زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: سیاست های کلی توسعه دریامحور در 9 بند از سوی مقام معظم رهبری در نیمه آبان ماه امسال به روسای 3 قوه ابلاغ شد تا از این طریق بستر برای توسعه اقتصادی در این حوزه فراهم شود. موقعیتی که با توجه به شرایط جغرافیایی کشور و همچنین چالش های اقتصادی امروز، اهمیت دو چندانی برای ما خواهد داشت. در این میان اما بند ششم این سیاست به بحث تأمین و ارتقای سرمایه انسانی و ایجاد پشتوانه علمی، آموزشی و پژوهشی برای توسعه دریامحور و زیست بوم نوآوری و فناوری دریایی تاکید کرده، بندی که تحقق آن ارتباط مستقیمی با نظام آموزش عالی کشور دارد. به عبارت دقیق تر این دانشگاه ها و مراکز پژوهشی هستند که وظیفه تربیت نیروی انسانی و انجام فعالیت های تحقیقاتی برای رسیدن به زیست بوم نوآوری و فناوری را برعهده دارند. حوزه ای که رشته های مرتبط به آن را نمی توان در همه دانشگاه‌ها پیدا کرد. اگر از دانشگاه‌هایی که در استان های همجوار با دریا هستند، بگذریم، باید عنوان کرد در استان های دیگر شاید تنها معدود دانشگاه های مطرح کشور باشند که رشته های دریایی دارند. البته این بدان معنی نیست که برای تحقق این سیاست ها، باید مجوز پذیرش دانشجو در چنین رشته هایی برای همه دانشگاه ها صادر شود، بلکه نیاز به همگرایی بیشتر در راستای استفاده بهتر از امکانات موجود وجود دارد. همچنین یکی از چالش های تربیت نیروی تخصصی مورد نیاز بخش دریا آن است که نیازسنجی درستی در این زمینه صورت بگیرد، اتفاقی که می طلبد با ابلاغ این سیاست ها، مسئولان آموزش عالی توجه جدی تری به آن داشته باشند.
محمد حسن شجاعی‌فرد؛ رئیس کارگروه علوم دریایی وزارت علوم در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «در 7 آذر ماه سال گذشته، مقام‌معظم‌رهبری دیداری با فرماندهان نیروی دریایی داشتند و در آنجا به بحث دریا و لزوم استفاده از ثروت عظیمی که ایران از شمال و جنوب در اختیار دارد، تاکید کردند. یکی از بخش‌های مهم تحقق آن هم تامین نیروی انسانی است. بعد از این صحبت‌ها، در همان آذر ماه سمیناری در دانشگاه علم و صنعت با حضور متخصصان این حوزه مانند امیرسردار سیاری برگزار و در آن پیشنهاد ایجاد کارگروهی در این رابطه مطرح و بنده هم به‌عنوان رئیس آن معرفی شدم.» استاد ممتاز دانشگاه علم و صنعت ایران تصریح کرد: «با توجه به اینکه معاون آموزشی وزارت علوم در این سمینار سخنرانی داشت و اهمیت دریا در آنجا بیان شد، این مقام مسئول عنوان کرد که کنار پنج گروه فنی و مهندسی، علوم پایه، علوم انسانی، علوم کشاورزی و هنر گروه دیگری هم برای علوم دریایی راه‌اندازی کنیم و درنهایت در اسفند سال گذشته کارگروه علوم دریایی در معاونت آموزشی وزارت علوم ایجاد شد.» شجاعی‌فرد گفت: «بعد از شکل‌گیری ما از 15 نفر از روسای دانشگاه‌هایی که رشته دریا داشتند، دعوت کردیم تا چالش‌هایشان را مطرح کنند و در مقابل هم از مصرف‌کنندگان نیروی انسانی مانند وزارت نفت، بنادر و کشتیرانی، شیلات و... دعوت کرده و آنها هم نیازهایشان را مطرح کردند. حتی موضوع نیروی دفاعی هم طرح شد که یک جلسه را با حضور امیر دریادار ایرانی، فرمانده نیروی زمینی برگزار کردیم.»
نیروی انسانی تربیت شده در حوزه دریا متناسب با نیاز نبوده است
رئیس کارگروه علوم دریایی وزارت علوم بیان داشت: «در یک سال گذشته در حال ساماندهی رشته‌های مرتبط با دریا هستیم. یعنی می‌خواهیم تناسبی با آمایش آموزش عالی و تنظیم طرح جامع علوم دریایی کشور را داشته باشیم تا از این طریق بتوانیم نیروی انسانی را متناسب با نیاز صنعت تربیت کنیم. امروز بسیاری از افرادی که تربیت می‌شوند، در این حوزه به کار گرفته نمی‌شوند. به‌طور مثال ما 100 نفر را در حوزه حقوق دریایی تربیت می‌کنیم اما تنها سه نفرشان در این حوزه استخدام شده و 97 نفر دیگر وکیل می‌شوند. قطعا چنین ریل‌گذاری‌ای مشکلی از حوزه دریای کشور حل نمی‌کند.» او بیان داشت: «از آنجایی که اقتصاد دریا در کشورمان فعال نیست، نیروی انسانی که در این حوزه تربیت می‌شوند نهایتا پنج نفرشان در این حوزه به کارگیری شده و مابقی در امور دیگر مشغول به فعالیت می‌شوند. به همین دلیل در یک سال گذشته هماهنگی‌هایی برای ایجاد ارتباط بهتر برای تامین و به کارگیری نیروی انسانی مورد نیاز حوزه دریا انجام دادیم. خوشبختانه در جلسات ما معاون سازمان سنجش هم حضور دارد که ظرفیت‌های سه سال گذشته در رشته‌های مرتبط با دریا را ارائه داده تا بتوانیم تصمیمی در این زمینه بگیریم.» شجاعی‌فرد افزود: «تا امروز نیروی انسانی که در این زمینه تربیت می‌کردیم متناسب با نیاز دریا نبوده است. مثلا چالشی که همه بخش‌ها از بنادر کشتیرانی، شرکت ملی نفتکش و... مطرح می‌کردند، این بود که آنها نیرویی می‌خواهند که در عرشه کار کند. برای این منظور هم فرد باید سه تا چهار ماه کارآموزی را در عرشه می‌دید، اما بخشی از جمعیت دانشجویی ما بعد از فارغ‌التحصیلی هنوز کشتی را از نزدیک ندیده است. چنین نیرویی چطور می‌خواهد کشتی را هدایت کند؟»
قرار است یک کشتی آموزشی برای کارآموزی فارغ‌التحصیلان خریداری شود
استاد ممتاز دانشگاه علم و صنعت ایران در همین زمینه افزود: «یکی از کارهایی که باید انجام شود، این است که ما باید یک کشتی آموزشی داشته باشیم تا همه دانشجویان دانشگاه‌هایی که رشته دریا دارند، بتوانند از این طریق با بخش‌های مختلف کشتی و راهبری آن آشنا شوند. نکته دیگر اینکه فردی که به دریا می‌رود، مانند رشته‌های پرستاری باید سلامت کامل داشته باشد تا بتواند مدتی روی دریا بماند. اما گاهی دانشجویانی را پذیرش می‌کردیم که در پایان دوره متوجه می‌شدیم که فلان دانشجو نقص عضو جدی دارد یا چشم‌هایش بی‌نهایت ضعیف است. امروز کاری که کردیم این است که ظرفیت پذیرش را دو تا سه برابر اعلام کردیم و بعد از انجام مصاحبه آنها را پذیرش می‌کنیم. برای خرید کشتی آموزشی منتظر هستیم تا سازمان برنامه و بودجه، تامین مالی آن را انجام دهد.» او تصریح کرد: «این کشتی در یکی از دانشگاه‌هایی که در جنوب یا شمال کشور هستند، آماده می‌شود و کارآموزی همه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان در آن با حضور افراد متخصص دنبال می‌شود. یعنی این کشتی از سوی وزارت علوم برای یکی از دانشگاه‌ها با شرایط قیدشده، خریداری می‌شود.» رئیس کارگروه علوم دریایی وزارت علوم بیان داشت: «همچنین پیشنهادی در حال بررسی است که نیروی انسانی این حوزه از طرف بخش‌های مصرف‌کننده، بورسیه تحصیلی شوند. به‌طور مثال در وزارت نفت، بخش بنادر و کشتیرانی، شیلات و نیروی دریایی و دیگر بخش‌ها در زمینه علوم دریایی، افراد باهوش وارد میدان شده و بتوانند آینده شغلی‌شان را تضمین شده ببینند. کار دیگری را که دنبال می‌کنیم این است که دانشگاه‌هایی تنها اقدام به پذیرش دانشجو در این حوزه کنند که نزدیک به دریا باشند. امروز دانشگاه‌هایی را داریم که نزدیک به هزار کیلومتر از دریا فاصله دارند. تلاش کردیم تا این ماموریت بیشتر برعهده دانشگاه‌هایی باشد که به دریا نزدیک هستند.»
شجاعی‌فرد با بیان اینکه در بیانیه اخیری که مقام‌معظم‌رهبری ارائه فرمودند، بندی را که همان ماده 6 است ابلاغ کردند که تحقق آن وظیفه وزارت علوم است، گفت: «براساس این ماده باید بحث تربیت نیروی انسانی متعهد و کارا برای فعالیت‌های علمی، آموزشی و پژوهشی و مباحث فناوری و نوآوری در زمینه دریا برای تحقق هشت محور دیگر انجام شود. بنابراین ما امروز مسئولیت‌مان بسیار سنگین‌تر می‌شود که خوشبختانه از دیگر ارگان‌های مرتبط با این حوزه، جلوتر حرکت کرده‌ایم.» استاد ممتاز دانشگاه علم و صنعت گفت: «از لحاظ تربیت نیروی انسانی به‌خاطر تصمیماتی که در یک سال گذشته گرفتیم، کمی جلو افتاده‌ایم اما باید بیشتر پیگیری کنیم. لازم است تا نیروی کارآمد را در زمینه‌های مختلف بخصوص اقتصادی بیشتر تربیت کنیم. همچنین باید به دنیا بیشتر نگاه کرد که ببینیم چه رشته‌هایی در این زمینه دارند که توانستند اقتصاد را در حوزه دریا فعال کنند. همچنین باید در کنار آن بورسیه تحصیلی را هم دنبال کنیم تا بتوانیم در حوزه دریا موثر باشیم. با این حال باید یک همگرایی ملی و خرد جمعی در این حوزه حکمفرما باشد تا بتوانیم کل فرمایش مقام‌معظم‌رهبری را به صورت زنجیره‌وار دنبال کنیم. یعنی اگر ما نیرو را تربیت کنیم اما در مقابل وزارت نفت، شیلات، بنادر و کشتیرانی وظیفه خودشان را انجام ندهند، طبیعتا کار جلو نمی‌رود.»
سرفصل‌های درسی رشته‌های مرتبط با دریا باید تغییر کند
او ادامه داد: «یکی از تصمیماتی که باید بگیریم این است که بتوانیم نماینده بخش‌های مختلف را به صورت دائمی در کارگروه دعوت کنیم تا هم در جریان تصمیمات آنها در حوزه‌های کاریشان قرار بگیریم و هم بتوانیم نیروی انسانی مرتبط با آنها را تربیت کنیم.» رئیس کارگروه علوم دریایی وزارت علوم ادامه داد: «ما حتما باید به سرفصل‌های درسی هم ورود کنیم. یعنی اصلا کار این کارگروه این است. وقتی نظام جامع را می‌نویسد باید در پایان آن بگوید که سرفصل‌هایی که تا امروز درس داده می‌شد، با توجه به بررسی‌هایی که انجام دادیم، سرفصل‌های کاملی نبوده و امروز با توجه به ابلاغ سیاست‌ها بارمان هم سنگین‌تر شده و البته از این بابت هم خوشحالیم. قطعا باید به رشته‌های مورد نیازی که در دریا است ورود کنیم.» شجاعی‌فرد گفت: «یکی از چالش‌هایی که بعد از بررسی‌ها به آن رسیدیم، این است که استادی متخصص فیزیک دریا است و با اصرار و کمک مسئولان ذی‌ربط هم پذیرش دانشجو در این رشته را دنبال می‌کند، اما در حیطه اجرا کاری برای این فارغ‌التحصیلان وجود ندارد.» او خاطرنشان کرد: «نکته مهم این است که از زمان ابلاغ سیاست‌ها، دو هفته‌ای گذشته و اگر بخواهیم آن را با تعارف بگذرانیم، بقیه سال هم می‌گذرد و امیدوارم همه دست به دست هم دهیم تا این کار مهم را دنبال کنیم.»
پژوهش‌های دانشجویی با موضوع دریا نزولی شد
در کنار مباحث آموزشی، پژوهش از جمله موضوعات بخش های مهم برای رسیدن به زیست بوم فناوری و نوآوری دریا به شمار می‌رود. کاری که وظیفه تحقق آن هم برعهده دانشگاه ها است. در اینجا با نگاهی اطلاعات آماری موجود در سایت گنج (پایگاه اطلاعات علمی ایران) می توان عنوان کرد دریا یکی از بخش‌های
نسبتا مغفول مانده در حوزه پژوهش به شمار می رود. طبق اطلاعات این سایت 7 هزار و 82 رساله و پایان نامه با موضوع دریا به ثبت رسیده است. پایان نامه‌هایی که بخش عمده آن یعنی 6 هزار و 269 مقاله از سوی دانشجویان کارشناسی ارشد و 773 مقاله هم از سوی دانشجویان دکتری منتشر شده است. نکته جالب اینکه رشد صعودی مقالات در این حوزه، از اواخر دهه ۸۰ شروع شد و در سال ۱۳۸۷ به 77 مقاله رسید که این میزان سال 88 به 172 مقاله رسید. این میزان در سال‌های 96 و 97 به اوج خود رسید و به ترتیب 609 و 616 مقاله در این زمینه به چاپ رسید. این روند اما از سال 98 به شیب نزولی به خود گرفت به طوری که 556 مقاله در آن سال داشتیم. همچنین تا آبان ماه امسال هم فقط ۴۰ مقاله در این پایگاه به ثبت رسیده است.
نکته دیگر اینکه عمده موضوعات مقالات منتشر شده با کلیدواژه دریا به ترتیب در حوزه مهندسی عمران، مهندسی منابع طبیعی، زمین شناسی، جغرافیا و مهندسی کشاورزی بوده است. اما موضوع زمانی جالب تر می‌شود که بدانیم بار اصلی انجام این پژوهش ها برعهده دانشجویان دانشگاه تهران، تربیت مدرس، فردوسی مشهد و شهید بهشتی بوده است. در این میان سهم دانشگاه‌هایی که همجوار با دریا هستند کمرنگ بوده است.
