فرهیختگان: صبح امروز رئیس‌جمهور کشورمان به دعوت رسمی ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در راس یک هیات عالی‌رتبه سیاسی- اقتصادی راهی مسکو می‌شود. آن‌طور که رسانه‌های روسی گزارش کرده‌اند رایزنی درخصوص مسائل دوجانبه ازجمله تعاملات اقتصادی و نیز گفت‌وگو درخصوص موضوع‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به‌ویژه موضوع فلسطین و تحولات غزه، اصلی‌ترین دستور کار سفر سیدابراهیم رئیسی در این سفر یک‌‌روزه خواهد بود. یکی از موضوعاتی که درکنار گفت‌وگوهای سیاسی مطرح بوده، مساله گسترش مبادلات تجاری بین دوطرف است. آمارها نشان می‌دهد طی یک‌سال اخیر صادرات ایران به روسیه به‌لحاظ وزنی رشد 66 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز رشد 30 درصدی داشته است. همچنین بنابر آمارهای وزارت جهاد کشاورزی، یکی از اتفاقات مثبت درخصوص مبادلات تجاری با روسیه، افزایش سهم تامین نهاده‌های دامی از مسیر امن‌تر روسیه است که می‌تواند به متنوع‌سازی مبادی وارداتی و امنیت غذایی ایران کمک کند. درمجموع گرچه طی دوسال اخیر صادرات ایران به روسیه رشد داشته، اما هنوز از 12 میلیارد دلار ظرفیت صادراتی ایران به این کشور 11 میلیارد دلار آن خالی است.

   رشد 66 درصدی وزن صادرات به روسیه
نگاهی به گزارش‌های گمرک ایران نشان می‌دهد در سال جاری روسیه ازجمله مقاصد کالاهای صادراتی ایران بوده که ارزش و وزن صادرات ایران به این کشور هر دو رشد داشته است، به‌طوری‌که طبق این داده‌ها، در هشت‌‌ماهه نخست امسال صادرات ایران به روسیه یک میلیون و 495 هزار تن به ارزش 616 میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته به‌لحاظ وزنی رشد 66 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز رشد 30 درصدی داشته است. یکی از موضوعاتی که در خصوص مبادلات تجاری ایران و روسیه مطرح می‌شود، انتظارات‌ جهش مبادلات در دوره جنگ روسیه-اوکراین است. برخی از کارشناسان با پیش کشیدن افزایش مبادلات تجاری بین روسیه با چین، روسیه با هند و روسیه با ترکیه، بیان می‌دارند با توجه به کاهش شدید واردات روسیه از آمریکا و اتحادیه اروپا، این انتظار وجود داشت بخشی از این نیازها از ایران تامین شود و متقابلا واردات ایران از روسیه نیز رشد مناسبی را تجربه کند. آمارها نشان می‌دهد بخشی از این عدم جهش مبادلات تجاری را باید به پای همسانی دو اقتصاد گذاشت؛ چراکه مبادلات تجاری روسیه با کشورهایی جهش داشته که عمدتا خریدار نفت و گاز از روسیه بوده و جایگزین اتحادیه اروپا و آمریکا شده‌اند. متقابلا روسیه نیز به دلایل تحریمی مجبور شده بخشی از واردات خود را از کشورهایی تامین کند که منابع ارزی قابل توجهی به واسطه صادرات نفت و گاز در آنجا دارد.
اما آمار و ارقام صادرات ایران به روسیه از نگاه دیگری نیز قابل بررسی است. اول اینکه در همین دوره گرچه صادرات ایران به روسیه هنوز فاصله زیادی با ظرفیت‌های موجود در بازار آن کشور دارد، اما طی سال 1401 و 1402 صادرات ماهانه کشورمان به روسیه نسبت به قبل از جنگ اوکراین دو برابر شده است. همچنین رشد وزنی صادرات ایران به روسیه طی سال جاری رشد 66 درصدی داشته است که اثر این رشد اولا به دلیل وزن بالای صادرات بخش کشاورزی بوده و ثانیا به دلیل کاهش قیمت‌های جهانی اقلام معدنی و فلزی و شیمیایی نسبت به سال گذشته است.

   روس‌ها از ایران چه می‌خرند؟
طبق داده‌های گمرک ایران و داده‌های تحلیلی سازمان توسعه تجارت، در هشت‌ماهه امسال حدود دو درصد از کل صادرات 32 میلیارد دلاری کشورمان به روسیه صادر شده است. این داده‌ها نشان می‌دهد در سال جاری صادرات اقلامی همچون مواد اولیه پلیمری رشد 199 درصدی، صادرات برخی میوه‌ها و سبزی‌ها رشد 78 درصدی و صادرات صنایع تبدیلی کشاورزی رشد 100 درصدی داشته است. این آمارها نشان می‌دهد از کل صادرات بخش صنعتی ایران چهار درصد از به روسیه صادر شده است. در بخش کشاورزی از کل صادرات ایران حدود 11 درصد به روسیه بوده است. در بخش ترکیب اقلام صادراتی به روسیه، از کل صادرات ایران به این کشور، حدود 28 درصد را میوه و تره‌بار تشکیل می‌دهد، 19 درصد مواد اولیه پلیمری است، 10 درصد خشکبار، 9 درصد صنایع غذایی، 5 درصد خودرو و نیروی محرکه، 5 درصد محصولات حیوانی و صنایع وابسته، 5 درصد صنایع معدنی غیرفلزی، 4 درصد شمیایی و 15 درصد مابقی نیز مربوط به سایر کالاهاست.

   سهم ایران از بازار روسیه نصف نیم درصد
بررسی روند 16 ساله تجارت ایران و روسیه (سال‌های 1387 تا هشت‌ماهه 1402) نشان می‌دهد طی این مدت تجارت تهران- مسکو بین 1.5 تا 2.3 میلیارد دلار نوسان داشته است. این مقدار در سال 1387 حدود 1.5 میلیارد دلار بوده که تا سال 1391 به 2.1 میلیارد دلار می‌رسد. این مقدار طی دوره دولت روحانی حتی با زیر یک میلیارد دلار نیز رسید و بار دیگر پس از تحریم‌های سال 1397 رشد کرد و به 2.2 میلیارد دلار در سال 1400 و به 2.3 میلیارد دلار در سال 1401 رسیده است. این مقدار در هشت‌ماهه نخست امسال یک‌میلیارد و 756 میلیون دلار بوده که با این روند به نظر می‌رسد حجم مبادلات دو کشور طی سال جاری شاید تا 2.6 میلیارد دلار نیز برسد.
اما نگاهی به روند سهم ایران از واردات روسیه نیز بسیار قابل‌تامل است. بین سال‌های 2009 تا 2022 حجم واردات روسیه از کل کشورها از حدود 192 میلیارد دلار در سال 2009 به 288 میلیارد دلار تا سال 2021 رسیده اما در سال گذشته و به‌دنبال شروع جنگ روسیه- اوکراین واردات این کشور با کاهش 48 میلیارد دلاری روبه‌رو شده و به 240 میلیارد دلار رسیده است. طی این مدت سهم ایران از واردات روسیه از حدود 0.17 درصد در سال 2009 به 0.10 درصد بین سال‌های 2013 تا 2018 رسیده بود که این مقدار در سال‌های پایانی دولت روحانی رشد کرده و در سال 2022 به  0.31 درصد رسید. به‌عبارتی هنوز هم به‌رغم رشد صادرات ایران به روسیه، سهم کشورمان حتی به نیم درصد هم نمی‌رسد.

   ظرفیت 12 میلیارد دلاری روسیه برای کالاهای ایرانی
ایران و روسیه گرچه در سطح سیاسی و امنیتی همکاری‌های گسترده‌ای با هم دارند، اما به‌رغم اینکه هر دو کشور بارها تحریم شده‌اند، روابط و تعاملات اقتصادی دو کشور هنوز در سطح بسیار پایینی قرار دارد. البته همان‌طور که گفته شد در سال‌های اخیر وضعیت مبادلات تجاری دو کشور رشد مناسبی داشته اما هنوز انتظارات را برآورده نکرده است. برخی‌ از کارشناسان دلیل عدم تعمیق روابط تجاری بین دو کشور را شباهت‌ها و همسانی‌ها و همپوشانی‌های دو اقتصاد می‌دانند. اما برخی از کارشناسان هم می‌گویند دو اقتصاد روسیه و ایران در برخی از حوزه‌ها می‌توانند مکمل یکدیگر باشند. در اهمیت گسترش روابط تجاری ایران و روسیه همین‌قدر کافی است بدانیم براساس اعلام اتاق ایران و روسیه، ظرفیت بالقوه 12 میلیارد دلاری برای حضور کالاهای ایرانی در روسیه وجود دارد. بررسی صادرات ایران به روسیه براساس کدهای تعرفه هشت رقمی نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۱ در برخی از اقلام صادراتی، کل صادرات کشور به روسیه انجام شده و درواقع روسیه سهم 100 درصدی در صادرات این کالاها را داراست. درمورد پتانسیل صادرات به روسیه نیز در این گزارش آمده است؛ روابط تجاری ایران و روسیه به‌ویژه با توجه به موقعیت روسیه به‌عنوان دهمین شریک تجاری مهم ایران اهمیت زیادی دارد. تجارت دوجانبه بین این دو کشور علی‌الخصوص پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین می‌تواند منافع اقتصادی متقابلی را به همراه داشته باشد. با توجه به اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه می‌تواند به‌عنوان بازاری حیاتی برای صادرات غیرنفتی ایران عمل کند و فرصت‌های متنوعی را برای ایران به وجود آورد. علاوه‌بر این تخصص روسیه در بخش‌هایی مانند انرژی هسته‌ای و توسعه زیرساخت‌ها، فرصت‌های ارزشمندی را برای پیشرفت اقتصادی ایران ارائه می‌دهد. براساس گزارش اخیر اتاق بازرگانی تهران، بررسی واردات روسیه طی سه سال گذشته از ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که عمده نیاز وارداتی این کشور طی بازه مورد بررسی مربوط به فصول ۸۴ رآکتورهای هسته‌ای دیگ‌های بخار آب‌گرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آنها، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزا و قطعات آنها، دستگاه‌های ضبط و پخش صوت و تصویر تلویزیونی و وسایل نقلیه زمینی غیر از خط راه‌آهن یا تراموای و... ) بوده که حدود ۳۹ درصد از کل نیاز وارداتی این کشور طی بازه مذکور را تشکیل می‌دهد. طبق گزارش اتاق بازرگانی، سهم ایران در برآورده کردن نیاز وارداتی روسیه در فصول 84، 85 و ۸۷ بسیار ناچیز بوده است و ایران تنها توانسته در میان 10 فصل عمده وارداتی روسیه، در فصل هشت، میوه‌های خوراکی؛ پوست مرکبات یا پوست خربزه حدود پنج درصد از سهم بازار این کشور را از آن خود کند. بالاترین سهم صادرات به روسیه در فصول مختلف کتاب مقررات صادرات و واردات طی سه سال گذشته (۱۳۹۹تا ۱۴۰۱) و براساس آمار منتشرشده توسط گمرک متعلق به فصول ۵۵ (الیاف سنتتیک یا مصنوعی غیریک‌سره)، فصل ۲۴ (توتون و تنباکو و بدل توتون و تنباکوی ساخته‌شده) و فصل ۸۶ (لکوموتیوهای راه‌آهن یا تراموای نواقل روی خط... ) بوده که سهم این کشور در صادرات ایران در فصول مذکور به ترتیب 31.5 درصد، 16.3 درصد و 15.8 درصد است. نکته قابل‌توجه در این خصوص سهم پایین ایران در تامین نیاز وارداتی در فصول ذکر شده بوده که تنها در فصل ۵۵ حدود 3.4 درصد و در دو فصل دیگر به ترتیب 0.2 درصد و 0.1 درصد است.

   موانع جهش تجارت تهران-مسکو
فعالان اقتصادی می‌گویند چندین مشکل تاکنون در موضوع گسترش روابط تجاری ایران و روسیه وجود داشته است. به اعتقاد آنان بسیاری از تجار ایرانی و روسی از ظرفیت‌های دو کشور برای توسعه تجارت دوجانبه اطلاعات کافی ندارند. دوم اینکه، برای سال‌های مختلف یکی از موضوعاتی که باعث شده بود حجم تجارت دو کشور افزایش پیدا نکند، موضوع تحریم‌های و موانع بانکی بود. معمولا تجار روسی برای توسعه روابط تجاری تا قبل از تحریم‌های جنگ اوکراین، با احتیاط بیشتری در روابط با تجار ایرانی رفتار می‌کردند. اما در حال حاضر این موضوع مطرح نبوده و توسعه تجارت دوجانبه نیازمند افزایش گفت‌وگوهای دوطرف، تعریف استانداردهای مشترک برای کیفیت کالاها و فعال شدن بیش از پیش رایزنان اقتصادی است. سوم اینکه، یکی از مشکلات قدیمی برای توسعه مبادلات دو کشور بحث حمل‌ونقل باکیفیت و ارزان بوده است. به اعتقاد کارشناسان افزایش مبادلات تجاری بسیار به تمایل دوطرف برای تکمیل کریدور شمال-جنوب دارد. در همین خصوص اخیرا خسرو سرایی، مدیرکل ترانزیت، لجستیک و امور توافقنامه‌های سازمان بنادر و دریانوردی با اشاره به ظرفیت‌های ترانزیت دریایی ایران و روسیه و مذاکرات بین دو کشور گفت: «خوشبختانه حمل‌ونقل دریایی بین دو کشور با بهره‌گیری از حمل‌ونقل چندوجهی، طی ماه‌های اخیر رشد قابل‌توجهی داشته است اما همچنان فرصت رشد بیشتر برای پاسخ‌گویی به نیازهای طرفین وجود دارد.» وی ادامه داد: «باید برای بهره‌برداری کامل از بنادر دولتی و غیردولتی دریای خزر و استفاده لازم از ظرفیت ترانزیت و تجارت موجود بین دو کشور تلاش شود.» مدیرکل ترانزیت، لجستیک و امور توافقنامه‌های سازمان بنادر و دریانوردی با اشاره به بازدیدهای مکرر هیات‌های روسی از بنادر شمال و جنوب کشور گفت: «از ابتدای سال ۲۰۲۳ هیات‌های متعدد روسی به‌خصوص شرکت «روس آگرو» که در زمینه غلات فعالیت دارد بازدید داشته‌اند. امیدواریم این‌گونه اقدامات منجر به افزایش سهم حمل‌ونقل دریایی دو کشور شود.» سرایی یکی از راهکارهای افزایش حجم ترانزیت و تجارت دو کشور را تشکیل شرکت‌های حمل‌ونقل چندوجهی مشترک عنوان کرد و گفت: «بنادر روسیه نیازمند رسیدگی جدی در زمینه لایروبی است و همچنین به کاهش زمان انتظار و نوبت‌دهی کشتی‌های ایرانی نیاز دارد.» وی در ادامه بیان داشت: «طرف ایرانی نسبت به بهره‌گیری از کشتی‌های رو-رو در دریای خزر ابراز علاقه‌مندی کرده و در همین راستا ۸۰ درصد تخفیف تعرفه‌ای برای این نوع کشتی‌ها در نظر گرفته است.» سرایی در پایان بیان داشت: «حمل‌ونقل دریایی ایران حتی برای ۲۰ میلیون تن کالای ترانزیتی آمادگی دارد، اما جابه‌جایی این حجم از کالا بستگی به ظرفیت حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی روسیه و ایران در پس کرانه دارد.»