محمدمهدی شریعت‌باقری، مدیرکل آموزش، اشتغال و کارآفرینی دبیرخانه هیات‌موسس-علی‌رضا پورسعید، مدیرکل تحلیل و پردازش دبیرخانه هیات‌موسس:اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها از مهم‌ترین مولفه‌های نظام آموزشی و از اساسی‌ترین عناصر توسعه و پیشرفت در هر کشوری به‌شمار می‌آیند و به‌عنوان سرمایه‌های مهم هر جامعه، نقشی حساس و سرنوشت‌ساز در تربیت نیروهای متخصص و آینده‌سازان جامعه ایفا می‌کنند؛ چراکه کارآمدی ساختار نظام آموزش عالی در پرتو توانمندی و اثربخشی آنان، به‌عنوان اصلی‌ترین منابع انسانی در این ساختار، محقق می‌شود. حال با توجه به این مهم و نقش انکارناپذیر استادان در توسعه و پیشرفت کشور، به‌نظر می‌رسد توجه جدی به بررسی فرآیند ارتقای اعضای هیات‌علمی به‌عنوان مهم‌ترین مولفه رضایت شغلی و پاسخگویی مناسب به آن ضروری است. یکی از سازوکارهای اصلی و مهم در جهت توسعه و بهبود کیفیت، کارآمدی و اثربخشی آموزش عالی (به‌صورت اعم) و اعضای هیات‌علمی (به‌صورت اخص) سیاست نحوه ارتقای مرتبه علمی اعضای هیات‌علمی است؛ چراکه اساسا فرآیند ارتقا می‌تواند چگونگی ارزش‌ها، رفتارها، تشخص فردی و هویت شخصی و اجتماعی اعضای هیات‌علمی را شکل دهد و تاثیر زیادی بر فعالیت‌های پژوهشی، آموزشی و خدماتی آنان داشته باشد. به بیان دیگر، نظام ارتقای مرتبه علمی اعضای هیات‌علمی، می‌تواند در کم‌اهمیت شدن و غیرکاربردی بودن فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و... آنان نقش داشته باشد. بنابراین در گزارش حاضر سعی شده است از منظری نو به آسیب‌شناسی فرآیند ارتقای اعضای هیات‌علمی پرداخته شود. در این راستا به‌منظور بررسی و تحلیل پیشینه موضوع، نخست به بررسی جایگاه ارتقای مرتبه علمی اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها در اسناد بالادستی و سپس با انجام مصاحبه با خبرگان موضوعی به آسیب‌شناسی مساله و ارائه پیشنهاد راهبردی و سیاستی پرداخته شده است.
جایگاه ارتقای مرتبه علمی اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها در اسناد بالادستی
سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها
- تسریع ضابطهمند فرآیند جذب، تربیت، ارتقا و نظارت و ارزیابى مستمر اعضای هیات‌علمی (راهبرد 9)
- تدوین نظام جامع ارزیابی مستمر و هدفمند و تدوین شاخص‌های فعالیت‌های علمی- فرهنگی اساتید و بازخورد نتایج آن به‌منظور ارتقای اعضای هیات‌علمی (راهبرد7-9)
- هدفمندسازى نظام ارتقا و تشویق دانشگاه‌ها، اساتید و دانشجویان برمبناى تولید علموفناورى (راهبرد3)
سند جامع علمی کشور
- بازتعریف نظام ارتقای اعضای هیات‌علمی و پژوهشگران براساس ضوابط کیفی و اهداف و ارزش‌های نقشه جامع علمی کشور
- سند تحول علم و فناوری کشور
- تنظیم نظام ارتقای استادان و پژوهشگران با تعیین نسبت آموزش، پژوهش و ارائه خدمات اعم از مشاوره علمی یا انجام پروژه‌های تحقیقاتی برای موسسات دولتی و خصوصی (الف)
برنامه پنجم توسعه:
- بازنگری آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات‌علمی به‌نحوی که تا 50 درصد امتیازات پژوهشی اعضای هیات‌علمی معطوف به رفع مشکلات کشور باشد.
- سیاست‌های کلی علم و فناوری
- ارتقای منزلت و بهبود معیشت استادان، محققان و دانش‌پژوهان و اشتغال دانش آموختگان
- آسیب‌شناسی نظام ارتقای مرتبه علمی
- اعضای هیات‌علمی
نظام ارتقای اعضای علمی به‌عنوان یکی از چالش‌های اساسی نظام آموزش عالی ایران در دو دهه اخیر شناخته می‌شود؛ چراکه آیین‌نامه ارتقا به‌عنوان ابزار سیاستگذاری در 20 سال گذشته توسط دانشگاه‌های مختلف به دفعات مورد بازبینی قرار گرفته است. از آنجا که نظام اداره امور در ایران اغلب به شیوه متمرکز است، سیاستگذاری حوزه‌های مختلف نیز از این امر مستثنی نیست، به‌گونه‌ای که در حوزه آموزش عالی، نهادهای مختلفی به تصمیم‌گیری درباره آن می‌پردازند و دانشگاه‌ها در اغلب امور تنها مجری سیاست‌ها و تصمیمات اتخاذشده توسط نهادهای سیاستگذار و تصمیم‌گیر مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی، مجلس شورای اسلامی و در مواردی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند. سیاست‌های اتخاذشده در حوزه نظام ارتقای مرتبه علمی نیز خارج از چهارچوب فوق نیست؛ به‌گونه‌ای که آیین‌نامه ارتقا- که مهم‌ترین ابزار شناخته‌شده آن است- به پیشنهاد وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی شکل قانونی به خود می‌گیرد. در سال‌های اخیر نهادهای فوق‌الذکر توجه اساسی به نظام ارتقای مرتبه علمی و به‌تبع آن آیین‌نامه ارتقا داشته‌اند که موجب بازبینی چندباره آن طی سال‌های 1387 تا 1394 شده است که در آخرین نسخه اصلاح شده توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی، معیارهای ارتقای مرتبه اعضای هیات‌علمی در چهار بخش فرهنگى- تربیتى و اجتماعی، فعالیت‌های آموزشی، فعالیت‌های پژوهشی- فناوری و فعالیت‌های علمی- اجرایی تدوین شد، اما به دلایل مختلف و از نگاه‌های متفاوت مورد نقادی قرار گرفت که در ذیل برخی از نقدهای وارده تحت عنوان آسیب‌شناسی ارائه شده‌اند:
- یکسان‌نگری به دانشگاه‌ها و حوزه‌های مختلف دانشی
- نگاه یکسان به تمام رشته‌های دانشگاهی
- درنظر نگرفتن تنوع دانشگاه‌ها و بی‌توجهی به آمایش آموزش عالی
- تشدید فرهنگ مقاله‌محوری به‌خصوص تاکید زیاد بر اهمیت مقالات ISI
- رویکرد کمی محور آیین‌نامه
- عدم ارزیابی خبره‌محور
- عدم آشنایی برخی اعضا به شاخص‌های ارزیابی و آیین‌نامه
- سازوکار نامشخص نحوه انتخاب اعضای کمیته‌های منتخب، کمیسیون‌های تخصصی و هیات‌های ممیزه
- فقدان شفافیت کافی
- مشخص نبودن حدود اختیارات اعضا
- فرسایشی بودن فرآیند بررسی پرونده‌های ارتقا ازجمله فرآیند استعلام (صلاحیت عمومی)
- سلیقه‌ای عمل کردن کمیته‌های منتخب، کمیسیون‌های تخصصی و هیات‌های ممیزه
- نبود توازن و تعادل در موارد شاخص‌های چهارگانه ارتقا
- سنجش پذیرنبودن برخی شاخص‌ها ازجمله شاخص‌های فرهنگی
با توجه به آسیب‌شناسی صورت‌گرفته، در راستای بهبود فرآیند ارتقا، ذیلا راهکارهایی متناسب با مشکلات مطرح‌شده در قالب دو دسته عوامل توانمندساز ارائه می‌شود:
توانمندسازی اعضا
یکی از دلایل ایجاد مشکلات فوق‌الذکر علاوه‌بر عدم آشنایی اعضای هیات‌علمی (به‌عنوان متقاضی) درخصوص آیین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها، فرآیند ارتقا و نحوه تکمیل صحیح فرم‌ها، مواردی چون فرسایشی شدن فرآیند ارتقا و عدم تسلط و اشراف اعضای کمیته‌های منتخب و کمیسیون‌های تخصصی نسبت به آیین‌نامه و بخشنامه‌های مربوط است که در این راستا استفاده از افراد باتجربه جهت عضویت در کمیته‌ها و کمیسیون‌ها و همچنین برگزاری کارگاه‌های آموزشی و نشست‌های تخصصی جهت آشنایی و تسلط اعضای محترم هیات‌علمی توصیه می‌شود.
- توانمندسازی ساختاری و فرآیندی
- توانمندسازی ساختاری و فرآیندی، به مجموعه اقدامات و تغییراتی اشاره دارد که لازم است در ساختار آیین‌نامه صورت گیرد که بتواند موجبات بهبود فرآیند ارتقا را فراهم آورد ازجمله:
- ایجاد مکانیسم جدید (اتوماسیونی کردن فرآیند)
- ایجاد سازوکار مناسب و شفاف
- زمان‌بندی مشخص
- توجه به آمایش سرزمین و ماموریت‌های دانشگاه و تعیین استاندارد‌های بومی در حوزه علم و فناوری برای هر استان و منطقه (با عنایت به آمایش سرزمین و سند تحول و تعالی دانشگاه)
- نگاه خبره‌محوری داشتن در تدوین آیین‌نامه تهیه مقالات با رویکرد توسعه منطقه‌ای- ملی در قالب کاربردی و مساله محورو اختصاص امتیاز ویژه
- توجه به تعادل و توازن بین بندهای آیین‌نامه
- پاسخگویی مناسب جهت رفع ابهام استادان در قالب سامانه
- ابهام‌زدایی نسبت به فرآیند ارتقای مرتبه علمی و اطلاع‌رسانی بهنگام درمورد پذیرش و تایید یا عدم پذیرش پرونده‌ها و اطلاع‌رسانی مناسب درمورد تاریخ برگزاری جلسات
- طراحی برنامه تعاملی بین کمیته‌های منتخب، کمیسیون‌های تخصصی و هیات‌های ممیزه برای تسریع در روند بررسی پرونده‌های ارتقا
- رفع مشکلات مرتبط با اطاله زمان و فرآیند بررسی صلاحیت‌های عمومی و اکتفا به استعلام‌های منابع قانونی
- روزآمد‌سازی آیین‌نامه با تغییرات و رشد علمی
- توجه به شایسته سالاری در انتخاب اعضای کمیته منتخب، کمیسیون‌های تخصصی و هیات ممیزه
با توجه به موارد ذکرشده و آسیب‌شناسی صورت‌گرفته به‌نظر می‌رسد ضروری است آیین‌نامه ارتقای مرتبه علمی استادان دانشگاه (آیین‌نامه ارتقاى مرتبه اعضاى هیات‌علمى موسسه‌هاى آموزش عالى، پژوهشى و فناورى دولتى و غیردولتى، مصوب جلسه 776 مورخ 18/12/94) تجدیدنظر و اصلاح شود.
