سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: نیمه آبان امسال بود که مقام‌معظم‌رهبری سیاست‌های کلی توسعه دریامحور را برای اقدام به روسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند. ابلاغ سیاست‌های کلی توسعه دریامحور، اتمام حجت رهبر انقلاب برای توسعه دریامحور کشور است. در بند ششم این سیاست به بحث تامین و ارتقای سرمایه انسانی و ایجاد پشتوانه علمی، آموزشی و پژوهشی برای توسعه دریامحور و زیست‌بوم نوآوری و فناوری دریایی اشاره شده است. بندی که نشان می‌دهد توجه به سیاست‌های دریامحور نیازمند ورود دانشگاهیان و آموزش عالی به این حوزه است. دانشگاه آزاد از سال 97 توجه به سیاست‌های دریامحور را دنبال می‌کند تا جایی که حتی سال 97 حل معضلات دریا نیز به‌عنوان یکی از سیاست‌های دانشگاه آزاد در دستور کار قرار گرفت. برای آگاهی از ظرفیت‌های دانشگاه آزاد در حوزه دریا سراغ علی صادق‌پور، رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد واحد لاهیجان رفتیم. وی در پاسخ به سوال اینکه با ورود دکتر طهرانچی به دانشگاه آزاد اهمیت به حوزه دریا نیز بیشتر شده و به‌طور مشخص چه اتفاقی در این حوزه در این نهاد دانشگاهی افتاده است، بیان کرد: «ایران به نوعی یک کشور آبی است. تنها استان‌های شمالی 900 کیلومتر با دریا ساحل دارند و استان‌های جنوبی نیز بیش از دوهزار کیلومتر ساحل دارند. واقع‌بینانه با توجه به قابلیت این بخش در کشور هنوز اتفاق خاصی رخ نداده و بیشتر این سواحل دست‌نخورده مانده است. سوای تولید ماهی می‌توان از مرجان‌ها و اسفنج‌ها برای تولید زیست‌داروها و گردشگری دریایی استفاده کرد، درنتیجه معتقدم توجه دکتر طهرانچی به اقتصاد دریامحور بسیار خوب بوده و امید است واحدهای مختلف درکنار هم این حوزه را احیا کنند. به بیان دیگر کشوری که سه‌هزار کیلومتر ساحل دارد نباید فارغ‌التحصیلان این حوزه‌اش بیکار باشند یا مردم فقیر داشته باشد. با ساماندهی این حوزه می‌توان اقدامات اساسی انجام داد. واحد لاهیجان نیز با بیان طرح انتقال آب به‌نوعی پیش‌قدم شده تا اقدامات لازم را در این زمینه انجام دهد.»
باید برای کم شدن دانشجویان شیلات فکری کرد
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد درباره بند ششم توصیه مقام‌معظم‌رهبری درخصوص تامین و ارتقای سرمایه انسانی و اقداماتی که دانشگاه‌ها در زمینه داشته‌اند، گفت: «زمانی در این واحد دانشگاهی حدود 200 دانشجو مشغول تحصیل در رشته شیلات بودند اما امسال هیچ دانشجویی این رشته را انتخاب نکرده است. سیاست‌های انجام‌شده به‌نوعی بوده که دانشجویان بیشتر رغبت به تحصیل در رشتههای علوم انسانی از قبیل حقوق و روانشناسی دارند. روزی صحبت از کم شدن ذخایر دریای مازندران بود ولی امروز باید برای کم شدن دانشجویان شیلات فکری کرد. به نظر من برای جلوگیری از ادامه این روند باید رشته‌ها به دفترچه‌های انتخاب‌رشته افزوده شوند، چون با توجه به اقدامی که برای جذب دانشجو بدون کنکور انجام شده دانشجوهای غیربومی از ظرفیت واحدها اطلاعی ندارند. به علی‌اکبری، معاون علوم، مهندسی و کشاورزی برای دیده شدن رشته‌ها حتی به صورت بدون آزمون پیشنهاد شد حداقل واحدهایی که رشتههای مختلف را ارائه می‌دهند باز در دفترچه ذکر شوند. فارغ‌التحصیلان رشته شیلات به‌راحتی می‌توانند در زمینه اشتغال فعالیت داشته باشند و حتی در فضای محدود پارکینگ خانه خود نیز اقدام به تولید ماهی‌های زینتی کنند یا به‌مرور آن را ارتقا دهند.»
او افزود: «به غیر از تولید و پرورش ماهی چندسالی است که در حوزه زیست تکنولوژی توجه ویژه‌ای به دورریز ماهی داشته و تولیدات بسیاری از آبزیان بوده است. همه این ظرفیت‌ها باعث شده بود دانشجویان علاقه‌مند در این حوزه به‌راحتی فعالیت داشته باشند. امروز بسیاری از دانشجویان این رشته را نمی‌شناسند و دانشجویان خوب هم علاقه‌ای به تحصیل در این رشته ندارند و به رشتههای پزشکی علاقه‌مندند. همین چند دانشجو نیز که برای تحصیل به این رشته می‌آیند دغدغه‌ای در این حوزه ندارند. امروز خطر کمبود دانشمند دریایی ما جدی است و این واقعیت اکنون کشور است.» رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد واحد لاهیجان درخصوص اقداماتی که این واحد برای آشنایی رشته شیلات به دانش‌آموزان انجام داده، عنوان کرد: «در اقدامی مشاوره‌های تحصیلی شهرستان لاهیجان توسط این واحد با رشته شیلات آشنا شده‌اند. البته بهتر است سازمان مرکزی نیز جلساتی را با وزیر آموزش‌وپرورش برای معرفی بیشتر این رشته تحصیلی داشته باشد. به بیان دیگر این واحد با توجه به امکانات خوبی که در این رشته دارد امسال نتوانسته هیچ دانشجویی برای این رشته داشته باشد؛ بالطبع در آینده دچار فقر فرهیختگان شیلاتی خواهیم بود. در نتیجه اقتصاد دریایی را نمی‌توان با این شرایط به جایی رساند.» صادق‌پور با توجه به حکم رهبری درباره اقدامات لازمی که دانشگاه آزاد باید در این زمینه انجام دهد، اظهار کرد: «از اولین اقدامات ریاست‌جمهوری عقب‌نشینی از سواحل بود که همین امر بکر بودن ساحل‌ها را ایجاد کرد. از سوی دیگر با الگوگیری از چینی‌ها می‌توان استخرهای پرورش ماهی برای تولید آبزیان درکنار سواحل ایجاد کرد. همچنین می‌توان با ساماندهی سواحل به فاصله 500 متر آب سواحل را به خشکی آورد و سه استخر پنج تنی را به فارغ‌التحصیلان این رشته اختصاص داد تا اشتغال‌آفرینی برای آنان انجام شود. بزرگ‌ترین مشکل فارغ‌التحصیلان این رشته نبود شغل است و بسیاری از آنها کارهایی غیرمرتبط با رشته تحصیلی خود دارند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد با تاکید بر اینکه می‌توان بهترین فارغ‌التحصیلان رشته شیلات و علوم دریایی را در واحد لاهیجان داشت، بیان کرد: «با توجه به امکانات و زیرساخت‌های این واحد بهترین فارغ‌التحصیلان را می‌توان از این واحد داشت اما باید به شرایط اشتغال این افراد بعد از پایان تحصیل نیز توجه کرد. بسیاری از آنها بنیه لازم مالی را برای ایجاد کار ندارند. بهتر است دکتر طهرانچی از استانداران بخواهد تا حداقل سواحل را با الگوبرداری از چین ساماندهی کنند. به‌جرات می‌گویم همه سر کار می‌روند و می‌شود توجه‌ها را دوباره به‌سمت این رشته جلب کرد.»
او در ادامه افزود: «دانشجویان گرایش زیادی به رشته میکروبیولوژی دارند. زمانی که علت آن را جویا می‌شویم، می‌گویند هر روز یک بیمارستان تازه بازگشایی می‌شود و فضای کاری بالایی برای فعالیت دارند. درنتیجه با ساماندهی می‌توان از ظرفیت سواحل دست‌نخورده کشور به نفع اشتغال فارغ‌التحصیلان رشته شیلات استفاده کرد.» رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد واحد لاهیجان در پاسخ به این سوال که آیا آماری از تعداد فارغ‌التحصیلان این رشته در دانشگاه آزاد دارد، اظهار کرد: «در بین واحدهای استان گیلان آستارا، انزلی، لاهیجان و در بین واحدهای استان مازندران قائم‌شهر و واحد گرگان استان گلستان این رشته را تدریس می‌کنند. به بیان دیگر تعدد زیادی در زمینه رشتههای شیلاتی وجود دارد. هر واحد حدود شش هیات‌علمی دارد. اگر تعداد مراکز را در شش ضرب کنیم تعداد اعضای هیات‌علمی به دست آورد. واحدهای شهرهای جنوبی مانند آبادان و اهواز نیز مراکز تحقیقاتی مختص این حوزه را دارند. همه این موارد یعنی ظرفیت این رشته بسیار بالاست و تا اشباع شدن فاصله بسیار است. الان دانشجویان به‌صورت عملی سر کار نرفته‌اند. حدود 20 سال است که شیلات زیرنظر جهاد سازندگی است و بعد از آن زمان رشته شیلات رو به افول گذاشت.»
او در ادامه با تاکید براینکه از افول رشته زراعت در حوزه کشاورزی نیز پس از جذب در جهاد کشاورزی جلوگیری شد، ادامه داد: «با طرح اینکه، افرادی می‌توانند مغازه گیاهان دارویی باز کنند که فارغ‌التحصیل رشته گیاه‌پزشکی باشند، درنتیجه افرادی که تمایل به تاسیس مغازه گیاهان دارویی دارند، یک نفر از این رشته را در کنار خود جذب کرده و به سادگی این رشته امروز احیا شده است. اما در حوزه شیلات به این گونه نیست و سرمایه‌دار نیازی به جذب فارغ‌التحصیلان این رشته در کنار خود ندارد. بارها نیز اعلام کرده‌ایم که این افرد به علت نداشتن علم کافی به نوعی سرمایه را هدر می‌دهند. برای مثال بچه ماهی می‌خرد و به علت آنکه راه درست را نمی‌داند، بچه ماهی‌ها را تلف می‌کند. پس مجبور به خرید دوباره بچه ماهی است. علت این امر نیز نبود کارشناس در کنار این افراد است.» صادق‌پور ادامه داد: «برای برون‌رفت از این شرایط اداره شیلات باید دو اقدام عملی انجام دهد. اول آنکه برای هر شغل پرورش ماهی یا آبزی‌پروری بسته به تناژ استخر دو تا سه نفر متخصص را استخدام کند. از سوی دیگر نیز می‌توان با ساماندهی سواحل و ایجاد استخرهای پیش‌ساخته و انتقال آب به فارغ‌التحصیلان فرصت شغلی برای افراد تدارک دید.»
رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد واحد لاهیجان درباره چند طرح مهم دانشگاه آزاد اسلامی در حوزه دریا گفت: «صید بی‌رویه انواع ماهی‌ها باعث انقراض برخی از انواع ماهی شده و حتی توجهی به نیاز پرورش فیل‌ماهی منقرض شده نشده و در عوض یک طرح خیلی پیش‌پاافتاده روی نوع آمور اجرا شده است.» علی صادق‌پور، رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد واحد لاهیجان با توجه به ظرفیت‌های این نهاد دانشگاهی در حوزه دریا عنوان کرد: «حدود شش سال است که این واحد با توجه به ظرفیت شهر لاهیجان در تلاش بوده تا در حوزه دریا فعالیت داشته باشد. حتی این واحد در بین دیگر واحدهای دانشگاه اولین نهادی بوده که در سال 1368 رشته شیلات را در بین رشتههای دانشگاهی خود جای داده است. یعنی زمانی که تنها دانشگاه تهران و گیلان این رشته درسی را در بین رشتههای خود تدریس می‌کردند، واحد لاهیجان نیز به تدریس این رشته مبادرت کرد. همین امر عاملی شد تا به درستی ظرفیت این شهرستان و بالطبع این واحد دیده شود و نتیجه آن تاسیس مرکز تحقیقات کنار دریایی بود که در سال 1378 توسط واحد لاهیجان تاسیس شد. در نتیجه آن نیز در شهر چمخاله امکانات لازم از قبیل خوابگاه برای دانشجویان در نظر گرفته شد تا دانشجویان این رشته در کنار دریا و رودخانه واحدهای درسی خود را بگذرانند.» او با تاکید براینکه از بین دانشجویان این واحد دانشگاهی افرادی امروز به ریاست شیلات ایران نیز رسیده‌اند، ادامه داد: «پس از تاسیس مرکز تحقیقات علوم شیلات و فنون دریایی، واحد لاهیجان متوجه ظرفیت بالقوه تولید ماهی‌های خاویاری در این شهرستان شد. در نتیجه اقداماتی که در این حوزه نیز انجام شد سه سال است که حدود 16 کیلو خاویار باکیفیت از ماهی‌های نژاد سیبری و استویا به دست آمده است. پس از این اقدام نیز با هماهنگی‌هایی که با سازمان مرکزی داشتیم، مجوز تاسیس سرای نوآوری این واحد نیز دو ماه پیش صادر شد. بنابراین مقرر شده تا این سرا به صورت هیات عاملی فعالیت خود را آغاز کند و حدود 100 تن گوشت ماهی و 400 کیلو خاویار را از سال سوم به بعد تولید کند. البته ظرفیت بالاتری در این منطقه وجود دارد.»
در سازمان مرکزی نیز بیشتر به اقتصاد دریامحور توجه می‌شود
صادق‌پور با توجه به اهمیتی که این روزها در حوزه اقتصاد دریامحور در دانشگاه آزاد اسلامی به وجود آمده، افزود: «این روزها در سازمان مرکزی نیز بیشتر به اقتصاد دریامحور توجه می‌شود. با توجه به ظرفیت بالای این شهر در این زمینه توقع است وقت بیشتری روی این موضوع از سوی سازمان مرکزی گذاشته شود.» عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد درباره نحوه کاری مرکز شیلات واحد لاهیجان توضیح داد: «تلاش شده تا خاویارهایی که کیفیت پایین‌تری دارند، در حوزه تولید زیست داروها استفاده شوند. در نتیجه اقدامات زیست‌دارویی که انجام شده از خاویار برای تولید کرم‌های زیبایی برای جوان‌سازی پوست استفاده شده است. همچنین به تازگی در قالب یک طرح دکتری از این ماده برای ترمیم زخم بستر بیماران استفاده خواهد شد. به بیان دیگر تلاش شده تا فعالیت این مرکز تنها محدود به تولید گوشت ماهی و خاویار نباشد و در حوزه زیست‌فناوری نیز اقداماتی انجام شود. البته می‌توان از پوست ماهی برای تولید چرم و از روده ماده‌ماهی برای تولید انواع آنزیم‌ها استفاده کرد.»
40 درصد ماهی‌های خاویاری امروز دورریز شده است
رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد واحد لاهیجان با تاکید براینکه 40 درصد ماهی‌های خاویاری امروز دورریز شده اظهار کرد: «با توجه به اینکه سر این ماهی‌ها بزرگ و پوست ضخیمی دارند که دورریز آن را بالا برده، تلاش برای حرکت در مسیر تولید محصولات زیست‌فناوری بیشتر از قبل شده است. در نتیجه اقداماتی برای انتقال آب دریا به مرکز به صورت ابرپروژه‌ای در حال انجام است تا پرورش ماهی‌های خاویاری با خود آب دریا انجام شود تا کیفیت محصولات نیز بالا رود. از سوی دیگر مولدین تولید ماهی نیز در یک محیط طبیعی رشد و نمو داشته باشند.»
حمید زراعت‌گر، رئیس دانشکده مهندسی دریای دانشگاه امیرکبیر:
اولین گام به‌روزرسانی رشتههای مرتبط با دریا با نیاز امروز کشور است
نباید اجازه داد سیاست‌های توسعه دریامحور به سرنوشت برخی شوراهای عالی دچار شود
یکی از اصلی‌ترین بخش‌هایی که وظیفه تحقق بند ششم سیاست‌های کلی توسعه دریامحور را برعهده دارد، دانشگاه‌ها هستند. مراکزی که نه‌تنها در حوزه تربیت نیروی انسانی، بلکه در زمینه تحقیق و پژوهش هم در صف اول قرار می‌گیرند، اما در ابتدا باید نگاهی به واقعیت میدان فعالیت دانشگاهی در حوزه دریا بیندازیم تا از این طریق بتوانیم برنامه‌ریزی مدونی مبتنی‌بر شرایط موجود برای اجرایی‌سازی سیاست‌های کلی توسعه دریامحور داشته باشیم. در این گزارش سراغ حمید زراعت‌گر، رئیس دانشکده مهندسی دریا دانشگاه امیرکبیر رفتیم تا با بررسی شرایط موجود، الزامات تحقق این سیاست‌ها را از زبان رئیس این دانشکده بشنویم.
با توجه به اینکه اخیرا سیاست‌های کلی توسعه دریامحور از سوی مقام‌معظم‌رهبری ابلاغ شده، درباره مسیری که دانشگاه امیرکبیر در حوزه دریا طی کرده، صحبت کنید.
ما (دانشکده مهندسی دریا دانشگاه صنعتی امیرکبیر) به‌عنوان یکی از فعالان جدی حوزه مهندسی دریا در کشور در حوزه آموزش و پژوهش با سابقه بیش از 36 سال، بسیار خوشحالیم که بخشی از اقتصاد کشور براساس دریا قرار گرفته است. امروزه این امر به نام Blue economy یا همان اقتصاد آبی شناخته می‌شود و خوشحالیم که کشورمان بعد از چند دهه فعالیت به این جمع‌بندی رسیده که باید فایل ویژه‌ای برای بخش دریا باز کند. دانشگاه امیرکبیر از سال 1366 و در زمان جنگ به‌دلیل نیازها و ضرورت‌هایی که آن برهه به کشور در حوزه دریا تحمیل شد، به تاسیس رشته مهندسی معماری کشتی و دانشکده‌ای به نام کشتی‌سازی و صنایع دریایی اقدام کرد. البته بعدا نام آن را به دانشکده مهندسی دریا تغییر کرد تا از نام جامع‌تری استفاده کند. از سال 1366 رشته مهندسی کشتی‌سازی در مقطع کارشناسی شروع شد. بعد از آن، رشته مهندسی کشتی با رویکرد موتور در همین مقطع ایجاد شد. البته از سال 1372در مقطع کارشناسی‌ارشد گرایش هیدرودینامیک کشتی و بعد از آن گرایش سازه کشتی راه‌اندازی شده، سپس رشته سازه دریایی در همین مقطع راه‌اندازی شد. ضمنا، رشتههای دیگری مانند حمل‌ونقل دریایی و ساخت در صنایع دریایی در پردیس بندرعباس دانشگاه ایجاد شد. سال 85 را باید نقطه عطفی دانست و مقطع دکتری با عنوان عام مهندسی دریا برای اولین‌بار در ایران راه‌اندازی شد. این دانشگاه دو ماموریت در حوزه دریا دارد؛ یکی توسعه و تربیت نیروی انسانی (که تا امروز حدود چهارهزار نفر در رشته‌ها و مقاطع مختلف مرتبط با دریا از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شده‌اند) و دیگری انجام تحقیقات هم در مرز دانش و هم تحقیقات کاربردی. بخش بزرگی از صنعت دریایی ایران بر پایه توانایی‌های این فارغ‌التحصیلان است، همان‌طور که نیروی انسانی توانمند ستون فقرات یک شرکت یا سازمان است. سابقه دانشگاه ما در این حوزه زیاد است که فارغ‌التحصیلان‌مان در سمت‌های مختلف تخصصی، مدیریت میانی و مدیریت ارشد شرکت‌های دریایی مشغول به کار هستند. البته چرخه تربیت نیرو همچنان ادامه دارد.
در فرهنگ‌سازی برای معرفی پیشرفت‌های کشور در حوزه‌های غیرنظامی دریا کوتاهی کردیم
وقتی بحث پیشرفت‌های ایران در حوزه دریا مطرح می‌شود، عمدتا یاد نیروی دریایی می‌افتیم و مباحثی مانند اقتصاد دریا و پیشرفت‌های غیرنظامی که چندان پررنگ نیست، نقش دانشگاه‌ها در این زمینه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در حوزه معرفی و فرهنگ‌سازی عمومی برای بخش‌های غیرنظامی مرتبط با دریا کوتاهی شده است. ما در حوزه ساخت و تعمیر کشتی، سکوهای نفتی و همچنین در حوزه، حمل‌ونقل و کشتیرانی اتفاقات بزرگی را شاهدیم. بخش نظامی دریایی ایران نسبتا موفق بوده است، اما این مهم بدون موفقیت بخش تجاری دریایی امکان‌پذیر نیست، برای یادآوری باید به این مساله اشاره کنم که در دهه‌های 70 و 80، شرکت صدرا بزرگ‌ترین شرکت پیمانکاری ایران بوده و عمده قراردادهایش مربوط به حوزه نفت و گاز بوده است. علاوه‌بر اینها هم جکت و هم سکوهای فازهای مختلف پارس‌جنوبی در داخل کشور تولید شده و صدرا و ایزوایکو و تاسیسات دریایی جزء شرکت‌های بزرگی هستند که این کارهای عظیم را انجام داده‌اند. در بخش ساخت کشتی کارهای بسیاری انجام شده اما کارهای زیادتری هم بر زمین مانده است. کشتی‌های بزرگی در ایران ساخته شده‌اند؛ دو کشتی نفتکش افراماکس (صدرا) و کانتینربرهای 2200 تی‌‌ای‌یو ایزوایکو نمونه‌های ساخت داخل هستند. ساخت سکوی نیم‌شناور امیرکبیر در صدرای نکا و سه فروند یدک‌کش عظیم 16 هزار اسب از کارهای بزرگ ایران است. در حوزه تعمیرات کشتی کشور امروز تقریبا همه نیازهایش را خودش برطرف می‌کند و این کار بزرگی است، همچنین در حوزه ساخت بنادر کارهای عظیمی در کشور صورت‌گرفته، درنتیجه باید بگوییم که بخش‌های غیرنظامی هم فعال بوده‌اند اما شاید کمتر به اطلاع عموم رسیده است.
با توجه به ابلاغ سیاست‌های توسعه‌محور بر مبنای دریا به‌ویژه بند ششم آن در آینده باید چه اقداماتی را برای تحقق این مساله در حوزه دانشگاهی انجام دهیم؟
این بند به حوزه تامین نیروی انسانی، حوزه آموزشی و پژوهشی برای توسعه دریامحور و زیست بوم نوآوری و فناوری دریا برمی‌گردد. برداشت بنده این است که متولی تحقق بند ششم، دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها هستند. باید در اینجا وظایف دانشگاه‌ها را بررسی کنیم و اگر بخواهیم به‌صورت خلاصه به آنها بپردازیم، باید گفت آموزش و تحقیقات جزء وظایف اصلی دانشگاه‌هاست. بخش قابل‌توجهی از نیروی انسانی متخصص مورد نیاز برای توسعه دریامحور، جزء فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هستند و بخش دیگر نیز آموزش مهارت‌محور نیروی انسانی است که امروزه ضرورت آن برای کشور نمایان شده است. مسئولیت تربیت نیروی انسانی متخصص را دانشگاه‌ها می‌توانند برعهده بگیرند و البته این کار هم وظیفه دانشگاه‌ها بوده و آمادگی آن را نیز دارند. بدینوسیله دانشگاه صنعتی امیرکبیر برای تربیت نیرو در هر رشته دریایی که مورد نیاز کشور باشد، آمادگی خود را اعلام می‌کند. در حوزه پژوهشی باید بگویم که خوشبختانه در سال‌های گذشته تمرین و کارهای متنوعی را انجام دادیم، در دانشگاه‌های بزرگ کشور پژوهش‌ها محصول‌محور شده‌اند. طبیعتا پژوهش‌های منجر به محصول و توسعه فناوری یکی از نیازهای اساسی برای پیشبرد برنامه توسعه دریامحور به‌شمار می‌رود. ما تجربه بسیار خوبی در این زمینه داریم و باز هم اعلام آمادگی می‌کنیم که در قالب‌های تشکیلاتی موجود یا ایجاد تشکیلات جدیدی که متناسب با نیاز امروز باشد، می‌توانیم فعالیت کنیم. سرمایه و دارایی کشور نیروی انسانی است و در حوزه پژوهش باید گفت که ابتدا اساتید و سپس دانشجویان تحصیلات تکمیلی پژوهشگران مهم کشور هستند.
رشتههای دانشگاهی متناسب با نیاز کشور نبوده است
امروز عمده چالشی که ما در حوزه فعالیت دانشگاه چه در حوزه آموزش و چه پژوهش مرتبط با حوزه دریا داریم، چیست؟
اگر بخواهم بی‌پرده صحبت کنم، باید بگویم که آموزش و رشتههای تحصیلی هم حوزه مهندسی و هم غیرمهندسی متناسب با نیاز کشور نیست و هم بازبینی نمی‌شود، به‌طور مثال اگر دانشگاهی مجوز یک رشته را اخذ کرده که دانشجوی لیسانس مثلا در فلان رشته بگیرد هرساله پذیرش دانشجو در این رشته را ادامه می‌دهد و در هیچ سازمانی در کشور به تغییر نیاز کشور به صورت سیستماتیک توجه نمی‌شود. بنابراین با ابلاغ «سیاست‌های کلی توسعه دریامحور» ضرورت دارد با نگاه همه‌جانبه به حوزه دریا، هماهنگی بین نیازها کشور و توانایی که در دانشگاه‌های زیرمجموعه وزارت علوم وجود دارد، صورت بگیرد تا آموزش‌ها و رشته‌ها و مقاطع تحصیلی متناسب با نیاز این سند بازبینی شود. دانشکده مهندسی دریا دانشگاه صنعتی امیرکبیر می‌تواند در نیازسنجی و بعد از آن ارائه دوره‌های آموزشی متناسب با نیازهای جدید ایجاد شده، مشارکت داشته باشد.
انتقادی از سوی صنایع مطرح می‌شود مبنی‌بر اینکه فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به‌اصطلاح آچار به دست نیست، این مساله را در ارتباط با رشتههای مرتبط با حوزه دریا هم شاهد هستیم؟
به نظرم صنایع ما باید در این زمینه تجدیدنظر کنند. با نگاهی به کشورهای دیگر می‌بینیم اساسا مهندسانی که از سوی دانشگاه‌ها تربیت می‌شوند، ظرفیت انجام همه فعالیت‌های مهندسی را دارند اما بعد از فارغ‌التحصیلی در هیچ جای دنیا، بلافاصله در یک کارگاه مسئولیت مهندسی یا طراحی مهندسی به مهندس تازه‌استخدام واگذار نمی‌شود، بلکه بعد از فارغ‌التحصیلی فرد وقتی جذب هر نوع صنعتی می‌شود، نیازمند آموزش متناسب با شغل مربوط است. همچنین با درنظر گرفتن پیچیدگی شغل مربوط، آموزش می‌تواند هم از لحاظ زمانی و هم کیفیت متفاوت باشد. شرکت‌های صنعتی نباید انتظار داشته باشند که فارغ‌التحصیلان بتوانند بلافاصله هر شغلی را که به آن پیشنهاد می‌شود، بپذیرند و بدون آموزش‌های مرتبط با شغل، بتوانند از روز اول مانند یک مهندس باتجربه مفید واقع شوند.
فاصله دانشگاه‌ها با دریا نقشی در تربیت نیروی انسانی این حوزه ندارد
با توجه به اینکه دانشگاه شما از دریا فاصله زیادی دارد، مباحث مربوط به آشنایی فارغ‌التحصیلان با شرایط واقعی مرتبط با دریا را چطور دنبال می‌کنید؟
دانشگاه‌ها سازوکاری دارند که دانشجویان غیر از کلاس درس، با صنعت مرتبط با رشته‌شان نیز آشنا شوند که ساده‌ترین این سازوکار را باید بازدید از صنایع دانست. همچنین ما دو کارآموزی داریم که هر کدام حدود یک‌ماه است. در دانشکده مهندسی دریا زیرساخت‌های لازم را فراهم کرده‌ایم تا دانشجویان در تابستان شرکت‌های بزرگ کشتی‌سازی را که در بندرعباس، بوشهر و نکا هستند، بازدید کرده و با انجام کارآموزی در این شرکت‌ها، از نزدیک با ساخت آشنا شوند. انتظار فراتر از آن در یک دوره چهارساله مهندسی، عملی نیست. این اتفاق در کشورهای دیگر نیز درحال انجام است. درباره بعد مکانی و فاصله ما از دریا باید بگویم مگر دانشکده مهندسی مکانیک درکنار پالایشگاه و نیروگاه تاسیس می‌شود یا مگر دانشکده معدن را درکنار معادن تاسیس می‌کنند؟ دسترسی به صنایع برای دانشجویان در زمان لازم یک موضوع کلیدی است که باید صورت بگیرد و دانشکده مهندسی دریا به‌صورت پیوسته روابط نزدیکی با صنایع دریایی تجاری و غیرتجاری دارد که هم برای بازدیدها، کارآموزی‌ها، سمینارها بهره می‌برد و هم پروژه‌های تحقیقاتی را برای آن صنایع انجام می‌دهد.
یکی از چالش‌های جدی ما سندنویسی است، با توجه به سیاست‌های توسعه دریامحور، از نگاه شما باید مدل سندنویسی ما در این زمینه چگونه باشد که بتوانیم مطالبات رهبری را محقق کنیم؟
شاید بهتر است بگوییم چگونه باید سند اجرایی نوشته شود که اهداف بلند این سیاست‌ها را محقق کند. تصورم این است همه افرادی که سهمی در اجرا و تحقق این سیاست دارند باید در نوشتن سند عملیاتی یا نظام و تشکیلات و سازمانی که باید ایجاد شود نقش داشته باشند. پیشنهادم این است که با توجه به وجوه مختلف این سند حداقل وزارت علوم، وزارت صمت، وزارت راه، وزارت گردشگری و وزارت دفاع باید نقش برجسته‌ای در تحقق این کار داشته باشند. بنابراین آنها باید هم در ایجاد تشکیلات اجرایی و هم در طرح و برنامه مرتبط با این سیاست دخالت داشته باشند. ما نیز به‌عنوان دانشگاه صنعتی امیرکبیر (که تنها دانشگاهی هستیم که یک دانشکده مستقل مرتبط با حوزه دریا داریم)، آمادگی خود را برای تهیه برنامه عملیاتی و تشکیلات مجری برنامه اعلام می‌کنیم.
بودجه‌ها کفاف تامین زیرساخت‌های دانشگاهی متناسب با رشتههای دریا را نمی‌دهد
وضعیت دانشگاه امیرکبیر را از لحاظ زیرساختی و آزمایشگاهی مرتبط با حوزه دریا چطور ارزیابی می‌کنید؟
واقعیت این است که دانشگاه‌ها از نظر منابع دچار مشکل بوده و بودجه اختصاص‌یافته کفایت تامین تجهیزات آزمایشگاهی و حتی ابزارهای محاسباتی و امکانات آموزشی را ندارد؛ از این رو دانشگاه‌ها در این بخش دچار مضیقه هستند و طبیعتا دانشکده مهندسی دریا هم همین مشکل را دارد. بنابراین برای تحقق سند توسعه دریامحور در حوزه آموزش و پژوهش نیازمند سرمایه‌گذاری هستیم تا بتوانیم کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌های خودمان را اولا نوسازی کرده و به سمت ساخت آزمایشگاه‌هایی که نداریم، برویم. همچنین باید بتوانیم فضاهای آموزشی و تحقیقاتی و تجهیزات آموزشی و نرم‌افزارهای مورد نیاز در این حوزه را تکمیل کنیم تا بتوانیم به‌صورت موثرتر و مفیدتر در این حوزه گام برداریم.
برای اجرای سیاست‌های توسعه دریامحور باید برنامه همه‌جانبه داشته باشیم
اصلی‌ترین چالش را برای اجرایی‌سازی سیاست‌های توسعه دریامحور چه می‌دانید؟
یک نگرانی جدی وجود دارد و آن اینکه به سرنوشت برخی سیاست‌های کلی و شوراهای عالی دیگر دچار شود و به‌مرور زمان از قالب تهی شود. سیاست‌های کلی با دیدگاه حذف بخشی‌نگری تصویب می‌شود. بنابراین، همه شمولی از ضرورت‌های «سیاست‌های کلی توسعه دریامحور» است. سازمانی که قرار است برای تحقق توسعه دریامحور شکل بگیرد در جای درستی شکل گرفته و برنامه همه‌جانبه داشته باشد. البته این اتفاق جز با اقناع وزارتخانه‌های مرتبط و بخش خصوصی محقق نمی‌شود. معاون اول رئیس‌جمهور که امروز در حال ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تحقق این مهم است، به این نکته توجه کند که باید از نظر همه وزارتخانه‌ها، بخش خصوصی و نیروهای مسلح استفاده و مسیر اقناع را طی کند.
با توجه به شرایط اقتصادی کشور حرکت به سمت دریا می‌تواند به‌نوعی نجات‌دهنده اقتصاد ما باشد؟
دریا می‌تواند بخشی از اقتصاد کل ایران باشد. امروز اگر سهم دریا در اقتصاد کشور نزدیک به سه درصد است ما باید با برنامه این میزان را توسعه دهیم. پتانسیل نهفته در دریاهای ایران متنوع بوده و ما در شمال و جنوب پتانسیل‌های متفاوتی را داریم که بخشی از آن صنعتی، بخشی گردشگری و بخشی هم امنیتی است. شاید بتوان گفت دریا می‌تواند یک سکتور مکمل برای اقتصاد کشور باشد.
ارزیابی‌تان از اقبال جامعه برای تحصیل در رشتههای مرتبط چیست؟
اقبال جامعه برای تحصیل در رشتههای مرتبط با دریا کمتر متاثر از کارکردهای دانشگاهی است و بیشتر به وضعیت اقتصادی و اشتغال برمی‌گردد. شاید در برهه‌ای در حوزه فنی و مهندسی، بهترین رشته نزد خانواده‌ها رشته مهندسی برق بود، اما امروز رشته مهندسی کامپیوتر یا مهندسی صنایع است. در یک برهه‌ای تحصیل در رشتههای مهندسی بهتر از پزشکی بود اما امروز این مساله متفاوت شده و پزشکی بهتر از مهندسی شده است. نه زمانی که رشته مهندسی برق جزء اولین انتخاب دانشجویان بود و نه امروز که مهندسی کامپیوتر انتخاب اول است، دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها نقشی در این زمینه نداشته و ندارند. حتی در برخی موارد ناشی از گرایش‌های بین‌المللی است. براساس مبانی گفته‌شده بخش قابل‌توجهی از جوانان به رشته دریا علاقه نشان داده و امروز دانشجویانی با رتبه‌های خوب و سه‌رقمی در کنکور کارشناسی را در دانشکده دریا می‌بینیم. من فکر می‌کنم شناخت نسبت به رشتههای مرتبط با مهندسی دریا در جامعه کافی نیست و قطعا آگاهی‌بخشی از سوی رسانه‌های عمومی و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به بهبود انتخاب از روی آگاهی کمک شایانی کند.
دانشگاه‌ها مسئولیت اجتماعی‌شان رادر حوزه دریا ایفا نکرده‌اند
سال گذشته خبری مبنی‌بر صید بی‌رویه چینی‌ها در خلیج‌فارس منتشر شده بود، در چنین شرایطی چرا دانشگاه‌های مرتبط با حوزه دریا ورود نمی‌کنند؟
شما به مسئولیت اجتماعی دانشگاه اشاره کردید تصور می‌کنم دانشگاه‌ها کمتر فرصت این را داشتند که به مسائل اجتماعی بپردازند. بسیاری از مواقع انجمن‌های علمی-صنفی این نقش را برعهده گرفته و بعضا تشکل‌های دانشجویی وارد این حوزه شده‌اند. اما باید بپذیریم که این مهم کار سختی محسوب می‌شود و بعضا ممکن است تلقی سیاسی از آن صورت بگیرد. دانشگاه‌ها تقریبا از دخالت در امور اجتماعی فاصله گرفته‌اند. البته شاید برای خود دانشگاه‌ها تبعاتی داشته باشد.
مجید عباس‌پور، مسئول گروه مهندسی دریای دانشگاه صنعتی‌شریف:
رشتههای مرتبط با دریا برای جامعه شناخته‌شده نیست
دانشگاه صنعتی‌شریف یکی از مراکز آکادمیک کشور است که با دارا بودن گروه مهندسی دریا، در کنار بحث تربیت آموزش نیروی انسانی مرکز پژوهشی هم دارد که در آن فعالیت‌های تحقیقاتی مختلفی را در حوزه‌های متنوع مرتبط با دریا انجام می‌دهد و با توجه به جایگاه آن می‌تواند نقش موثری در تحقق سیاست‌های توسعه دریامحور داشته باشد. در همین راستا به سراغ مجید عباس‌پور، مسئول گروه مهندسی دریا این دانشگاه رفتیم تا برایمان از شرایط رشتههای مرتبط دریا بگوید.
به بهانه ابلاغ سیاست‌های توسعه دریامحور می‌خواهیم نگاهی به عملکرد دانشگاه صنعتی‌شریف در حوزه دریا داشته باشیم، وضعیت این رشته در این دانشگاه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در ابتدای پاسخ به این سوال باید نگاهی تاریخی به این حوزه داشته باشیم؛ چراکه بحث دریا در حوزه دانشگاهی تا قبل از انقلاب اصلا مطرح نبود. از سال 1363 ما در این دانشگاه به این نتیجه رسیدیم که این حوزه از حیث آموزش‌های تحصیلات تکمیلی می‌تواند اثرگذار باشد. ما به سازمان گسترش وقت توصیه کردیم که تعدادی از فارغ‌التحصیلان کارشناسی دانشگاه را در حوزه‌های دریایی جذب و آموزش دهیم. در آن زمان برخی از اساتید را داشتیم که با استفاده از این ظرفیت، اولین فارغ‌التحصیلان حوزه مهندسی دریایی ظرف دو سال آموزش داده شده و به بحث صنعت دریایی ورود کردند. بعد از آن درخواستی را به وزارت علوم وقت داده و درخواست کردیم که رشته مهندسی دریایی ایجاد شود که به‌مرور هم همین اتفاق افتاد. ما در دانشگاه صنعتی‌شریف رشته‌ای تحت عنوان کشتی‌سازی را ایجاد کردیم. در دانشگاه امیرکبیر هم همین رشته ایجاد شد و در دانشگاه آزاد هم در واحد علوم‌وتحقیقات در اوایل دهه 70 رشته‌هایی مانند گیاه‌شناسی دریا، بیولوژی دریا و محیط‌زیست دریا را به‌تدریج راه‌اندازی کردیم و این واحد به‌صورت متنوع در حوزه دریا وارد شد و درنهایت ما در واحد علوم‌وتحقیقات دانشکده‌ای را تحت عنوان دانشکده علوم و فنون دریا راه‌اندازی کردیم.
ما در حوزه دریا سه و چهار رشته و زمینه مختلف می‌توانیم داشته باشیم. یکی درباره مسائل مربوط به علوم دریایی است، یکی درباره مهندسی دریایی که شامل سازه‌های دریایی می‌شود و دیگری مباحث مربوط به شناورها، زیردریایی و سیستم‌های رباتیک دریایی است. یک گروه دیگر موضوعاتی است که به پدیده‌های اقیانوسی می‌پردازد. مساله‌ای که باید درباره دریا به آن توجه کرد اینکه ما هیچ‌گاه در چند سال اخیر در ایران پدیده‌هایی مانند مانسون را در حوزه دریای جنوب نداشتیم؛ هرچند از چند سال قبل به دلیل تغییرات شرایط آب‌وهوایی این اتفاق افتاد. پدیده‌هایی مانند مانسون یا سونامی و همچنین پدیده‌هایی که در آب‌های جنوبی کشور شاهد هستیم که به آن جزر قرمز می‌گویند، همگی به محیط‌زیست دریایی مرتبط می‌شود که این قبیل موضوعات را در دانشگاه پوشش می‌دهیم.
با توجه به صحبت‌هایتان، امروز دانشگاه شما در حوزه دریا چقدر نقش‌آفرینی کرده است؟
ما یک آزمایشگاه تحقیقاتی در این دانشگاه داریم که تونل آب بوده و مدل‌های مختلف شناورها در آن تست شده و کارهای تحقیقاتی دیگری در آن صورت می‌گیرد. همچنین مرکزی برای طراحی و ساخت پروانه‌های شناورها داریم که در آنجا مباحث مرتبط با این حوزه را بررسی می‌کنیم. به‌خاطر پیشرو بودن دانشگاه در این حوزه قطب مربوط به پژوهش‌های دریایی به این دانشگاه واگذار شده است. همچنین یک‌سری اعتبارات هم برای این کار تخصیص داده می‌شد اما چند سالی به دلیل مشکلات بودجه‌ای این اعتبار را شاهد نبودیم.
با توجه به اینکه شما از دهه‌های قبل در حوزه دریا ورود کرده‌اید، ظرفیت دریا را چه در حوزه توسعه علم و چه دستاوردهای غیرعلمی برای کشور چقدر می‌دانید؟
یکی از مسائل مهم در حوزه دریا بحث دسترسی ما از طریق دریا به آب‌های قطب جنوب است. امروز می‌بینیم در قطب شمال ایران و بسیاری دیگر از کشورها حضور ندارند و تنها آمریکا و روسیه در آنجا هستند، تا جایی که اگر قرار است سفری به آنجا داشته باشید حتما باید از آمریکا مجوز بگیرید. درحالی‌که قطب جنوب هنوز این شرایط را ندارد و اگر بتوانیم به نحوه درستی در آنجا حضور پیدا کنیم می‌توانیم حرفی برای گفتن داشته باشیم، باید این مساله را هم ملاک قرار داد که آنجا منابع بسیار وسیعی هم دارد. اما دسترسی به آن مستلزم توانمندی‌هایی است که قطعا غرب آنها را در اختیار ما نمی‌گذارد و باید خودمان روی آن کار کنیم. بخش بزرگی از تجارت و ترانزیت کالاها در کل دنیا از طریق دریا صورت می‌گیرد. سیاست‌هایی که از سوی مقام‌معظم‌رهبری ابلاغ شده این مساله را نشان می‌دهد که باید در کشور به‌گونه‌ای عمل کنیم که بتوانیم در زمینه‌های متعدد مرتبط با دریا کارهای جدی کرده و جنبه‌های عملیاتی آنها را هم به منصه ظهور برسانیم.
بند ششم این سیاست‌ها به تربیت نیروی انسانی می‌پردازد، چالش‌هایی که امروز در بحث آموزش نیروی تخصصی با آن روبه‌رو هستیم، چیست؟
ما در دانشگاه صنعتی‌شریف در اوایل انقلاب یک دانشکده مکانیک داشتیم، بعد به‌واسطه اهمیتی که مباحث هوافضا در کشور پیدا کرد این موضوع به یک دانشکده تبدیل شد. یک برهه‌ای هم بحث راه‌اندازی دانشکده دریا مطرح شد، اما در این زمینه با محدودیت‌هایی روبه‌رو بودیم. اول اینکه متخصصانی که باید در حوزه دریا فعال باشند نسبت به دیگر رشته‌ها کم بود و امکان تربیت نیرو از طریق این متخصصان چندان فراهم نبود. نکته دیگر عدم شناخت کافی این رشته است، یعنی داوطلبان کنکور در گذشته عمدتا رشته برق و مکانیک را انتخاب می‌کردند. بعد رشتههای مرتبط با کامپیوتر به آن اضافه شد که نشان می‌دهد داوطلبان شناختی با این حوزه ندارند. تا جایی که بسیاری از دانشجویان ما از مقطع لیسانس به بعد وارد رشتههای دریا می‌شوند. اطلاع‌رسانی و آگاهی‌سازی مردم درباره اهمیتی که دریا در کشورمان دارد می‌تواند در این زمینه موثر باشد. ارگان‌های دریایی کشور از جمله سازمان بنادر، کشتیرانی کشور و... باید همکاری بیشتری در این زمینه داشته باشند. خوشبختانه ما پیشرفت‌های زیادی را در حوزه دریا شاهد هستیم اما باید همکاری‌ها باز بیشتر شود. مثلا در گذشته به ریاست شرکت ملی نفتکش یا شرکت کشتیرانی کشور توصیه می‌کردم وقتی سفارش شناور دارید ناظر ساخت روی پروژه را از سوی دانشگاه‌ها معرفی کنید تا از این طریق هم ارتباط بهتری بین دانشگاه‌ها و صنایع این حوزه ایجاد شود. درست است که کار بسیار خوبی در این زمینه صورت گرفته اما اینکه بتوانیم این حوزه را تقویت و رشتههای متنوع مرتبط با حوزه دریا را قوی‌تر کرد، هنوز جای کار زیادی دارد.
از لحاظ علمی در حوزه دریا همراستا با پیشرفت‌های دنیا حرکت می‌کنیم؟
بحث پیشرفت علمی را باید با ملاک قرار دادن مقالاتی که در ژورنال‌های علمی دنیا منتشر می‌شود دنبال کرد که خوشبختانه امروز با دنیا در این حوزه یکسان هستیم. مثلا در حوزه رباتیک مرتبط با دریا که همان ماهی‌ربات‌ها هستند امروز حرفی برای گفتن در دنیا داریم. ما در دانشگاه صنعتی‌شریف به جرات باید بگویم که به فاصله یک دهه گذشته در این حوزه ورود کرده و مقالاتی که چاپ می‌شود در ژورنال‌های مطرح دنیا به چاپ می‌رسد. ما از نظر توانمندی‌های علمی عقب نیستیم، با این حال در حوزه‌های مربوط به ساخت تجهیزات و دستگاه‌های مرتبط با دریا مشکلاتی وجود دارد. اساتیدمان در دانشگاه‌های مختلف هم توانمندی لازم را از لحاظ رقابتی دارند و کارهای خوبی هم مانند ساخت شناورهای بزرگ یا زیردریایی‌های متعدد را امروز می‌بینیم.
