زهرا طیبی، خبرنگار گروه نقد روز: قفقاز و دعوای آذربایجان و ارمنستان، قصه کریدورها و دعوا برسر احداث آنها ازجمله موضوعاتی بود که چند وقت اخیر و پیش از درگیری‌های اسرائیل در نوار غزه، بخش مهمی از اخبار و دیدارهای منطقه را به خود اختصاص می‌داد. نشست 3+3 قفقاز در تهران در روزهایی که خاورمیانه دستخوش تحولات و اتفاقاتی است که هر روز معادلات جدید به همراه می‌آورد را می‌شود فرصت مهمی برای حل این چالش‌ها بدون حضور و دخالت قدرت‌های خارجی دانست. اینکه آیا این نشست منجر به حل تمام اختلافات خواهد داشت یا نه، امری است که البته قابل تحلیل و بررسی است اما می‌توان آن را مقدمه گام برداشتن به سمت حل چالش‌ها و بازگرداندن ثبات به منطقه با حضور و نقش‌آفرینی ایران دانست.
نشست3+3؛ قالبی برای کاهش چالش‌ها بدون دخالت قدرت‌های خارجی
پیش از نشست تهران، نشست 3+3 در مسکو و با حضور پنج کشور (ایران، آذربایجان، ارمنستان، روسیه، ترکیه) منهای گرجستان برگزار شده بود. گرجستان اعلام کرده بود که به خاطر اختلافاتی که با مسکو در مرزهای جغرافیایی‌اش دارد، در این نشست شرکت نخواهد کرد. آخرین نشست 3+3 قفقاز روز گذشته در تهران برگزار شد و اگرچه گرجستان این بار هم در نشست حضور پیدا نکرد، اما وجه تفاوت این نشست با نشست‌های قبلی حضور نمایندگان کشورها در سطح وزارت خارجه بود، درحالی‌که پیش از این، نشست در چهارچوب معاونان برگزار می‌شد. از این جهت می‌توان تفاوت این نشست با دیگر نشست‌ها را قابل توجه ارزیابی کرد. امری که امیرعبداللهیان نیز به آن اشاره کرد و آن را سنگ بنای برقراری آرامش، در منطقه دانست و گفت: «نشست وزرای خارجه فرمت ۳+۳ در تهران می‌تواند سنگ بنای مسیر برقراری آرامش و پایان چالش‌ها در قفقاز جنوبی با مشارکت بازیگران درون‌منطقه‌ای و همسایگان باشد.» نشست تهران، البته در شرایطی برگزار می‌شود که اسرائیلی‌ها که پیش از این همواره به دنبال نفوذ و تهدید ایران در این منطقه بودند، اکنون درگیر جنگ در نوار غزه هستند و شاید بتوان از این جهت نیز برگزاری این نشست را قابل توجه دانست. نفوذ اسرائیل البته یکی از چالش‌های موجود در منطقه قفقاز است. درحالی‌که همچنان اختلافات سرزمینی و جغرافیایی کشورها در این منطقه با چالش مواجه است، جنگ اوکراین و روسیه نیز منجر به توجه کشورهای اروپایی، آمریکا و ناتو به این منطقه شده که لازم است کشورهای موثر در این منطقه، پیرامون آن به اتفاق نظر برسند تا قفقاز ثباتی نسبی با نقش‌آفرینی ایران پیدا کند.
قصه قره‌باغ و اختلاف آذربایجان و ارمنستان
اختلافات سرزمینی و جغرافیایی را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین اختلافات در منطقه قفقاز جنوبی دانست. امری که باعث شده این منطقه همواره دچار بی‌ثباتی و درگیری باشد. یکی ازمهم‌ترین این اختلافات میان آذربایجان و ارمنستان است. تصرف منطقه قره‌باغ توسط ارمنستان با وجود اینکه آن منطقه جزء خاک آذربایجان بود، یکی از موارد بروز درگیری میان این دوکشور بود که منجر به جنگ هم شد و البته آذربایجان بخش‌هایی از خاک خود را پس گرفت. آخرین درگیری جدی میان آذربایجان و ارمنستان در این منطقه در سال 2020 اتفاق افتاد و دوطرف یکدیگر را به آغاز درگیری‌ها متهم کردند. در آخرین نمونه نیز، در جریان درگیری‌ها در شهریور ماه اخیر، آذربایجان و ارمنستان بر سر آتش‌بس توافق کردند و بر این مبنا قرار شد که شبه‌نظامیان ارمنی و تشکیلات مسلح غیرقانونی در قره‌باغ سلاح‌های خود را زمین بگذارند، مواضع رزمی و پست‌های نظامی خود را ترک کنند، شبه‌نظامیان غیرقانونی منحل شوند و در عین حال همه سلاح‌ها و تجهیزات سنگین تسلیم شود. این امر اگرچه منجر به برقراری ثباتی نسبی در این منطقه شد اما همه ماجرای بی‌ثباتی در قفقاز، قره‌باغ نبود.
کریدور زنگه‌زور یا راهگذر ارس؟
این روزها بحث احداث کریدوری به نام زنگه‌زور در اخبار منطقه قفقاز نیز مورد توجه قرار دارد. ترکیه همراستا با آذربایجان اقبال زیادی برای احداث این کریدور نشان می‌دهد؛ چراکه احداث آن ترکیه را به دریای خزر، ترکمنستان و چین متصل می‌کند اما احداث این کریدور منجر به تغییر ژئوپلیتیک منطقه برای ایران خواهد شد و علاوه‌براینکه ارتباط ایران با ارمنستان را محدود می‌کند، برای متصل شدن ایران به اروپا نیز مشکلاتی به وجود می‌آورد و می‌شود گفت ایران به نوعی در این منطقه محصور می‌شود. ایران اما برای احداث یک راه ترانزیتی و همچنین تحت تاثیر قرار نگرفتن موقعیت ژئوپلیتکی خود، راه‌حل دیگری ارائه داد و آن‌هم احداث «راهگذر ارس» بود. احداث این راهگذر، نخجوان را به آذربایجان متصل می‌کند؛ پیشنهادی که منجر به اتصال روابط اقتصادی ایران و آذربایجان می‌شود و از طرفی منجر به تغییر ژئوپلتیک منطقه نیز نمی‌شود. این پیشنهاد در جریان دیدار اخیر وزیر راه با الهام علی‌اف و رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و آذربایجان مطرح شد و توافقی در این راستا صورت گرفت. بذرپاش در این دیدار گفت: «برنامه جامع ارتقای ترانزیت تا 15میلیون تن در افق 2030 در تمام شقوق هدفگذاری شده است که برنامه عملیاتی آن باید پیگیری شود.» این طرح البته همچنان در حال پیگیری است و به نظر می‌رسد یکی از محورهای جلسه3+3 قفقاز است.
ردپای ناتو و فرصتی برای حذف تهدیدهای خارجی از قفقاز
یکی دیگر از چالش‌هایی که منطقه قفقاز همچنان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند، حضور و نفوذ قدرت‌های خارجی در این منطقه است. این امر در جریان جنگ2020 قره‌باغ شدت بیشتری پیدا کرد و از طرفی نیز راه‌های ترانزیتی منطقه باتوجه به اهمیتی که برای دیگر کشورهای خارجی دارد، منجر به حضور و دخالت آنها در قفقاز شده است. بحرانی که اروپا در ماجرای درگیری میان روسیه و اوکراین در حوزه انرژی و ترانزیتی با آن مواجه شد، منجر به نقش‌آفرینی اروپایی‌ها در منطقه شد. جنگ اوکراین منجر به افزایش اهمیت این منطقه برای آمریکایی‌ها هم شد. همچنین آمریکا از طریق حضور ناتو در منطقه نیز به دنبال تهدید منافع روسیه در این منطقه هست. صهیونیست‌ها نیز از طرف دیگر با نفوذی که در جمهوری آذربایجان داشتند، به دنبال تهدید منافع ایران در این منطقه هستند. همه این اتفاقات، معادلات موجود در منطقه قفقاز را با چالش جدی مواجه کرده و منجر به این شده که بازگرداندن ثبات به منطقه با فرض حفظ منافع تمام طرف‌ها، با مشکل مواجه شود. اما در وهله اول می‌بایست این دخالت‌ها و اعمال نفوذ‌ها کنترل شود. شاید بتوان گفت باتوجه به اینکه صهیونیست‌ها الان درگیر جنگ در نوار غزه هستند و تمرکز متحد آمریکایی آنها هم روی کنترل شرایط در اسرائیل است، اکنون فرصت مناسبی برای تغییر معادلات منطقه‌ای به نحوی است که ثبات به منطقه برگردد و ایران نیز نقش محوری در این چهارچوب داشته باشد.
سیاست خارجی کنشی و مبتکرانه ایران در قفقاز
برای بررسی ابعاد مهم و قابل پرداختی که در این نشست مورد توجه قرار دارد با علی حیدری، کارشناس مسائل قفقاز گفت‌وگو کردیم. حیدری معتقد است این نشست باتوجه به حضور کشورها در سطح وزارت خارجه و نقش‌آفرینی ایران در این منطقه اهمیت این نشست را افزایش داده است و در تحلیل آن گفت: «پلتفرم 3+3 در سطح وزرای خارجه، شامل ایران، آذربایجان، ارمنستان، روسیه، ترکیه منهای گرجستان خواهد بود یعنی پنج کشور در این پلتفرم و در سطح وزرای خارجه حضور پیدا خواهند کرد. می‌توانیم بگوییم در سه دهه گذشته، بالاترین سطح اجلاس، در منطقه در این خصوص است که در حال برگزاری است. پیش از این نشستی که در مسکو برگزار شده بود، در سطح معاونان وزیر خارجه بود ولی سطح این نشست وزیران است و هدفش هم رسیدن به راه‌حلی برای صلح در منطقه قفقاز خواهد بود. از این جهت می‌توانیم بگوییم که حضور تقریبا بالاترین، مقامات دیپلماسی کشورهای منطقه در این نشست تاثیر بالایی خواهد داشت و نقش مهم ایران در این منطقه را نشان می‌دهد. ایران بعد از جنگ2020 و تغییراتی که در حوزه مرزهای شمالی‌اش به وجود آمد - یعنی آزادسازی خاک اشغالی آذربایجان- تصمیم گرفته که راهبرد خودش را در منطقه قفقاز جنوبی، تغییر دهد و از حالت سیاست سه‌دهه گذشته، مبنی‌بر سیاست خارجی بدون ابتکار، به سیاست خارجی کنشی و مبتکرانه تغییر کند. ایران سعی می‌کند تا ضمن ایجاد راه‌حلی برای رسیدن به صلح، در حوزه مهم مساله ترانزیت هم به راه‌حلی دست پیدا کند.»
تاکید بر ممنوعیت حضور قدرت‌های بیگانه در قفقاز
این کارشناس مسائل قفقاز، نکات بعد از جنگ قره‌باغ را مورد اشاره قرار می‌دهد و می‌گوید: «بعد از جنگ قره‌باغ، دو نکته در این منطقه خیلی مهم بود؛ یکی در موضوع وضعیت سیاسی و حقوقی قره‌باغ بود که بعد از جنگ به چه شکلی خواهد شد و دوم هم بحث دالان موسوم به زنگه‌زور بود که آذربایجان و ترکیه به‌دنبال آن بودند. با جنگی که ماه گذشته از طرف آذربایجان تحت‌عنوان عملیات مبارزه با تروریسم، در قره‌باغ شکل گرفت و تسلیم شدن شبه‌نظامیان ارمنی و پذیرش الحاق قره‌باغ به خاک جمهوری آذربایجان، می‌توانیم بگوییم موضوع قره‌باغ به‌طورکامل از دستورکار خارج شده و امروز بحث کریدور در دستورکار آذربایجان و به‌خصوص ترکیه قرار گرفته است. با توجه به این موضوع اگر با راه‌حل مرضی‌الطرفین، راه‌حلی که همه طرفین بپذیرند، دنبال نشود، ممکن است دوباره بی‌ثباتی در این منطقه حاکم بشود، لذا جمهوری اسلامی تلاش دارد که این موضوع در این نشست مطرح شود. از طرف دیگر بحث حضور رژیم‌صهیونیستی در مرزهای شمالی ایران را داریم که بعد از جنگ قره‌باغ پررنگ شده و تهران بارها به طرف آذربایجانی اعلام کرده است که اجازه نخواهد داد این منطقه به کانون تمرکز یا حضور عناصر صهیونیستی در منطقه تبدیل شود، چون تهران بر این اعتقاد است که حضور این عناصر باعث ناامنی در قفقاز جنوبی در آینده خواهد شد. به همین خاطر فکر می‌کنم یکی دیگر از محورهایی که در این نشست مدنظر جمهوری اسلامی قراردارد یادآوری مجدد این موضوع به طرف آذری است که خودش را در قالب این موضوع که نیروهای بیگانه نباید در منطقه حضور داشته باشند، نشان خواهد داد. از طرف دیگر ارمنستان هم از سال 2020 به این سو به‌دنبال کشاندن کشورهای خارجی از اتحادیه اروپا و به‌خصوص فرانسه در این منطقه است و تلاش می‌کند با کشاندن پای آنها به منطقه به‌زعم خودش، امنیتی برای خود در مقابل آذربایجان به‌وجود آورد. این نشست و اهداف آن را می‌توان به‌نوعی این یادآوری و تذکر به ارمنستان بدانیم که آوردن بیگانگان به منطقه با هر دلیل و نیتی در آینده باعث بی‌ثباتی منطقه خواهد شد. تهران امیدوار است که در این نشست به بخش‌های زیادی از اهداف خودش برسد که در صدر آنها موضوع ثبات و صلح در منطقه است و بحث حضور نیروهای خارجی و بیگانه و همین‌طور اتصال نخجوان به خاک آذربایجان به طریقی که همه منطقه راضی باشند، ازجمله موارد مورد توجه ایران است.»
موضوع امنیت در قفقاز و محکوم کردن اقدامات رژیم‌صهیونیستی؛ نقطه مشترک کشورهای قفقاز
حیدری در ادامه در پاسخ به این سوال که برگزاری این نشست با توجه به درگیری اسرائیل در غزه، بر نفوذ اسرائیل در منطقه تاثیر خواهد گذاشت، گفت: «در راهبرد رژیم‌صهیونیستی حضور در مناطق کشورهای اسلامی و مناطق پیرامون ایران، یکی از مهم‌ترین موضوعات است، چون باعث می‌شود به‌زعم خودشان جمهوری اسلامی را تحت فشار قراردهند و این برنامه را حتما دنبال خواهند کرد. اما اتفاقاتی مثل طوفان الاقصی و درگیری‌هایی که در غزه به‌وجود می‌آید، باعث می‌شود این روند با خدشه روبه‌رو شود و از طرفی دیگر اگرچه جمهوری اسلامی ایران بارها عنوان کرده که به‌طور مستقیم در این اتفاقات نقشی نداشته است اما طرف صهیونیستی متوجه شده که اگر در مرزهای ایران دست به ناامنی بزند، پاسخش را در مناطق اشغالی دریافت خواهد کرد و همین می‌تواند در محاسبات مقامات رژیم صهیونیستی در قبال تحولات قفقاز جنوبی تاثیر‌گذار باشد.»
این کارشناس مسائل قفقاز در پاسخ به این سوال که با توجه به اینکه در جریان برگزاری این نشست‌ها، بیانیه پایانی منتشر نشده، آیا این احتمال وجود دارد که در پایان این جلسه بیانیه پایانی منتشر شود نیز توضیح داد: «چون این کشورها با هم اختلافاتی دارند، ازجمله آذربایجان و ارمنستان و همین‌طور سایر کشورها که نمی‌خواهیم ذکر کنیم. بالاخره اختلافات جزئی و بعضا کلی در موضوعات سیاست منطقه‌ای با هم دارند. نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که یک بیانیه همه‌جانبه یا کاملی از سوی طرفین درقبال همه تحولات منطقه قفقاز و مناطق پیرامون صادر شود، چون نگاه‌های متفاوتی نسبت به این تحولات وجود دارد اما موضوعاتی مثل ایجاد صلح و ثبات و تلاش برای رسیدن به رفاه و امنیت در منطقه قفقاز جنوبی و همین‌طور محکوم کردن رژیم‌صهیونیستی درباره حمله به غزه از نقاط مشترک همه این کشورهاست که امیدواریم بیانیه‌ای در این خصوص منتشر شود، یعنی لزوم تلاش برای رسیدن به یک راه‌حل صلح بلندمدت در منطقه برای ایجاد وفاق و همین‌طور بحث محکوم کردن حملات رژیم‌صهیونیستی مطرح است که می‌توانیم امیدوار باشیم یک بیانیه صادر شود.»
حیدری درباره اینکه آیا این نشست، اهداف اقتصادی نیز برای ما به همراه دارد، گفت: «یکی از موارد ذکرشده در این نشست موضوع ترانزیت و همکاری‌های ترانزیتی و اقتصادی بین کشورهاست. مقامات جمهوری اسلامی هم به این موضوع توجه کرده‌اند و در حاشیه این نشست که به موضوع صلح و ثبات در منطقه اختصاص دارد، حتما دیدارهای دو و چندجانبه‌ای هم درباره این موضوع یعنی همکاری‌های اقتصادی و ترانزیتی به‌خصوص بین ایران و آذربایجان و ارمنستان انجام خواهد گرفت تا بتواند از این نشست یک دستاورد اقتصادی داشته باشد.»
ترکیه و آذربایجان برای احداث راه‌های ترانزیتی آلترناتیوهای متعددی دارند
حیدری درباره اینکه ابتکار راهگذر ارس می‌تواند جای کریدور زنگه‌زور را بگیرد هم توضیح می‌دهد: «درباره این موضوع همه کشورها برای سیاست خارجی در حوزه اقتصادی و سیاسی تلاش می‌کنند که جایگزین‌ها و آلترناتیوهای متعددی داشته باشند و سبدشان انتخاب‌های متعددی را در بربگیرد تا محدود به یک یا دو کشور نباشند. درباره موضوع کریدور هم ترکیه و آذربایجان اگرچه به‌دنبال یک کریدور به‌زعم خودشان با نام زنگه‌زور هستند که از ارمنستان کشیده شود، اما درعین‌حال برای آن، آلترناتیوها و جایگزین‌هایی هم قرار دادند تا اولا طرف ارمنستانی را تحت‌فشار قرار دهند تا هرچه سریع‌تر به خواسته‌های آنها تن بدهد و درثانی اگر بنا به دلایلی این کریدور نتوانست کار خودش را شروع کند یا در آینده کارش دچار اخلالی شد بتواند از مسیرهای جایگزین مانند مسیر ایران استفاده کند. اما اینکه فکر کنیم با ایجاد مسیر از ایران آن کریدور را متوقف خواهند کرد نه چنین نخواهد بود.»
این کارشناس مسائل قفقاز، درباره راه‌حل مشکلات این منطقه با حضور کشورها نیز گفت: «این نکته را همه طرف‌های قفقاز باید مدنظر قرار بدهند که گفتمان سلبی راه به جایی نخواهد برد و گفتمان ایجابی و همکاری است که می‌تواند همه طرف‌ها را به منافع خودشان برساند. اگر کشوری فکر می‌کند چون در جنگ پیروز شده آنچه را که می‌‌خواهد می‌تواند در قفقاز جنوبی پیاده کند اشتباه کرده و ایران نشان داده که اجازه نخواهد داد که به خواسته‌های ناحق و زیاده‌خواهانه این کشورها جامه عمل پوشانده شود. بهتر است که به همکاری و گفتمان ایجابی رو بیاورند تا بتوانند به اهداف خودشان برسند.»
