میلاد جلیل‌زاده، خبرنگار گروه فرهنگ: وقتی در قسمت چهارم از سریال «تاج» که به دوران اولیه زندگی و حکومت ملکه الیزابت می‌پردازد، تمام لندن در دودی غلیظ و نفسگیر غوطه‌ور شد، بسیاری از مخاطبان نتفلیکس تصور کردند که با یک تخیل هنری غلوآمیز و دراماتیک مواجه شده‌اند اما آنها نمی‌دانستند که چنین چیزی ۷۰ سال پیش به واقع رخ داده است. سال ۱۹۵۲ بود که شهر لندن در یک مه غلیظ که از دود سوختن ذغال‌سنگ ایجاد شده بود فرو رفت و میدان دید افراد رفته‌رفته به‌قدری کم شد که از یک متر هم تجاوز نمی‌کرد. دیگر نور چراغ‌هایی که در خیابان‌ها و پیاده‌روها روشن می‌شد به کف زمین نمی‌رسید تا عابران جلوی پایشان را ببینند و اگرچه در اول کار رویدادهایی مثل مسابقات ورزشی لغو شد، این وضعیت در محیط‌های باز که مه غلیظ به آنها نفوذ می‌کرد منحصر نماند و کم‌کم سینما و اپرا را هم تعطیل کرد، چون حتی از روی صندلی نمی‌شد پرده سینما یا صحنه اپرا را دید. ماشین‌ها در خیابان به هم می‌خوردند و آدم‌ها کم‌کم تصمیم گرفتند در خانه بمانند. بااین‌حال این آلودگی شدید هوا وارد منازل‌شان هم شد و خیلی‌ها را خفه کرد. نه‌تنها در همان هفته حدود ۱۲ هزار نفر غش کردند و دیگر هیچ‌وقت از جایشان بلند نشدند، بلکه تا چند ماه بعد هم تعداد مرگ‌ومیر در لندن افزایش جدی و محسوسی پیدا کرده بود؛ هرچند دولت علت این مرگ‌ها را آنفلوآنزا عنوان می‌کرد. چرچیل که در آن مقطع نخست‌وزیر بریتانیا بود، موافقت نمی‌کرد که برای بسامان شدن وضع موجود، کارخانه‌ها یک مدت تعطیل شوند و می‌گفت که خودش را حامی اقتصاد و صنعت انگلستان می‌داند. از آن تاریخ به بعد که به مه‌دود بزرگ در لندن معروف شد، نبرد بزرگی برای تصویب قانونی در این خصوص آغاز شد و بالاخره مجلس انگلستان مصوبه هوای پاک را در سال ۱۹۵۶ یعنی چهارسال بعد به تایید رساند. اگر دقت کنیم از آن روز تابه‌حال فیلم‌های آخرالزمانی زیادی ساخته شده‌اند که در آنها بشر رو به انقراض است و هوا برای نفس کشیدن بسیار کم شده است. اینها همه برآمده از وحشتی است که بشر به‌واسطه صنعتی شدن زیست و به خطر افتادن طبیعت، ازجمله آلودگی هوا تجربه کرد و مه بزرگ لندن در سال ۱۹۵۲ از مهم‌ترین عوامل این وحشت بود، درطول تاریخ سینما فیلم‌های زیادی راجع به دخالت بشر در طبیعت و ویرانی محیط‌زیست ساخته شده که بیشتر آنها به بعد از سال ۱۹۵۲ میلادی و آن وقایع هشداردهنده و مرگبار لندن برمی‌گردند اما فیلم‌های زیادی هم هستند که هرچند موضوع مستقیم و اصلی‌شان آلودگی هوا نیست، در گوشه‌ای از کار به این موضوعات نقبی زده‌اند. در ادامه به معرفی چهار فیلم که با موضوع آلودگی هوا در کشورهای مختلف ساخته شده‌اند پرداخته‌ایم؛ چهار فیلمی که هرکدام‌شان را می‌توان توضیح‌دهنده گوشه‌ای از ماجرا دانست.

آیو ۲۰۱۹
«آیو» (Io) یک فیلم در ژانر علمی- تخیلی به کارگردانی جاناتان هلپرت است که از سوی نتفلیکس در ۱۸ ژانویه ۲۰۱۹ منتشر شد. از بازیگران آن می‌توان به مارگارت کوالی، آنتونی مکی، دنی هوستون و تام پین اشاره کرد. داستان فیلم در یک زمان پساآخرالزمانی می‌گذرد که جو زمین سمی شده است و بیشتر انسان‌ها از سیاره فرار کرده‌اند تا در یک ایستگاه فضایی نزدیک آیو که از اقمار مشتری است، زندگی کنند. سام والدن، یکی از معدود انسان‌هایی است که روی زمین باقی مانده است. او به‌تنهایی در ارتفاعات بالا زندگی می‌کند، جایی که هوا هنوز قابل تنفس است و تلاش می‌کند زنبورهایی را پرورش دهد که بتوانند در جو زنده بمانند. هدف او استفاده از زنبورها برای تمیز کردن هوا از طریق گرده‌افشانی گیاهان تولیدکننده اکسیژن است. دوست‌پسر او که در ایستگاه Io زندگی می‌کند، از او می‌خواهد که با آخرین شاتل، سیاره زمین را ترک کند. طوفان یک ابر سمی ایجاد می‌کند که از پناهگاه سام می‌گذرد و تمام زنبورهای او را می‌کشد. میکا، مردی که با بالون هلیومی سفر می‌کند، اندکی پس از آن اتفاق سر می‌رسد. او قصد دارد به محل پرتاب برسد و زمین را ترک کند، اما ابتدا می‌خواهد با دکتر هری والدن، پدر سام صحبت کند که از بشریت خواسته بود بمانند، زیرا هنوز کورسوی امیدی را می‌دید. نهایتا یک ملکه زنبور عسل دیگر از کندو سر برمی‌آورد که توانسته بود از این آلودگی هوا مصون بماند و... .

زیرگنبد ۲۰۱۵
«زیرگنبد» یک مستند چینی است که توسط Chai Jing، روزنامه‌نگار سابق تلویزیون مرکزی چین در سال ۲۰۱۵ ساخته شده و درباره آلودگی هوا در چین است. این مستند طی سه روز پس از انتشار، بیش از ۱۵۰ میلیون بار در Tencent دیده شد و تا زمانی که چهار روز بعد آفلاین شد، ۱۵۰ میلیون بار دیگر مشاهده شد. چای جینگ ساخت این مستند را زمانی آغاز کرد که دخترش که هنوز به دنیا نیامده بود دچار تومور در رحم شد. او آلودگی هوای چین را عامل این تومور می‌داند. این فیلم که ترکیبی از فیلم‌های یک سخنرانی با مصاحبه‌ها و بازدید از کارخانه است، هم از نظر سبک و هم از نظر تاثیر بالقوه با «حقیقت ناخوشایند» ال‌گور مقایسه شده است. این فیلم آشکارا از شرکت‌های دولتی انرژی، تولیدکنندگان فولاد و کارخانه‌های ذغال‌سنگ انتقاد می‌کند و همچنین ناتوانی وزارت حفاظت از محیط‌زیست را در اقدام علیه آلاینده‌های بزرگ نشان می‌دهد.  با وجود نشان دادن شکست قوانین چین در مورد آلودگی، دولت چین در ابتدا فیلم را سانسور نکرد. در عوض، پیپلز دیلی فیلم را درکنار مصاحبه‌ای با چای بازنشر کرد که چن جینینگ، وزیر حفاظت از محیط‌زیست که اخیرا منصوب شده بود، فیلم را تحسین می‌کرد و در پیامی قدردانی خود را ابراز کرد. بااین‌حال، ظرف یک هفته، بخش تبلیغات حزب کمونیست به‌طور محرمانه دستور حذف فیلم را صادر کرد. یکی از کارمندان China Business News به‌دلیل افشای این سفارش از کار تعلیق شد.
این همه چیز را تغییر می‌دهد ۲۰۱۵
«این همه چیز را تغییر می‌دهد» This Changes Everything یک فیلم مستند محصول سال ۲۰۱۵ به کارگردانی آوی لوئیس است که یک مستندساز کانادایی و مجری سابق برنامه‌های الجزیره انگلیسی بود. فیلم براساس کتاب «این همه چیز را تغییر می‌دهد: سرمایه‌داری دربرابر آب و هوا» اثر نائومی کلاین و به‌عنوان محصول مشترک کانادا و ایالات‌متحده ساخته شده است.
این فیلم به بررسی تعدادی از فعالان محیط‌زیست در سراسر جهان می‌پردازد؛ یک رهبر بومی جوان در کانادا. مایک و الکسیس، یک زن و شوهر مزرعه‌دار بز که در مونتانا ایالات‌متحده تحت‌تاثیر نفت بیرون آمده از یک خط لوله شکسته قرار گرفته‌اند. زنی خانه‌دار در یونان که مخالف پروژه‌های معدن و حفاری توسط شرکت کانادایی الدورادو گلد است. یک مادر هندی درحال مبارزه با نیروگاه پیشنهادی ذغال‌سنگ که اگر تاسیس شود، یک تالاب را نابود می‌کند و نهایتا چین؛ جایی که می‌بینیم پکن غرق در دود است. منبع اقتباس این فیلم چهارمین کتاب نائومی کلاین است که پنج‌سال را صرف نوشتن آن کرد و نهایتا در سال ۲۰۱۴ آن را به انتشار رساند. کتابی که در ۵ اکتبر ۲۰۱۴، در لیست پرفروش‌ترین‌های نیویورک تایمز در رتبه پنجم قرار گرفت. کلاین استدلال می‌کند که نمی‌توان به بحران آب‌وهوا در عصر کنونی پرداخت. عصری که عصر بنیادگرایی بازار نئولیبرال است و مصرف بی‌رویه را تشویق می‌کند و منجر به ادغام‌های بزرگ و توافقنامه‌های تجاری خصمانه با سلامت محیط‌زیست شده است.
بوپال اکسپرس ۱۹۹۹
«بوپال اکسپرس» Bhopal Express یک فیلم هندی محصول ۱۹۹۹ به کارگردانی ماهش ماتای است که در آن کی کی منون، ناصرالدین‌ شاه، نترا راگورامان، زینت امان و ویجی راز به ایفای نقش پرداخته‌اند. داستان توسط پرسون پاندی سازنده فیلم تبلیغاتی و برادرش پیوش پاندی نوشته شده و موسیقی توسط گروه سه‌گانه شانکار- احسان- لوی ساخته شده است.  این درام انسانی که درباره تراژدی گاز در بوپال هند در سال ۱۹۸۴ روایت می‌شود، روش‌های غیرمسئولانه شرکت‌های بزرگ و تاثیرات اعمال آنها بر مردم عادی را بررسی می‌کند. شب فاجعه، ابرهای گاز سمی از کارخانه یونیون کاربید، یک قوس بیش از ۲۰ کیلومتر مربعی را در بر گرفت و بیش از هشت‌هزار نفر را درجا کشت و باعث صدمات چند سیستمی به بیش از 500هزار نفر شد. با این نیت که مبادا جامعه محلی بی‌جهت نگران شود، آژیر در کارخانه خاموش شده بود و به فاجعه‌ای پایدار با ابعادی بی‌اندازه افزود. بعدها محققان دریافتند که نسل‌های آینده بازماندگان همچنان از آسیب‌های کروموزومی ناشی از این نشت عظیم رنج خواهند برد. داستان از چشم‌انداز یک زوج تازه ازدواج کرده و دوستان‌شان روایت می‌شود که سعی می‌کنند قطعات پازل روایت را پس از فاجعه جمع‌آوری کنند. فاجعه بوپال یا تراژدی گاز بوپال که یک حادثه شیمیایی در کارخانه آفت‌کش Union Carbide India Limited (UCIL) در بوپال، مادهیا پرادش هند بود، به‌عنوان بدترین فاجعه صنعتی جهان شناخته می‌شود و 0.5 میلیون نفر در شهرهای کوچک اطراف کارخانه در معرض گاز بسیار سمی متیل ایزوسیانات (MIC) قرار گرفتند.