ندا اظهری، مترجم: چند سالی است که زنگ خطر برای ترکیه نسبت به از دست دادن استعدادها و مغزهای متفکر در حوزه‌های مختلف به صدا درآمده است و به‌نظر می‌رسد این اوضاع هر سال شدیدتر از سال قبل می‌شود. هر ساله هزاران نفر از دانشجویان و استادان ترکیه چمدان‌های خود را می‌بندند و ترکیه را به امید جست‌وجو برای فرصت‌های بهتر و درخشان‌تر در خارج از کشور ترک می‌کنند که به‌عنوان پدیده «فرار مغزها» در سال‌های اخیر به مساله‌ای جدی برای این کشور تبدیل شده است که کارشناسان معتقدند شدت گرفتن این پدیده می‌تواند اقتصاد ترکیه، رقابت‌پذیری و بافت اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد.
به گزارش duvarenglish، از سال 2015 مهاجرت دانشگاهیان از ترکیه به کشورهای خارجی شدت یافت و با توجه به اینکه بالاترین آمار مهاجرت و فرار مغزها متوجه آموزش عالی این کشور می‌شود، اما در سایر حوزه‌ها نیز می‌توان شاهد مهاجرت استعدادها از این کشور بود. بنیاد انفورماتیک ترکیه (TBV) در بیان اهمیت مهاجرت دانشگاهیان، این موضوع را از فرار مغزها به «قدرت گرفتن مغزها» تغییر داده تا به این طریق، هم مشکلاتی را که دانشگاهیان تجربه کرده‌اند و هم دلایل مهاجرت آنها به خارج از کشور را برجسته کند. اگر کمی عقب‌تر برگردیم، آمارها نشان می‌دهد که از دهه 1970 تا 2015، تعداد سرانه محققان در ترکیه افزایش رو به رشدی داشته است. پس از سال 2015، این افزایش روندی معکوس پیدا کرد و روند کاهشی سرانه محققان در این کشور آغاز شد. خروج محققان از ترکیه که از دهه 2000 ثابت بود یا حتی می‌توان گفت که کاهش یافته، پس از 2015 به میزان قابل توجهی افزایش یافت. طبق همین گزارش با این اوصاف ترکیه در‌حال‌حاضر این پدیده را تجربه می‌کند و کارآمدترین محققان در‌حال خروج از کشور هستند. فرار مغزها از ترکیه در حال رو به رشد است که شواهد بیانگر آن است که این کشور در‌عین‌حال فرار مغزهای معکوس را هم تجربه می‌کند؛ چراکه این احتمال وجود دارد که محققان ترکیه‌ای با بازده و کارایی کمتر بعد از مهاجرت بار دیگر به کشور باز گردند؛ این بدان معناست که ترکیه استعدادهای برتر خود را از دست می‌دهد و در‌عوض محققان با عملکرد پایین‌تر را دوباره به‌دست می‌آورد که همین امر می‌تواند جایگاه علمی ترکیه را در میان سایر کشورهای منطقه به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.
دور جدید ریاست اردوغان آتش مهاجرت را شعله‌ور کرد
به گزارش intellinews، اوایل خرداد بود که اردوغان بار دیگر در انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه پیروز میدان شد و همین امر کافی بود تا بسیاری از جوانان، محققان و دانشگاهیان ترکیه عزم مهاجرت از وطن کنند. شواهد بیانگر آن است که بعد از انتشار خبر پیروزی اردوغان، موج تازه‌ای از مهاجرت‌های در ترکیه آغاز شد. بسیاری از مردم ترکیه که علت بحران اقتصادی ترکیه را در قدرت ماندن اردوغان عنوان می‌کنند، به‌زعم خود برای رها شدن از چنین اوضاعی، رفتن را به ماندن ترجیح داده‌اند. طبق آماری که در سال 2019 از تعداد مهاجران ترکیه‌ای اعلام شده بود، حدود 85 هزار شهروند ترکیه‌ای کشور خود را ترک کرده‌اند که بیشترین گروه سنی را افراد 25 تا 29ساله تشکیل می‌دهند و اغلب کشورهای اروپایی را به‌عنوان مقصد نهایی خود انتخاب می‌کنند. ترکیه، کشوری با بیش از 84 میلیون نفر جمعیت که در سال‌های اخیر تحت تاثیر بحران‌های مختلف قرار گرفته و نرخ تورم رسمی سالانه آن در ماه گذشته 61 درصد اعلام شده است. البته برخی اقتصاددانان معتقدند رقم واقعی تورم دو برابر این رقم است. اما تازه‌ترین آمار از مهاجرت مردم ترکیه بیانگر آن است که در سال 2022 حدود 139 هزار و 531 نفر از شهروندان ترکیه این کشور را ترک کردند که در مقایسه با 103 هزار و 613 نفر در سال 2021 افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد. اما آنچه بیشتر تاسف‌برانگیز است و توجه کارشناسان را به خود جلب کرده اینجاست که اغلب مهاجران ترکیه‌ای را افرادی تشکیل می‌دهند که در حوزه فناوری اطلاعات، فناوری، مهندسی، متخصصان پزشکی، امور مالی و دانشگاهی شاغل هستند. به‌عبارتی فرار مغزها از ترکیه به کشورهای توسعه‌یافته غربی موضوع جدیدی نیست و در طول تاریخ این کشور اتفاق افتاده اما این چالش که بعد از انتخابات این کشور شدت گرفت، بیشتر جنبه سیاسی به خود گرفته است و با نظر به اینکه اغلب مهاجران افراد تحصیل‌کرده جامعه هستند، بعد دانش و علم ترکیه هدف ترکش آن قرار گرفته است و پیش‌بینی می‌شود که شدت گرفتن مهاجرت‌ها می‌تواند آینده ترکیه از نظر علمی و جایگاهش در دنیا و منطقه را به خطر بیندازد. در میان کشورهای غربی، آلمان و کانادا به‌دلیل سیاست‌های آزادی ویزا که در راستای جذب هر چه بیشتر کارگران خارجی بااستعداد و ماهر وجود دارد، پرطرفدارترین مقاصد ترک‌هاست.
5700 پزشک از 2022 تاکنون مهاجرت کرده‌اند
به گزارش thenationalnews، پزشکان ترکیه در بحبوحه ناآرامی‌های اقتصادی در صدر مهاجران این کشور قرار گرفته‌اند. در سال 2022 حدود 2700 پزشک برای دریافت گواهینامه موردنیاز خود برای مهاجرت از انجمن پزشکی ترکیه درخواست کردند تا بتوانند مجوز لازم را برای انجام عمل جراحی در خارج از کشور دریافت کنند. این رقم نسبت به سال 2021 تقریبا دو برابر شده است. انجمن پزشکان ترکیه عنوان کرده که میزان خروج پزشکان از کشور طی 11 سال گذشته 70 برابر شده است. طبق آمار از هر 8 جوان متخصص بهداشت از جمله پرستاران، تکنسین‌ها و سایر کارکنان بهداشتی، بیش از یک نفر از کشور خارج می‌شوند. پیش‌بینی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که امسال حدود 3 هزار پزشک ترکیه را ترک خواهند کرد، این در‌حالی است که ترکیه در‌مجموع حدود 180 هزار پزشک دارد. حتی کارکنان مسن‌تر که بسیاری از آنها متخصصان ارزشمند و باسواد و باتجربه‌ای هستند برای افزایش درآمد خود به‌دنبال مشاغل خارجی‌ا‌ند. به گزارش abcnews، یکی از جامعه‌شناسان ترکیه‌ای، مهاجرت بالاترین لایه‌های تحصیل‌کرده جامعه را به فرسایش هنجارهای دموکراتیک نسبت می‌دهد. پزشکان عمدتا حقوق‌های اندک، شرایط کاری طاقت‌فرسا و افزایش خشونت توسط بیماران ناراضی را مهم‌ترین دلایل خود برای مهاجرت ذکر کرده‌اند. بسیاری از آنها برای یافتن شغل مناسب، اروپا و آمریکای‌شمالی را انتخاب می‌کنند که می‌توانند در آنجا حقوقی تا سه برابر بیشتر از کار در ترکیه دریافت کنند. تغییرات سازمانی مکرر در سیستم بهداشتی این کشور منجر به ناامنی شغلی شده در‌حالی‌که حتی پزشکان در بخش خصوصی هم برای تامین مخارج زندگی خود با مشکل مواجه می‌شوند.
وعده اردوغان به تبدیل کردن ترکیه به قدرت جهانی
اردوغان در یکی از سخنرانی‌های خود در سال گذشته خطاب به گروه پزشکان عنوان کرد: «پزشکانی که می‌خواهند از کشور بروند، می‌توانند کشور را ترک کنند. اما کسانی که رفتند به‌زودی بازمی‌گردند. او در ادامه صحبت‌های خود وعده آینده‌ای روشن را برای ترکیه داد که تاکنون بعد از گذشته یک‌سال تغییری در روند این کشور ایجاد نشده و هر سال بر تعداد مهاجران و فرار مغزها از این کشور افزوده می‌شود. اما در این میان هم کسانی هستند که به‌رغم تمام مشکلات، ماندن را به رفتن ترجیح داده‌اند و معتقدند اگر همه مردم ترکیه مهاجرت کنند، دیگر کسی برای ایجاد تغییر باقی نخواهد ماند. اردوغان دوره بعدی را برای این کشور «قرن ترکیه» نامیده و وعده داده است که ترکیه را به یک قدرت جهانی تبدیل خواهد کرد.
عوامل زمینه‌ساز مهاجرت محققان
انتخاب شدن دوباره اردوغان به ریاست‌جمهوری ترکیه را که کنار بگذاریم، عوامل دیگری هم در شدت گرفتن فرار مغزها از این کشور تاثیرگذارند. «سازمان توسعه و همکاری اقتصادی» (OECD) نشان داده است که ترکیه از منظر سرانه انتشارات علمی جایگاه چندان بالایی ندارد. باوجوداین، وقتی صحبت از نسبت درآمد ملی به میان می‌آید که هزینه آن از سوی دولت برای آموزش عالی تامین می‌شود، ترکیه از بسیاری از کشورهای دیگر جلوتر است. مقدار قابل‌توجهی از منابع به آموزش عالی ترکیه اختصاص یافته؛ باوجوداین، به دلیل استفاده ناکارآمد از این منابع، به خروجی علمی تبدیل نمی‌شوند. علاوه‌براین، دولت ترکیه در مقایسه با سایر کشورها، پایین‌ترین هزینه را در مقاطع ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان صرف می‌کند؛ با این حال، هزینه‌های خصوص برای آموزش توسط خانواده‌ها جزء بالاترین هزینه‌ها قرار می‌گیرند، در نتیجه جوانانی که والدین ثروتمندتری دارند، آموزش بهتری دریافت می‌کنند، در‌حالی‌که داوطلبان پژوهشی بااستعدادی که در خانواده‌های فقیر متولد می‌شوند ممکن است برای دریافت آموزش‌های کافی هم د‌چار مشکل شوند. درواقع می‌توان گفت که نبود آزادی آکادمیک از مهم‌ترین دلایل مهاجران مغزها در این کشور به شمار می‌رود. دانشجویان و دانشگاهیان با محدودیت‌های زیادی بر استقلال دانشگاهی، آزادی بیان و تحقیقات انتقادی در دانشگاه‌های این کشور مواجه هستند. آنها معتقدند که در فضای دانشگاهی مدام استعدادها سرکوب می‌شوند و از این رو این قشر از جامعه ترجیح می‌دهند فضای جدیدی را برای کار و تحصیل انتخاب کنند که از آزادی‌های بیشتری در این زمینه برخوردار باشد. شواهد حاکی از آن است که «حزب حاکم عدالت و توسعه» در ترکیه به‌ویژه پس از کودتای سال 2016، فشار خود را علیه جامعه علمی ترکیه افزایش داده است. ده‌ها نفر از دانشگاهیان این کشور نیز با حکم رئیس‌جمهور به‌طور شبانه و تحت شرایط اضطراری از سمت خود برکنار شده‌اند. به نظر می‌رسد در کنار هم قرار گرفتن بسیاری از این عوامل زمینه‌ساز شدت گرفتن محققان و دانشگاهیان ترکیه‌ای از کشور باشد.
مهاجرت چه بر سر ترکیه می‌آورد؟
کارشناسان نسبت به مهاجرت گسترده پزشکان از ترکیه واکنش نشان داده و عنوان کرده‌اند که مهاجرت این قشر از جامعه شکاف‌های زیادی را در خدمات مراقبت‌های بهداشتی در این کشور ایجاد کرده است. کمبود در زمینه تخصص‌هایی چون آنکولوژی، روماتولوژی و مغز و اعصاب کودکان شدیدتر است. بسیاری از بیمارستان‌ها فاقد این متخصصان هستند و این مشکل را بیشتر می‌کند. با آسیبی که مراکز بهداشتی و درمانی ترکیه با مهاجرت خیل عظیمی از پزشکان مواجه می‌شود، این کشور طی چهار تا پنج سال آینده شاهد آن خواهد بود که بسیاری از مردم ترکیه به خدمات بهداشتی موردنیاز خود دسترسی کافی پیدا نکنند و به دلیل تاخیری که در فرآیند درمان آنها صورت می‌گیرد، هزینه درمان بالاتر می‌رود و آمار مرگ‌ومیر هم به دنبال آن افزایش خواهد یافت. در این میان، کمبود سرمایه انسانی و نیروی کار ماهر را می‌توان یکی از جدی‌ترین تهدیدات مهاجرت افراد و متخصصان بااستعداد، مهندسان، کارآفرینان و نیز پزشکان متخصص از ترکیه دانست که هر کدام از آنها ایده، مهارت و تجربه جدیدی برای ارائه در اختیار دارند. هر‌چه جمعیت این افراد متخصص در جامعه کوچک‌تر شود، در نتیجه بر رشد اقتصادی و کم‌رونق‌تر شدن نوآوری اثر منفی می‌گذارد. علاوه‌بر این، فرار مغزها، استعداد کار دردسترس را برای تقویت بهره‌وری، کارآفرینی و رقابت جهانی کاهش می‌دهد. شرکت‌های ترکیه‌ای برای جذب استعدادهای برتر در سطح محلی تلاش می‌کنند بنابراین نمی‌توانند خروجی را به حداکثر برسانند یا به سرعت برای رقابت بین‌المللی گسترش یابند. درواقع، پتانسیلی که در خارج از کشور از بین خواهد رفت.
آسیب وارد بر تحولات نوآورانه و اقتصادی از مهم‌ترین اثرات این مهاجرت به شمار می‌رود. اهداف بلندپروازانه اقتصادی ترکیه در سال 2023 به تکامل ناشی از فعالیت نیروی کار در حوزه‌هایی از کشاورزی گرفته تا بخش‌های هایتک و متکی بر دانش بستگی دارد. اما دستیابی به ظرفیت نوآوری برای متحول کردن اقتصاد ترکیه با کاهش سرمایه انسانی دشوارتر می‌شود. استارتاپ‌ها و تحقیق و توسعه در ترکیه با خروج خالقان و متفکران فناوری به جای آوردن ایده‌های پیشرفته به شرکت‌های ترکیه عقب می‌مانند.
سیاست‌های مقابله با مهاجرت مغزها
Abcnews گزارش می‌دهد که به نظر می‌رسد اردوغان بعد از شدت گرفتن مهاجرت افراد تحصیل کرده از ترکیه به کشورهای اروپایی، کمپینی را برای بازگشت آنها به راه انداخته و به دانشگاهیان شاغل در خارج از کشور، قول کمک‌های مالی و ارائه موقعیت‌های مناسب شغلی پیشنهاد کرده است. از قرار معلوم، شش‌‌هزار نفر از افراد مهاجرت‌کننده تحت این شرایط به ترکیه بازگشته‌اند. جلوگیری از خروج استعدادها و سرمایه‌گذاری روی جوانان ترکیه به سیاست‌های فعالانه دولت، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی نیاز دارد. سیاستگذاران باید برای بازگرداندن ترک‌های تحصیل کرده و بااستعداد به کشور یا تشویق آنها به ماندن، روی جذاب‌تر کردن ترکیه برای نسل بعدی تمرکز کنند. بهبود ثبات سیاسی و کاهش دوقطبی شدن از طریق حفاظت از دموکراسی و حاکمیت قانون؛ به‌طوری که شهروندان باید اعتماد از‌دست‌رفته خود را به آینده ترکیه بازیابند. راه دیگر، گسترش فرصت‌های اقتصادی به‌ویژه در بخش‌های تحقیق و توسعه و فناوری‌های پیشرفته و هایتک است؛ در این سیاست، استعدادها به گزینه‌های شغلی هیجان‌انگیز و با‌ثبات نیاز دارند. علاوه‌بر این، تامین مالی مراکز تحقیقاتی و نوآوری پیشرفته دانشگاهی راهکار دیگری است که با تقویت دانشگاه و تولید دانش، می‌توان استعدادها را در کشور نگه داشت و مانع از خروج آنها شد. راه‌حل بعدی، افزایش مشارکت و تبادلات میان دانشگاه‌های جهان است؛ این کار دانشگاهیان را قادر می‌سازد برای اشتغال در کارهای موقت در خارج از کشور، استانداردها و شبکه‌ها را افزایش داده و در عین حال روابط خود را حفظ کنند؛ همچنین ترویج شایسته‌سالاری و آزادی فکری در پردیس‌های دانشگاهی به‌منظور توانمندسازی استادان و دانشجویان و در ادامه، راه‌اندازی کمپین‌های بازاریابی اجتماعی با تجلیل از دانشمندان، خالقان و کارآفرینان ترکیه به‌عنوان یک الگوی شایسته می‌تواند آنها را به ماندگار شدن در کشور دلگرم کند. علاوه‌بر این، حمایت از سازمان‌ها و کنفرانس‌های حرفه‌ای برای تقویت شبکه‌های بین دانشمندان ترکیه‌ای در خارج از کشور، و نیز ارائه مشوق‌های مالی مانند برنامه‌های اوراق قرضه که در آن فارغ‌التحصیلان متعهد می‌شوند پس از کسب مدارک پیشرفته در خارج از کشور، چند سالی برای کار به وطن بازگردند.
درست است که تلفات ناشی از فرار مغزها طی چند سال قابل‌مشاهده نیست اما در طول سال‌ها می‌توان شاهد تضعیف پایه‌های رفاه در جامعه بود. دولت ترکیه تا زمانی که به چشم‌انداز بلندپروازانه خود برای تبدیل شدن به یکی از قدرت‌های جهان دست پیدا نکند، نمی‌تواند با این چالش روبه‌رو شود. ترکیه با اعمال سیاست‌های هوشمندانه و پایدار برای آزادسازی پتانسیل کامل در جوانان بااستعداد خود در داخل قادر خواهد بود در اقتصاد دانشی قرن 21 پیشرفت کند.
