ندا اظهری، مترجم: موسسه «کلاریویت آنالیتیکس» Clarivate Analyticsهر ساله بیش از هزاران پژوهشگر را در دنیا مورد ارزیابی قرار داده و از این طریق پژوهشگران پراستناد را معرفی می‌کند و در سال 2023 نیز در جدیدترین آماری که ارائه کرده، 7125 پژوهشگر را به‌عنوان محققان پراستناد معرفی کرده که درنهایت 6849 پژوهشگر هستند؛ چراکه برخی از پژوهشگران در بیش از یک رشته پراستناد شده‌اند. هر محقق منتخب چند مقاله با استناد بالا را تالیف کرده است که در یک دهه گذشته از نظر استنادها برای رشته‌ها و سال انتشار آنها در Web of Science در یک درصد محققان برتر قرار دارند. به‌طورقطع این بخش کوچک از جمعیت محقق جهانی به گسترش مرزهای دانش و به دست آوردن نوآوری‌هایی برای سالم‌تر، پایدارتر و امن‌تر ماندن جامعه کمک می‌کنند. ارزیابی‌هایی که این موسسه برای انتخاب محققان پراستناد انجام می‌دهد تک‌بعدی نیست بلکه فرآیندی پیچیده را پشت سر می‌گذارد که طی آن، اطلاعاتی کمی و کیفی در ترکیب با یکدیگر برای تعبیر پراستنادترین محققان جهان مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. هر ساله، گروهی از موسسه اطلاعات علمی (ISI) فهرست جدیدی از نامزدهای اولیه را فراهم می‌کند که به دلیل عملکرد استثنایی آنها در یک یا چند زمینه انتخاب شده‌اند. 

37 درصد پراستنادها در آمریکا هستند

پراستنادترین محققان 2023 امسال از 67 کشور انتخاب شده‌اند اما درمجموع، 83. 8 درصد از آنها تنها از 10 کشور دنیا بوده و 72.7 درصد اهل پنج کشور نخست هستند که تمرکز پراستعدادترین محققان پراستناد را نشان می‌دهد. آمریکا همچنان با 2669 محقق در سال 2023 بیشترین تمرکز پژوهشگران با استناد بالا را در دنیا به خود اختصاص داده است. این میزان به 37.5 درصد از این گروه می‌رسد که در مقایسه با پنج سال گذشته کمترین میزان پراستنادها را از آن خود کرده است. تعداد محققان پراستناد آمریکا در سال 2022 حدود 2764 نفر و 38.3 درصد بوده، در سال 2021حدود 39.7 درصد، در سال 2020 حدود 41.5 درصد، در سال 2019 حدود 44 درصد و در سال 2018 حدود43.3 درصد بوده که آمارها نشان می‌دهد که تعداد محققان پراستناد آمریکا در 2023 در مقایسه با 2018،  5.9 درصد کاهش داشته است. محققان پراستناد آمریکا در سال جاری نسبت به 2022 حدود 0.8 درصد افت کرده است. 

   18 درصد پراستنادها چینی هستند

بعد از آمریکا، چین دومین رتبه را از نظر در برگرفتن پراستنادترین محققان دنیا به خود اختصاص داده است به‌طوری که 1275 محقق پراستناد از این کشور در فهرست 2023 قرار گرفته‌اندکه حدود 17.9 درصد را در ارزیابی‌ها امسال نشان می‌دهد؛ این در حالی است که سهم چین از محققان پراستناد در سال 2022 حدود 16.2 درصد (1169 نفر) اعلام شد. این سهم در سال 2021 حدود 14.2 درصد، در سال 2020 حدود 12.1 درصد و در سال 2019 نیز 10.2 درصد گزارش شده بود اما در مقایسه با بازه پنج‌ساله از 7.9 درصد در سال 2018، روند افزایشی را نشان می‌دهد. سهم محققان پراستناد چین از سال 2018 تاکنون بیش از دو برابر شده است. درحالی سهم چین از تعداد محققان پراستناد در سال 2023 افزایش یافته که سهم سایر کشورها کاهش پیدا کرده است. روند محققان پراستناد چین از 2018 تا 2023 با رشد 10 درصدی همراه بوده است. سهم چین از محققان پراستناد دنیا در 2023 در مقایسه با 2022 با 1.7 درصد افزایش روبه‌رو شده و همین باعث شد تنها کشور در فهرست 10 کشور برتری باشد که بالاترین سهم از محققان پراستناد دنیا را از آن خود کرده است. 

   به غیر از چین، سهم 9 کشور برتر نزولی است

سومین رتبه محققان پراستنادبه انگلیس با 574 محقق می‌رسد که درمجموع 8.1 درصد از کل پراستنادها را به خود اختصاص داده است. انگلیس سال گذشته نیز در رده سوم پراستنادها قرار گرفته بود. رده‌های بعدی این فهرست را محققان پراستنادی از کشورهای آلمان با 336 محقق، استرالیا با 321 محقق، کانادا با 218 محقق، هلند با 195 محقق، فرانسه با 139 محقق، هنگ‌کنگ با 120 محقق و ایتالیا با 115 محقق در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. تعداد محققان پراستناد در انگلیس، آلمان، استرالیا، کانادا، هلند و فرانسه تغییر چشمگیری نکرده‌اند به‌طوری که انگلیس در سال 2022 با 579 محقق پراستناد رده سوم بوده و امسال با پنج محقق کمتر از سال گذشته به 574 محقق رسیده که سهم آن 8.1 درصد اعلام شده که در مقایسه با سهم هشت درصدی در سال 2022، سهم این کشور در سال جاری 0.1 درصد افزایش یافته است. سهم آلمان هم با کاهش 33 محقق و کاهش سهم 0.4 درصدی نسبت به سال گذشته به 4.7 درصد رسیده است. سهم استرالیا هم از محققان پراستناد در سال 2022 حدود 337 محقق بوده که سهم 4.7 درصدی را کسب کرده بود اما سهم این کشور در سال 2023 با کاهش 0.2 درصدی به 4.5 درصد رسیده است. در ارزیابی‌های امسال، سوئیس با 218 محقق و سنگاپور با 109 محقق پراستناد از جمع 10 کشور برتر فهرست با بالاترین اساتید پراستناد خارج شده و هنگ‌کنگ و ایتالیا جایگزین آنها شده‌اند. 

   6.3 درصد محققان پراستناد در گروه محققان میان‌رشته‌ای

سال 2023 ششمین سالی است که محققان پراستناد براساس فعالیت میان‌رشته‌ای نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. محققانی که در این بخش پراستناد شناخته شده‌اند، مقالاتی با موضوعات مختلف ارائه کرده‌اند که جزء مقالات میان‌رشته‌ای قرار می‌گیرند. از میان 3793 محققی که در جمع پراستنادهای 20 رشته مشخص شده‌اند، 238 محقق که 6.3 درصد را تشکیل می‌دهند، در دو رشته مقالات پراستناد ارائه داده‌اند و تنها 26 محقق هستند که در سه رشته با بیشتر ارائه مقاله داشته‌اند که سهم 0.7 درصدی را به خود اختصاص داده‌اند. در مجموع، 3332 محقق پراستناد در گروه میان رشته‌ای‌ها قرار گرفته‌اند. 

سهم ایران  از  پراستنادهای دنیا تنها 5 نفر!

از میان محققان پراستنادی که امسال منتشر شده ایرانی‌ها سهم ناچیزی دارند و تنها پنج محقق ایرانی در آن حضور دارند. به‌طوری که سهم ایران از پراستنادهای سال 2022، 12 محقق بود اما در سال 2023 کاهش چشمگیری را نشان می‌دهد. این در حالی است که از زمان انتشار اولیه تا اعلام نهایی این گزارش رسانه‌های داخلی نسبت به حضور پررنگ پژوهشگران پراستناد کشور در فهرست برترین محققان پراستناد دنیا واکنش‌های زیادی نشان داده‌اند اما انتشار این رتبه‌بندی نشان می‌دهد که اظهارنظرات درباره بالا بودن تعداد محققان پراستناد خلاف آن چیزی است که در واقعیت منتشر شده است. در جدیدترین رتبه‌بندی پراستنادترین محققان دنیا که به‌تازگی از سوی موسسه «کلاریویت آنالیتیکس» منتشر شده، نام پنج محقق ایرانی در گروه میان‌رشته‌ای به چشم می‌خورد. 

   5 استاد پراستناد ایرانی چه کسانی هستند؟

محمد عبداللهی از دانشگاه علوم پزشکی تهران رتبه نخست را بین دیگر محققان پراستناد ایرانی از آن خود کرده است. کل اسنادی که از او وجود دارد 1142 مورد است و شاخص «اچ ایندکس» او 83 است. تاکنون 947 مقاله از او در Web of Science منتشر شده است که 36713 مرتبه مورد استناد قرار گرفته‌اند. قریب به 28040 مقاله در حال استناد به مقالات عبداللهی هستند. در 82 نمونه از پتنت‌ها به مقالات او استناد شده و 81 مورد از پتنت‌ها نیز در حال استناد به مقالات این محقق ایرانی پراستناد هستند. او پیش‌تر در سال‌های 2021 هم به‌عنوان محقق پراستناد شناخته شده بود. 

رتبه دوم هم از آن فرهاد اسلامی است که طبق فهرست اعلام‌شده پراستنادها، محقق وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران عنوان شده است اما در بررسی‌هایی که انجام داده‌ایم او اکنون عضو انجمن سرطان آمریکاست که در مجموع مقالات او 106 هزار و 267 مرتبه مورد استناد قرار گرفته‌اند. شاخص اچ ایندکس اسلامی 93 عنوان شده است. میزان استنادهای مقالات او تاکنون در سال 2023 به 15778 رسیده است. 

مهدی کریمی از دانشگاه علوم پزشکی ایران و دانشگاه تربیت مدرس هم که سال گذشته در گروه میان‌رشته‌ای رتبه شش را به دست آورده بود، در رتبه‌بندی امسال به رده سوم در میان محققان پراستناد ایرانی ارتقا یافته است. کل اسنادی که از او موجود است 107 مورد بوده که 106 مقاله از او در Web of Science منتشر شده است. شاخص اچ ایندکس او 31 است. دفعات استناد به مقالات او 5530 مرتبه بوده و 4991 مقاله در حال استناد به مقالات او هستند. 9 پتنت در دنیا به مقالات او استناد کرده‌اند و 9 مقاله نیز در حال استناد به مقالات کریمی هستند.

 علی مرسلی از دانشگاه تربیت مدرس هم رتبه چهارم پراستنادهای ایران را از آن خود کرده است. تاکنون 25 هزار و 523 بار به مقالات او استناد شده و شاخص اچ ایندکس او 76 گزارش شده است. تعداد استنادها به مقالات مرسلی تاکنون در سال 2023 به 2961 مورد رسیده است. 

در آخر هم وحید وطن‌پور، استاد دانشگاه رازی در رده پنجم پراستنادها در ایران جای گرفته است. کل اسنادی که از او منتشر شده 268 مورد است که 265 مقاله از او در Web of Science منتشر شده است. شاخص اچ ایندکس او 61 گزارش شده است. تاکنون 13436 مرتبه به مقالات او استناد شده و 8062 مقاله هم در حال استناد به مقالات او هستند. 18 پتنت تاکنون به مقالات او استناد کرده‌اند و 17 پتنت نیز در حال استناد به او هستند. 

پزشکی بالینی پراستنادترین‌ها را دارد

محققان در حوزه‌های متفاوتی فعالیت می‌کنند اما طبق ارزیابی‌های صورت‌گرفته از سوی «کلاریویت»، در این ارزیابی‌ها، محققان پراستناد در 20 رشته فعالیت کرده‌اند و نخستین رشته‌ای که بالاترین محقق را به خود جلب کرده، پزشکی بالینی است که 477 محقق در آن فعالیت کرده‌اند. بعد از آن، بیولوژی و زیست شیمی با 282 محقق پراستناد قرار گرفته و رتبه سوم از آن رشته شیمی با 254 محقق پراستناد شده است. علوم مواد با 232 محقق و علوم اجتماعی با 230 محقق در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند که درمجموع، 3793 محقق در این 20 رشته پراستناد شده‌اند. علاوه‌بر این، 3332 محقق پراستناد نیز در حوزه میان‌رشته‌ای فعالیت کرده‌اند که به‌طورکلی 7125 محقق پراستناد را شامل می‌شوند. 

عربستان با 80 محقق برتر پیشگام در منطقه

ترکیه که از مهم‌ترین رقبای علمی ایران به شمار می‌رود در فهرست محققان پراستناد 2023 با هفت محقق در رشته‌های علوم کشاورزی، پزشکی بالینی و میان‌رشته‌ای‌ها حضور دارد. تعداد محققان پراستناد ترکیه در سال 2022 حدود 16 نفر بوده که امسال در مقایسه با سال گذشته 57 درصد افت نشان می‌دهد. عربستان‌سعودی هم که از استراتژیک‌ترین و مهم‌ترین همسایگان منطقه محسوب می‌شود وضعیت بهتری نسبت به دیگر رقبای خود در منطقه دارد به‌طوری‌که در این فهرست 80 محقق پراستناد را به خود اختصاص داده است که مقالات آنها در رشته‌های بوم‌شناسی و محیط‌زیست، علوم گیاهی و جانوری، علوم مواد، علوم زمین، شیمی و میان‌رشته‌‌ای‌ها پراستناد شده است. تعداد محققان پراستناد عربستان در سال گذشته 113 نفر بوده که امسال در مقایسه با 2022 با افت 30 درصدی مواجه بوده است. در این میان، هندی‌ها هم که از نظر علمی و پژوهشی وضعیت خوبی در دنیا دارند در این فهرست 20 محقق پراستناد را از آن خود کرده‌اند که در مقایسه با 38 محقق پراستناد سال گذشته 48 درصد کاهش نشان می‌دهد. لبنانی‌ها در فهرست پراستنادترین محققان 2023 تنها چهار محقق را به نام خود ثبت کرده‌اند که در مقایسه با سال گذشته بدون تغییر باقی مانده است. محققان لبنانی امسال در رشته‌های تجارت و اقتصاد، علوم اجتماعی، پزشکی بالینی و میان‌رشته‌ای‌ها پراستناد شناخته شده‌اند. امارات متحده عربی هم در میان کشورهای منطقه با پنج محقق پراستناد در سال 2023 حضور دارد که در رشته‌های مهندسی، علوم کامپیوتر و میان‌رشته‌ای‌ها پراستناد شناخته شده‌اند؛ این درحالی است که امارات سال گذشته تنها دو محقق پراستناد در این فهرست داشته که نشان می‌دهد در مقایسه با سال گذشته رشد داشته است. 

انتخاب‌ها چگونه انجام می‌شود؟

در فهرست سال 2023 حدود 3800 محقق پراستناد در 20 رشته از علوم و علوم اجتماعی و حدود 3300 محقق پراستناد در رشته‌های مختلف با عملکرد برتر شناسایی شده‌اند. این موسسه در تحلیل‌های خود در 2023، حدود 188 هزار و 500 مقاله پراستناد در 20 رشته را بررسی کرده و در تفاوتی که امسال نسبت به سال گذشته رخ داده، گروه ریاضیات از دسته‌بندی رشته‌ها حذف شده است. ریاضیات یک حوزه تحقیقاتی بسیار پراکنده است و افراد کمی روی تعدادی از موضوعات تخصصی کار می‌کنند. میانگین نرخ انتشار و استناد در حوزه ریاضیات نسبتا پایین است بنابراین افزایش اندک در انتشار و استناد باعث تحریف نمایش و تجزیه و تحلیل کل حوزه می‌شود. به همین دلیل رشته ریاضیات نسبت به استراتژی‌هایی برای بهینه‌سازی رتبه‌بندی‌ها از فهرست حذف شده است. نامزدهایی برای این فهرست انتخاب شده‌اند که بیشترین تعداد مقالات با استناد بالا را داشته‌اند. مقالاتی هم که مورد بررسی قرار گرفته، مقالاتی بوده‌اند که بین سال‌های 2012 تا 2022 منتشر شده و سپس براساس استناد برای رشته و سال انتشار جزء مقالات یک درصد برتر قرار گرفته‌اند. هدف چنین تحلیلی، شناسایی محققان جوان و میانسال با استنادهای بالاست. معیار دیگری که مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، این است که محقق باید به اندازه کافی استناد به مقالات با استناد بالا داشته باشد. علاوه‌براین هر محققی که یک مقاله پراستناد کمتر از تعداد آستانه مقالات تعیین شده داشته باشد نیز در این فهرست مورد قبول واقع شده در‌صورتی که کل استنادها به مقالات پراستناد، آن فرد را براساس کل استنادهای افراد در سطح آستانه یا بالاتر در 50 درصد برتر قرار دهد. 

معیار دیگری که در این رتبه‌بندی لحاظ شده، تاثیر میان‌رشته‌ای است و این ششمین سالی است که جزء معیارها قرار می‌گیرد. محققان در این معیار، مقالات پراستناد در رشته‌های مختلف ارائه می‌دهند. برای شناسایی این محققان، تعداد مقالات و استنادهای پراستناد از طریق تقسیم‌بندی هر مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد. در رتبه‌بندی پراستنادترین محققان برای ارائه دقیق‌ترین و قابل اعتمادترین داده‌ها، از کارشناسان و ریاضیدانان مشاوره گرفته شده تا تحلیل‌ها به‌درستی انجام شوند. یکی از مهم‌تر‌ین معیارهایی که برای این رتبه‌بندی مدنظر قرار می‌گیرد، حفظ یکپارچگی در تحقیقات است.

 بنابراین محققان این موسسه برای جلوگیری از هرگونه ناهنجاری در سوابق علمی که ممکن است اعتبار داده‌ها را زیر سوال ببرد، بررسی‌های مختلفی را در دستور‌کار خود قرار داده‌اند. در بررسی مقالات پراستناد تیم‌های تحقیقاتی، مقالاتی را که سطح غیرمعمولی از خوداستنادی دارند، از بررسی حذف می‌کنند. همچنین اگر بیش از نیمی از استنادهایی که به یک مقاله می‌شود از سوی نویسندگان مشترک همان مقاله انجام شده باشد، آن مقاله از بررسی حذف خواهد شد. تحلیل این موسسه نشان می‌دهد ISI از فیلترهای دیگری هم برای شناسایی مقالات پراستناد استفاده می‌کند به‌طوری‌که در سال جاری، تعداد نامزدهای اولیه حذف شده از فهرست نهایی از 500 نفر در سال 2022 به بیش از 1000 نفر در سال‌جاری افزایش یافته است.