اند. آیا ما به جایی می‌توانیم برسیم که به کشورهای منطقه هم کمک کنیم. به پاکستان یا افغانستان که بتوانیم جمعیت‌های این کشورها را در مبدا تثبیت کنیم؟
مهم این است که اولین گام را در بخش کاهش ضایعات برداریم. یک بخش از مساله امنیت غذایی به تولید برمی‌گردد. بایستی به حدی تولید کنیم که بتوانیم نیاز مردم خودمان را تامین کنیم. در گام دوم مساله نگهداشت مطرح است. وقتی بحث امنیت غذایی می‌شود شاید افکار به سمت تولید بیشتر برود ولی واقعیت اینطور نیست. من حداقل مقدار را بیان کردم که با ضایعات کشاورزی، غذای 10 میلیون نفر از بین می‌رود. شاید بیشتر از این باشد و تا 15 میلیون نفر جمعیت را پوشش بدهد. بنابراین مساله نگهداشت و مدیریت نگهداری و حمل‌ونقل محصولات کشاورزی بسیار مهم است. یعنی همان اندازه که تولید مهم است، نگهداشت هم مهم است. نقش و جایگاه انرژی اتمی در بعد دوم یعنی نگهداشت موادغذایی، مطرح است. حالا اینکه ما با این روش‌ها می‌توانیم افرادی را در کشورهای مبدا خودشان نگهداریم این قطعا به حجم تولید، نگهداشت و سیاست‌های صادراتی برمی‌گردد که چقدر غذای مازاد برای صادرات به همسایگان داشته باشیم.
در آینده امکان دارد کارخانه‌های پرتودهی را در کشورهای دیگر تاسیس کنیم؟
بله، این آمادگی را داریم. اگر کشورهای منطقه پای کار بیایند، آمادگی داریم در موضوع امنیت غذایی و سلامت، اتحادیه‌ای با عنوان اتحادیه کشورهای مسلمان برای توسعه کاربرد پرتوها را تشکیل دهیم. امکانات و ظرفیت در جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که به کشورهای همسایه، هم خدمات پرتودهی ارائه دهد و هم برایشان تجهیزات پرتودهی بسازد. همچنین می‌توانیم موادی که در فرآیند تولیدشان از پرتوها استفاده می‌شود را به این کشورها صادر کنیم. یکی از مشکلاتی که سال‌ها وجود داشت، مساله ایران‌هراسی بود. کشورهای نظام سلطه برای اینکه کشورهای همسایه را از ایران بترسانند، فضای منفی‌ای نسبت به توسعه برنامه هسته‌ای ایران ایجاد کردند. امروزه دیگر اجازه چنین کاری را نمی‌دهیم. به کشورهای همسایه بارها اعلام کردیم که فناوری صلح‌آمیز را برای خدمت به مردم و برای موضوع انرژی، غذا، سلامت و برای محیط‌زیست می‌خواهیم و این توانمندی را داریم که این انرژی صلح‌آمیز و این پرتوها را به‌عنوان ابزار معجزه‌آسا در اختیار آنها قرار دهیم تا از این ظرفیت خوب بهره‌مند شوند.
به مسائل پزشکی هم اشاره کردید. افکار عمومی با مساله رادیوداروها و بیماران سرطانی و اینکه ما در گذشته محدودیت‌هایی داشتیم از تحریم‌ها آشنا بوده و آن را لمس کرده‌اند. شما چندین سال مستمر با این مساله برخورد داشتید و پستی‌ها و بلندی‌ها و اثرات این تحریم‌ها را دیده‌اید. ما چه وضعیتی و چه گرفتاری‌هایی داشتیم و الان در چه وضعیتی هستیم؟
موضوع هسته‌ای در فضای اجتماعی خیلی از کشورها اختصاص فقط به یک حوزه خاص ندارد. در دنیا 99 درصد فعالیت‌های مربوط به هسته‌ای، در حوزه‌های غیرنظامی است و کمتر از یک درصد آن در حوزه نظامی است. ما در دو دهه اخیر بارها در مجامع بین‌المللی اعلام کردیم که به دنبال آن 99 درصد کاربرد فناوری هسته‌ای در بخش پزشکی و امنیت غذایی و محیط‌زیست هستیم. هیچ‌وقت هم به دنبال آن یک درصد که مربوط به حوزه نظامی است، نبودیم و قطعا نیستیم. نگاه ما استفاده از این فناوری ارزشمند در جهت رفاه مردم است. در برخی سال‌ها ما با تحریم دارویی هسته‌ای مواجه بودیم. یعنی رادیوداروها را به راحتی به ما نمی‌دادند. این آثارش متاسفانه در بدنه جامعه مشخص بود و مردم ما آسیب می‌دیدند. بیماران ما برای تشخیص، تسکین یا درمان رادیودارو نداشتند اما امروز با لطف الهی و تکیه بر توان دانشمندان هسته‌ای توانستیم یکی از کشورهای تولید‌کننده عمده رادیوداروها در دنیا شویم. این پیشرفت‌ها مختص بحث رادیوداروها نیست. یعنی ما اگر مساله سلامت را به‌طور کلی تبیین کنیم و اثر پرتوها را در این مقوله، بررسی کنیم، قطعا یکی از موضوعات مهم تولید مواد با کاربری پزشکی است که یکی از حلقه‌های زنجیره تولید آن پرتودهی است. مانند پودرهای بندآورنده خون. این پودرها با قیمت زیاد از خارج کشور وارد می‌شد. نیاز کشور در این حوزه بالاست. در سازمان ماده‌ای تولید کردیم که از نمونه خارجی با کیفیت‌تر و بهتر است. این را پزشکانی که روی ماده مطالعات بالینی انجام دادند، تایید کرده و گفته‌اند که این ماده نسبت به نمونه خارجی بهتر بوده و امروز یکی از نیازهای کشور است. ما در این حوزه هم ورود پیدا کردیم و به دنبال اخذ مجوز این ماده هستیم که هم بتوانیم نیاز داخل را تامین کنیم و هم آن را صادر کنیم. مواد دیگری مثل سوپر جاذب‌هایی که کاربرد بهداشتی دارند یا خیلی از ماده‌های دیگر که به نحوی با سلامت سر و کار دارند مثل هیدروژل‌های پوشش‌دهنده زخم که برای زخم‌های سوختگی، زخم‌های دیابتی و زخم‌های بستر استفاده می‌شوند، اینها مواد پلیمری هستند که در فرآیند تولیدشان پرتو حضور داشته است. سالانه بیش از چند میلیون دلار منابع صرف واردات این محصول می‌شود. اگر محصول ما با اخذ مجوز وارد بازار شود، می‌توانیم به حوزه اقتصادی کشور کمک کنیم. یک بخش دیگر در حوزه پرتودهی یا استفاده از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای در بهداشت و سلامت، استریل‌سازی کالای پزشکی است. امروز خیلی از تجهیزات پزشکی باید با استفاده از پرتوها استریل شوند. سازمان بهداشت جهانی بیش از 15 سال است که استفاده از مواد شیمیایی را محدود کرده است ولی بایستی جایگزین در کشور وجود داشته باشد که بتوان کم‌کم استفاده از روش‌های شیمیایی را کنار زد.
در رادیوداروها ما صادرات داریم؟
تا قبل از بیماری کرونا به کشورهای مختلفی مثل عراق و هندوستان و یکی دو کشور اروپایی صادرات داشتیم. امروز هم نگاه‌مان این است که بتوانیم این صادرات را دوباره انجام دهیم.
پس امروز به دنبال پس گرفتن سهم هستید؟
ان‌شاءالله.
معمولا آمار خیلی دقیقی وجود ندارد اما آیا آمار حدودی داریم که با تولید رادیوداروها چقدر صرفه‌جویی ارزی کردیم و چقدر از هزینه بیماران کمتر شده است؟ چون در بیماری، هم به بیمار فشار می‌آید و هم به صنعت بیمه.
آمار دقیق قطعا وجود ندارد. این یک واقعیت است اما ما حدودی می‌توانیم بحث کنیم. شما فردی را در نظر بگیرید که می‌خواهد یک اسکن پت بگیرد، «پت سیتی»؛ یک تصویربرداری تلفیقی پزشکی هسته‌ای و همچنین رادیوگرافی.
برای تشخیص تومور؟
بله، تشخیص تومورها و متاستازهای سرطانی. در همین کشور همسایه - ترکیه- هزینه یک اسکن پت‌سیتی حداقل 2500 دلار است. هزینه رفت‌وآمد، اسکان و خوردوخوراک را هم حساب کنید. حداقل 6 یا 7 هزار دلار برای انجام یک اسکن نیاز است. 6 یا 7 هزار دلار هزینه زیادی است. اما ما این اسکن را شاید با حدود یک‌دهم قیمت در کشور انجام می‌دهیم.
20 تا 30 میلیون تومان؟
بله. باید گسترش پیدا کند. یا قیمت خیلی از کیت‌های دارویی که امروز در مراکز پزشکی هسته‌ای استفاده می‌شود حدود یکی دو میلیون است. همین فرآیند تشخیصی اگر در خارج از کشور انجام شود، حدود 500 تا هزار دلار هزینه خواهد داشت.
اینها مواردی بوده که در ایران نداشتیم یا دستگاهش تحریم بوده ؟
تحریم بوده ولی الان رادیوداروها که بخش مهم پزشکی هسته‌ای است را تولید می‌کنیم. بر فرض مثال فردی را در نظر بگیرید که بیماری سرطانش متاستاز کرده و در سال نیاز به چهار مرتبه رادیودارو برای تسکین بیماری دارد که در کل باید چهار دوز تزریق شود. اگر بخواهیم حدودی فرض کنیم، هزینه هر دوز در خارج کشور 10 هزار دلار می‌شود.
یعنی حدود یک میلیارد تومان.
بله، حداقل. ما این را با تلاش همکاران‌مان در سازمان انرژی اتمی حل کردیم و الان بخش مهمی از رادیوداروهایمان تولید داخل است. شاید این مساله مطرح شود چه تعداد؟ بستگی به سال‌های مختلف دارد و میزان تولید و تقاضای بیمارستان. توانستیم از 500 هزار تا یک میلیون دوز را پوشش بدهیم. شاید به صورت تخمینی سالانه بیش از 30 تا 40 میلیون دلار از خروج ارز جلوگیری کرد.
پس تقریبا ما هزینه‌های دلاری را تبدیل به ریالی کردیم و ابعادش را به اندازه سرانه خانوار آوردیم.
دقیقا.
با توضیحات شما هزینه درمان سرطان در بیمارستان داخلی فکر نمی‌کنم بیش از 40 تا 50 میلیون تومان باشد؟
بخش مربوط به حوزه رادیوداروها قطعا نسبت به نمونه‌های خارجی تا یک‌دهم کمتر است. هزینه یک تصویر پت‌اسکن که برای تشخیص است و از رادیوداروهای مختلف مانند اف‌دیژی استفاده می‌کند، با هزینه‌های جانبی‌اش در خارج حدود شش یا هفت هزار دلار خواهد شد. در بیمارستان‌های داخلی این میزان تقریبا 20 میلیون تومان و شاید کمتر است.
ما درباره درمان سرطان با علم پرتوها صحبت کردیم. یک اشکال در افکار عمومی هست آیا این پرتودهی به‌ویژه کارخانه‌های پرتودهی موادغذایی خودشان سرطان‌زا نیستند یا باعث سرطان‌زایی نمی‌شوند؟
خیر، اغلب سوال پرسیده می‌شود که این ماده غذایی وقتی پرتودهی می‌شود آفاتش از بین می‌رود آیا ماده رادیواکتیو می‌شود؟ یا اینکه باعث ایجاد مشکلات سرطان یا موارد اینچنینی می‌شود یا خیر؟ ببینید وقتی ماده‌ای چه کشاورزی چه مواد دیگر در معرض پرتو قرار بگیرد، پرتو در برخورد با ماده غذایی، ماده را رادیواکتیو نمی‌کند یعنی ماده پرتوزا نمی‌شود. پس سوال می‌شود که چه اتفاقی می‌افتد؟ برخورد پرتو با آن میکروارگانیسم یا میکروب یا کپک یا حشره‌ای که داخل ماده غذایی وجود دارد را از بین می‌برد. برخورد پرتو با خود ماده غذایی، به‌حدی نیست که مواد غذایی و موثره آن را کاهش دهد. ما موادی که در طبیعت داریم را استفاده می‌کنیم؛ مانند گندمی که به‌عنوان پایه اصلی نان استفاده می‌کنیم و مواد غذایی دیگر که در تمام دنیا مصرف می‌شود همواره در معرض تابش‌های کیهانی است. در معرض تابش‌های پرتویی زمینی است. یعنی تمام کره‌زمین سرشار از موارد رادیواکتیو است و پرتوها به‌طور طبیعی در همه دنیا وجود دارند، اما میزان آنها کم است. در یک‌جایی مانند معدن اورانیوم میزانش بیشتر است و در یک‌جایی کمتر است، ولی در همه جای طبیعت وجود دارد یعنی شما چه در قاره آمریکا زندگی کنید چه در آسیا مانند چین یا ایران، خاک مناطق دارای ماده رادیواکتیو است. بنابراین هر ماده غذایی در آن زمین‌ها قطعا پرتو می‌خورد و در طول میلیارد یا میلیون‌ها سال در معرض پرتوها بوده است. بنابراین پرتودهی به مواد غذایی چه طبیعی باشد و چه به‌وسیله دستگاه‌ها، مواد غذایی را رادیواکتیو نمی‌کند و تنها آلودگی میکروبی و حشره‌ای را از بین می‌برد. میزان کاهش یا از بین رفتن ویتامین یا پروتئین‌ها یا هیدروکربن‌های آن ماده غذایی در یک دور مشخص پرتو، حفظ خواهد شد. پنج نهاد بین‌المللی مانند فائو، WHO، IAEA و FDA پرتودهی مواد غذایی را تایید کرده‌اند. 9 استاندارد ملی موادغذایی داریم و برای مرور یا یادآوری باید بگویم امروز بزرگ‌ترین دانشمندان دنیا در ماموریت‌های فضایی از موادغذایی با میزان بالای پرتودهی استفاده می‌کنند. این صنعت هفت دهه در دنیا کار می‌کند و بیش از 80 درصد سامانه‌های پرتودهی موادغذایی در کشورهای بزرگی مانند چین، روسیه، آمریکا و هندوستان هستند و هیچ مخاطراتی نداشته‌اند.
موضوع محیط‌زیست شاید یکی از موضوعات بسیار مهم کشور است. ما با گردوغبارها مواجهیم. می‌خواستم جمع‌بندی بر تاثیرات پرتوها بر حفاظت از محیط‌زیست داشته باشیم.
در محیط‌زیست چند کار می‌توانیم انجام دهیم. یکی از مهم‌ترین کارها تولید محصولات پرتوفرآوری شده است. امروز بحث مدیریت مصرف آب مساله مهمی است. مدیریت مصرف آب باز اگر برگردیم به بحث امنیت غذایی که تولید یک بعد است و نگهداشت یک بعد دیگر و هر دو مهم هستند. برای مساله آب هم همین است یعنی تولید آب با استفاده از روش‌های مختلف مانند آب‌شیرین‌کن‌های هسته‌ای مساله مهمی است. الان سازمان انرژی اتمی برنامه دارد که در کنار نیروگاه‌های آینده‌ای که در برنامه تولید 20 هزار مگاوات برق است، واحدهای آب‌شیرین‌کن نیز ایجاد کند. ما مواد پرتودهی شده‌ای را تولید کردیم که قادرند میزان مصرف آب در حوزه کشاورزی را بین 50 تا 70 درصد کاهش دهند. به نکته درستی شما اشاره کردید، بخش عمده‌ای از آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی است بنابراین اگر کالایی را بتوانیم تولید کنیم که میزان مصرف آب کشاورزی را کاهش دهد قطعا در سر جمع مصرف آب، کاهش اتفاق خواهد افتاد. این محصولات مانند چه چیزی است؟ مانند سوپرجاذب‌های کشاورزی. سوپر جاذب‌های کشاورزی که در سازمان انرژی اتمی تولید شده برای مدیریت مصرف آب در کشاورزی با کیفیت بسیار بالا است. حدودا حداقل 450 برابر وزن خودشان آب جذب می‌کنند و میزان ماندگاری در خاکشان بین سه تا چهار سال است یعنی هر سال 25 درصد آن در خاک تخریب می‌شود.
این روی سطح زمین کشاورزی پاشیده می‌شود؟
بله، موقعی که کشت اتفاق می‌افتد همزمان با کشت در خاک گیاه مخلوط می‌شود. موقعی که آبیاری می‌شود آب را جذب می‌کند و پس از اینکه آب قطع شد به مرور زمان آب را به ریشه گیاه تحویل می‌دهد و زمینه رشد گیاه را ایجاد می‌کند.
در کشت‌های دیم هم به کار می‌رود؟
بله، یکی از مزیت‌های مهمش همین است.
پس می‌تواند کشت دیم را توسعه دهد؟
بله، کشت‌های دیم و گلخانه‌ای به‌ویژه در مناطقی که مشکل آب داریم و آب موضوع اول منطقه است، می‌تواند استفاده شود. خیلی‌ها شاید در ذهن‌شان سوپرجاذب‌های وارداتی باشد که آنها نقاط ضعفی داشتند. سوپر جاذب‌های تولیدی سازمان انرژی اتمی چون دارای کیفیت بالا ناشی از استفاده از پرتوها در فرآیند تولیدشان هستند، ماندگاری بالایی دارند و به‌دلیل اینکه ماده شیمیایی در فرآیند ساختشان استفاده نشده، دوستدار محیط‌زیستند. از طرف دیگر برای زمین‌هایی که نیمه‌شور هستند، استفاده می‌شود چون این تعبیر وجود داشت که برخی از سوپرجاذب‌‌ها باعث شوری خاک می‌شوند. ما این مشکل را حل کردیم. مزیت دیگر این محصول نسبت به نمونه خارجی‌اش استفاده از پرتو الکترون در فرآیند تولیدش است. اما برای اینکه اجازه حرکت ریزگردها را ندهیم محصولی را در دست تولید داریم که فاز آزمایشی آن در منطقه‌ای در بناب در کنار دریاچه ارومیه درحال پیاده‌سازی است. نمونه اولیه‌اش تحت‌عنوان هیدرومالچ ساخته شده است. هیدرومالچ با استفاده از برخی مواد پرتودهی تولید می‌شود و موادش کاملا گیاهی و دوستدار محیط‌زیست است. این وقتی روی سطح زمین قرار می‌گیرد مانند چسب به سطح زمین می‌چسبد و اجازه حرکت به ریزگردها نمی‌دهد. اگر در آینده نزدیک نتایج تحقیقاتش نهایی شود، حتما برای استفاده حداکثری از آن اقدام می‌شود.
صنعت ایران با خرابکاری صنعتی مواجه است و انرژی اتمی از السابقون است. آیا در این حوزه‌ها چنین مشکلاتی را داریم؟ منظورم این است که در حوزه توسعه پرتوها آیا احتمال آلوده‌سازی و تخریب را داریم؟
ما در سازمان انرژی اتمی در ساخت تجهیزات با بالاترین سطح ایمنی کار می‌کنیم یعنی مرجع نظارت بر فعالیت‌های پرتویی ما نظام ایمنی هسته‌ای کشور است. این نظام ایمنی هسته‌ای کشور بر هر تجهیزی که ساخته شود نظارت می‌کند و باید مجوز کار دهد، حتی مجوز ساخت و موافقت اولیه ساخت باید بدهد. برای استفاده از مواد هسته‌ای هم حتما باید مجوزهای نظام ایمنی اخذ شود تا یک فعالیت پرتویی بتواند انجام شود. بنابراین به‌دلیل حساسیتی که بحث فناوری هسته‌ای دارد ما همیشه با بالاترین سطح استاندارد، اطمینان و ایمنی، کار می‌کنیم و آن هم نظارتش با نظام ایمنی هسته‌ای کشور است؛ بنابراین احتمال اشتباه و ایجاد مشکلات و خطرات تا پایین‌ترین سطح کاهش پیدا می‌کند.
اگر نکته‌ای باقی‌مانده بفرمایید.
نکته مهمی که احساس می‌کنم جای آن خالی بوده و نیاز است مردم آن را جدی بگیرند این است که استفاده از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای مختص به آن چیزی که غرب و نظام سلطه می‌گویند، نیست. مساله هسته‌ای یک مساله جهانشمول است. فناوری مهمی که می‌تواند در ابعاد مختلف زندگی مردم از‌جمله سلامت، غذا و محیط‌زیست حضور داشت باشد و همچنین باعث افزایش کیفیت زندگی شود. قطعا مردم این اطمینان را داشته باشند که فرزندان آنها در سازمان انرژی اتمی، به‌دنبال تولید دانشی هستند که باعث رفاه مردم عزیز شود.
