فاطمه بریمانی‌ورندی، خبرنگار گروه جهان‌شهر: جنگ سال 2020 بخشی از قره‌باغ کوهستانی و جنگ سپتامبر 2023، کنترل بقیه مناطق جداشده از آذربایجان را به باکو بازگرداند. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان که باد پیروزی به پرچمش وزیده بود، یک هفته پس از پیروزی در جنگ، میزبان رجب طیب‌اردوغان همتای ترکیه‌ای خود در فرودگاه بین‌المللی نخجوان بود. رئیس‌جمهور آذربایجان از بازگشت «ثبات و امنیت به مرزها» و همچنین فراهم بودن «بستر روابط گسترده‌تر تجاری» در منطقه گفت. منظور او از این جملات، پیگیری ایجاد کریدور موسوم به «زنگه‌زور» بود که با قطع دسترسی ایران به ارمنستان، باکو را به بخش «برون بوم» خود یعنی نخجوان و ترکیه متصل می‌کرد. مخالفت‌های ایران با این ایده جاه‌طلبانه، مانع از تحقق آن شد تا درنهایت پس از جنگ 2023 اردوغان در کنفرانس مشترک با علی‌اف در کلیدی‌ترین نکته خود صراحتا عنوان کند که اگر ایروان با افتتاح دالان زنگه‌زور «مخالفت» کند، «کریدور می‌تواند از ایران عبور کند.» او البته گفت که «تمام تلاش خود را برای افتتاح کریدور زنگه‌زور انجام می‌دهیم.» پس از جنگ دوم قره‌باغ (جنگ 44 روزه) طرفین با وساطت مسکو به توافقی دست پیدا کردند که در بندی از آن بر رفع انسداد از تمامی «اتصالات حمل‌ونقل» در منطقه تاکید شده بود و ارمنستان را متعهد به ایجاد دسترسی میان جمهوری‌آذربایجان و نخجوان از طریق استان سیونی می‌کرد. با این حال بحث‌های اولیه در مورد بازگشایی خط ریلی دوران شوروی، به‌زودی بر سر مفهوم گسترده‌تر «کریدور زنگه‌زور» که توسط علی‌اف وارد ترکیب دیپلماتیک شده بود، گرفتار شد. در سال 2021 علی‌اف در دیدار با اردوغان گفته بود که کریدور زنگه‌زور «کل جهان ترک را متحد خواهد کرد.» ایران اگر‌چه بر حق آذربایجان برای بازپس‌گیری قره‌باغ تاکید داشت اما صراحتا اعلام کرد که هر گونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه را «خط قرمز» خود می‌داند و با آن مقابله خواهد کرد. بازگشایی کنسولگری ایران در سیونیک در مهر 1401 از سوی تحلیلگران به‌عنوان نشانه روشنی از تعهد ایران به تمامیت ارضی ارمنستان تلقی شد. علاوه‌بر تهران، ایروان نیز با این تغییر مخالف بود و از همین رو نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان بارها تاکید کرد که «هیچ کریدوری نمی‌تواند در خاک ارمنستان فعالیت کند.» تهران این موضوع را در کنفرانس خبری مشترک حسین امیرعبداللهیان با هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه یک بار دیگر اعلام کرد و گفت که هر گونه «تغییر در ژئوپلیتیک منطقه و هرگونه اقدام برای مسدودکردن یا محدودکردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی و موجود در منطقه را هرگز برنمی‌تابیم.» وزیر خارجه ماه گذشته پس از نشست وزیران امور خارجه در قالب ۳+۳ در تهران ضمن تاکید مجدد بر مخالفت تهران با کریدور موسوم به زنگه‌زور و تغییر ژئوپلیتیکی منطقه، طرح پیشنهادی تهران را «ایران‌راه» یا «کریدور ارس» خواند؛ طرحی که ناظر به احداث مسیری از آغبند تا جلفا به‌عنوان مسیر شرق به غرب در ایران است. در جریان سفر مهراد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی و رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های ایران و آذربایجان به باکو، او و شاهین مصطفی‌اف، معاون نخست‌وزیر آذربایجان چند سند را امضا کردند که ازجمله آنها تعهدنامه‌ای بود که نشان‌دهنده تعهد به احداث خط راه‌آهن جدید و پل‌های ریلی بود که منطقه اقتصادی زنگه‌زور شرقی را به جمهوری خودمختار نخجوان آذربایجان با عبور از خاک ایران متصل می‌کرد. پروژه پیشنهادی شامل شبکه‌های ترانزیتی مانند بزرگراه‌ها، پل‌ها، تونل‌ها و اتصالات راه‌آهن است. چهار روز بعد در 10 اکتبر الهام علی‌اف گفت که توافقی با ایران برای استفاده از خاک این کشور جهت ساخت بزرگراه و راه‌آهن برای اطمینان از دسترسی به منطقه نخجوان حاصل شده است.
کریدور موهوم همچنان زنده است
توافق تهران و باکو برای ایجاد یک راه دسترسی کوتاه‌تر، گمانه‌هایی را مبنی‌بر منتفی شدن کریدور موسوم به زنگه‌زور تقویت کرده بود اما خبری که چند روز پیش رسانه‌های محلی آذربایجان اعلام کردند، نشان می‌دهد علی‌اف و اردوغان همچنان طرح جاه‌طلبانه‌شان را فراموش نکرده‌اند. به گزارش رسانه‌ها، کار طراحی پست‌های بازرسی «کریدور زنگه‌زور» در استان سیونیک ارمنستان آغاز شده است. حالا دیگر شاهین باقروف، رئیس کمیته دولتی گمرکات آذربایجان در مجمع گمرک_ کسب‌وکار 2023 از انجام تحرکات دولت آذربایجان در راه‌اندازی این کریدور خبر داده است. این خبر بدان معناست که با وجود طرح‌های جایگزین، اصلی‌ترین ایده برای آذربایجان همچنان ایجاد کریدور از ارمنستان و تغییر ژئوپلیتیک منطقه است.
خطر برای تهران
مقامات باکو و آنکارا معتقدند که این کریدور قرار نیست به ضرر کشورهای دیگر و به‌ویژه ایران باشد اما تا به امروز نتوانسته‌اند در برابر این پرسش که اگر دغدغه دو کشور، اتصال به یکدیگر است، چرا به دنبال ایجاد این مسیر دسترسی از زیر زمین نیستند تا علاوه‌بر اتصال باکو به نخجوان و ترکیه، تغییری در ژئوپلیتیک منطقه و مسیر دسترسی ایران به ارمنستان نیز به وجود نیاید؟ این پرسش نشان می‌دهد که در سر رهبران آذربایجان و ترکیه، ایده‌های خطرناکی است که پس از ایجاد این کریدور، خود را به نمایش خواهد گذاشت.
ایران به‌طور فزاینده‌ای در مورد آنچه که به‌عنوان برنامه «پان‌ترکیستی» ترکیه در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی می‌پندارد، نگران بوده است. پیامدهای بالقوه‌ای که این امر می‌تواند با توجه به مناطق آذری‌نشین در ایران داشته باشد. علاوه‌بر این، براساس مقاله حمیدرضا عزیزی عضو مدعو در بخش تحقیقات آفریقا و خاورمیانه SWP و داریا ایساچنکو، دانشیار مرکز مطالعات کاربردی ترکی (CATS)، کریدور پیشنهادی زنگه‌زور دو مزیت ژئوپلیتیکی ایران را تهدید می‌کند: تسهیل انحصاری دسترسی بین نخجوان و باکو و مسیر مستقیم زمینی آن به ارمنستان. علاوه‌بر این، ایران این پیشنهاد را به‌عنوان بخشی از یک طرح بزرگ‌تر می‌داند که توسط ترکیه و متحدانش در ناتو برای بی‌ثبات کردن ایران انجام شده است. برخی از تحلیلگران ایرانی کریدور زنگه‌زور را به‌عنوان «کریدور تورانی ناتو» تعریف می‌کنند که برای تضعیف حاکمیت و ثبات ایران طراحی شده است. علاوه‌بر این، کریدور می‌تواند بخشی از راهروی میانی طرح کمربند و جاده باشد که توسط ترکیه حمایت می‌شود و نقش ایران را در این مسیر مهم ترانزیتی شرق به غرب کاهش دهد. از منظری وسیع‌تر، نگرانی‌های تهران با این تصور تقویت می‌شود که اردوغان، با پیروزی انتخاباتی اخیر خود، در حال اتخاذ سیاست‌هایی است که ایران آنها را اگر نه توسعه‌طلبانه، بیش از حد جاه‌طلبانه می‌بیند. برای ایران، این امر فراتر از قفقاز جنوبی است و مناطق دیگری مانند عراق و سوریه را در بر می‌گیرد.
زنگه‌زور قرار بود کریدوری باشد که آسیای مرکزی را به اروپا متصل کند و مسیر صادرات مواد خام به‌ویژه سوخت‌های فسیلی باشد و به تعبیری دالانی برای ارتباط دو اقتصاد بزرگ دوسوی اوراسیا، یعنی چین و اروپا باشد. این اتصال مزیت‌های ژئواستراتژیک ایران را نه‌تنها در منطقه بلکه در سطح جهانی هم با چالش‌هایی مواجه می‌کند. تحولات قفقاز جنوبی پس از جنگ دوم قره‌باغ با وجود مزایایی که برای کشورهایی چون ترکیه و کشورهای ترک زبان آسیای میانه و قفقاز داشته، برای ایران تهدید جدی است. ایران از دهه 1990 میلادی به‌عنوان مرکز مسیرهای مواصلاتی میان شرق و غرب قرار داشته و به دنبال ایجاد خط لوله گاز طبیعی پاکستان، هند و چین در شرق و دستیابی به بازارهای انرژی اروپا از طریق ترکیه در غرب بوده است. اما هر دوی این طرح‌ها عملیاتی نشده است. با توجه به اینکه ترکیه واردکننده اصلی گاز ایران محسوب می‌شود، احداث این کریدور با تغییر ژئواکونومی انرژی در منطقه، بازار ایران در این کشور را به مخاطره می‌اندازد و ایران از این منظر با چالش عمده مواجه خواهد شد. از سوی دیگر، طی سال‌های اخیر پروژه صادرات گاز طبیعی و نفت ترکمنستان و قزاقستان از طریق خط لوله دریای خزر به آذربایجان، ترکیه و درنهایت اروپا به صورت جدی مطرح شده که این پروژه نیز مورد مخالفت ایران است. در این قالب، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان و در وهله بعدی قزاقستان، مهم‌ترین مبادی صادراتی انرژی هستند که جمهوری آذربایجان در حال حاضر در حال صادرات نفت و گاز به اروپا و ترکیه است و ترکمنستان و قزاقسـتان نیز عمدتا نفت و گاز خود را بـه چین صادر می‌کنند (حـدود 60 درصـد) و مابقـی نیـز عمدتـا بر مبنای سازوکار سوآپ به ایران و روسیه صادر می‌شود. با توجه به اینکه گـذرگاه زنگـه‌زور در چشم‌انداز کوتاه‌مدت به دنبال ایجاد خطوط صادراتی انرژی از مبدأ آذربایجان بوده و در میان‌مدت و بلندمدت، سودای اتصـال بـه ترکمنستان از طریـق دریـای خـزر را دارد، تاثیرات عمیقی در موقعیت ژئواکونومیک ایران و مساله صادرات انرژی در این منطقه خواهد گذاشت. با در نظر گرفتن تمامی این مسائل مشخص می‌شود که با افتتاح دالان زنگه‌زور احتمالا اهمیت اقتصادی و سیاسی ایران برای کشورهای ترک به‌شدت کاهش خواهد یافت.
اسرائیل حامی احداث کریدور زنگه‌زور
یکی از نگرانی‌های اصلی از احداث کریدور، نفوذ و حضور ناتو در منطقه قفقاز جنوبی است. با توجه به مخاطرات امنیتی، ناتو از توسعه خود از طریق ارمنستان و آذربایجان به آسیای میانه و همجواری با چین به‌عنوان بزرگ‌ترین تهدیدش، استقبال می‌کند. از این طریق ناتو، هم در مرزهای ایران حضور دارد، هم روسیه را مهار می‌کند و هم چین را در تنگنا قرار می‌دهد. مساله بعدی ایران، ارتباط باکو با تل‌آویو است. سال 2021، موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (ISPI) فاش کرد که اسرائیل در ازای ادامه فروش نفت باکو به تل‌آویو، سلاح به آذربایجان صادر کرده است. این سلاح‌ها، نقش محوری در پیروزی آذربایجان در جنگ دوم قره‌باغ ایفا کردند. در مقابل باکو به اسرائیل برای انجام عملیات علیه ایران، آزادی‌هایی داده است. یکی از نمونه‌های آن، پهپاد هرمس صهیونیستی بود که در آسمان تاسیسات هسته‌ای نطنز هدف قرار گرفت. اطلاعات رادارهای ایران نشان می‌داد که این پهپاد از آذربایجان به پرواز در آمده است. تل‌آویو، یکی از حامیان احداث این کریدور است؛ چراکه زمینه برای حضور بیشتر این رژیم در منطقه نزدیک به مرزهای ایران را فراهم می‌کند.
