مطهره سادات‌قاسمی، خبرنگار گروه دانشگاه: آزمایشگاهها منشأ تولید بسیاری از دیتاها و اطلاعات علمی بوده و از این رو در حوزه علم نقش مهمی ایفا می‌کنند. اهمیت این حوزه در پیشبرد برنامه‌های علمی و فناوری در دنیا به‌حدی است که به‌روز نگه‌داشتن تجهیزات آزمایشگاهی در مراکز آکادمیک معتبر دنیا یکی از موضوعات حائز اهمیت به شمار می‌رود؛ چراکه هرچه این تجهیزات به‌روزتر بوده و منابع مالی بیشتری به این بخش تخصیص پیدا کند، طبیعتا فعالیت‌های تحقیقاتی صورت‌گرفته در آزمایشگاهها هم از ضریب اطمینان بیشتری برخوردار خواهد بود. علی‌رغم نقش تعیین‌کننده آزمایشگاهها در پیشبرد علم، اما حمایت‌های چندانی از آزمایشگاههای دانشگاهی در کشور صورت نمی‌گیرد و همین مساله چالش‌های جدی برای اساتید و دانشجویان ایجاد کرده است. در این میان البته باید به این مساله هم اشاره کرد که از سال 95 انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران در کشور شکل گرفت تا بستر برای پیگیری مطالبات جامعه آزمایشگاهی کشور شکل بگیرد. انجمنی که به‌نظر می‌رسد هنوز نتوانسته آن‌طور که باید بازوی حمایتی برای رفع چالش‌های این حوزه باشد. «فرهیختگان» در گفت‌وگو با احمد آقایی رئیس انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران و دو تن از روسای آزمایشگاههای دانشگاهی جوانب مختلف چالش‌های آزمایشگاهها را مورد بررسی قرار داده است.
رئیس انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران: کمبود منابع مالی رسیدگی به آزمایشگاهها را در اولویت آخر قرار داده است
احمد آقایی، رئیس انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران و مدیر آزمایشگاه مرکزی دانشگاه مراغه گفت: «انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران تنها انجمن علمی دارای مجوز از وزارت علوم است، البته این انجمن در حوزه آزمایشگاههای علوم پزشکی ورود نمی‌کند. درباره تاسیس این انجمن هم باید بگویم سال 95 با همکاری معاون فنی مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهش و فناوری وزارت علوم و رئیس «شاعا» تصمیم گرفتیم انجمنی تاسیس شود تا به‌عنوان یک مجموعه مردم‌‌نهاد بتواند فعالیت‌های جامعه آزمایشگاهی کشور را پیگیری کند.» او با تاکید بر اینکه ساختارهای دولتی برای پیگیری فعالیت‌های آزمایشگاهی کشور محدودیت‌هایی دارند، گفت: «مجموعه‌های مردم نهاد با اختیاراتی که از دولت دارند، برای پیگیری مطالبات دست‌شان بازتر است. در سال 97 نیز توانستیم مجوز انجمن تحقیقات آزمایشگاهی را از کمیسیون انجمن‌های علمی وزارت علوم اخذ کنیم یعنی حدودا پنج سال از عمر تاسیس انجمن می‌گذرد. همچنین درحالحاضر 11 نفر عضو انجمن بوده که 9 نفر اعضای اصلی و دو نفر عضو علی‌البدل هستند.» رئیس انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران با اشاره به اقداماتی که انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران در حمایت از آزمایشگاهها انجام داده است، گفت: «از مهم‌ترین اقدامات را باید برگزاری کنفرانس علمی سالانه دانست، امسال چهارمین دوره آن است. اولین دوره این کنفرانس به‌دلیل شرایط کرونایی کشور به‌صورت مجازی در دانشگاه شیراز بود. دومین دوره در دانشگاه شهید بهشتی نیز به‌صورت مجازی برگزار شد، اما در دوره سوم در سال 1401 شرایط عادی شد و توانستیم این کنفرانس را در دانشگاه محقق اردبیلی به‌صورت حضوری برگزار کنیم. این کنفرانس در سه دوره قبلی رویکرد ملی داشت، اما امسال اولین دوره بین‌المللی و چهارمین دوره کنفرانس تجهیزات و فناوری آزمایشگاهها را در دانشگاه الزهرا برگزار کردیم.» آقایی با بیان اینکه انجمن تحقیقات آزمایشگاههای ایران، ستاد شبکه آزمایشگاهی علمی ایران (شاعا) و دانشگاه میزبان به‌عنوان سه ضلع برگزارکننده کنفرانس تجهیزات و فناوری آزمایشگاه به شمار می‌روند، گفت: «یکی دیگر از مراسم بزرگی که توسط انجمن برگزار می‌شود، مراسم روز ملی آزمایشگاه است. سمینار سالانه (HSE) ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست که اولین دوره آن سال گذشته در نمایشگاه شهر آفتاب تهران برگزار شد هم از دیگر برنامه‌های ما بوده است. امیدواریم دومین دوره آن را نیز امسال برگزار شود.»
توزیع اعتبارات حوزه آزمایشگاه نیازمند نظم بیشتری است
وی با اشاره به برنامه‌های این انجمن برای تقویت آزمایشگاهها و برطرف کردن خلأها بیان داشت: «هدف انجمن از برگزاری کنفرانس‌ها و نشست‌های متعدد، نیازسنجی جامعه آزمایشگاهی ایران است. یکی از خواسته‌های مهم جامعه آزمایشگاهی این است اعتباراتی که در حوزه آزمایشگاهی در کشور از طریق وزارت علوم توزیع می‌شود، نظم بهتری بگیرد و دارای شاخص‌های مشخصی باشد. به‌اصطلاح این انتظار وجود دارد که حق هر آزمایشگاه با توجه به عملکرد و خدماتی که ارائه می‌کند، داده شود. باید مشخص شود که اعتبارات به چه نحوی در کشور هزینه می‌شود و رصد شود که هر آزمایشگاه چه دستگاه‌هایی خریداری و چه استفاده‌ای از آنها می‌کنند.» رئیس انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران، ادامه داد: «متولی برگزاری دوره‌های توانمندسازی فنی و تخصصی برای کارشناسان آزمایشگاهها نیز انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران است. یکی از مشکلات ما این است که دستگاه‌های هایتک و با فناوری بالا برای آزمایشگاهها زیاد خریداری می‌شود، اما کارشناسی که متخصص دستگاه بوده و بتواند استفاده درستی از آن داشته باشد، نداریم که رفع این مشکل نیز بعد از هماهنگی با وزارت علوم به این انجمن واگذار شده است.» آقایی در همین زمینه افزود: «در حال تدوین طرح این دوره هستیم و امیدواریم همین امسال موفق به برگزاری دوره شویم. همچنین پیگیر سختی کار کارشناسان آزمایشگاهها نیز هستیم؛ هر چند در وزارت بهداشت سختی کار آزمایشگاهها تایید شده، اما وزارت علوم چنین تعریفی ندارد. از این رو می‌خواهیم سختی کار کارشناسان قانون شده و در همه دانشگاه‌ها با توجه به شاخص‌های این مساله سختی‌کار به کارشناسان مربوطه تعلق گیرد تا اگر مسئول آزمایشگاه تصمیم به خرید یا تعمیر تجهیزات گرفت، بداند که کدام شرکت اعتبار و رتبه بالا‌تری دارد.»
برخی از دستگاه‌ها در آزمایشگاه بلااستفاده مانده است
او با بیان اینکه متاسفانه در ایران از امکانات موجود در آزمایشگاه نیز استفاده درستی نمی‌کنیم، بیان کرد: «می‌شنویم که برخی از دستگاه‌ها در آزمایشگاه بلااستفاده مانده است، ما در انجمن می‌توانیم به‌عنوان نهاد مشورتی برای سیاستگذاری‌ها در این زمینه به وزارت علوم مشورت داده یا پروپوزالی ارائه دهیم تا مشکل این بخش حل شود. یکی دیگر از دغدغه‌های ما نیز قطعا مساله آمایش تجهیزات آزمایشگاهی است که آن را به‌صورت ویژه پیگیری خواهیم کرد.» رئیس انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران با اشاره به مجوز تسهیلات ۲ هزار میلیارد تومانی مقام‌معظم‌رهبری درجهت تجهیز آزمایشگاهها گفت: «خوشبختانه دیدگاه خوبی در راستای تجهیز آزمایشگاهها وجود داشته و این اتفاق هم افتاده است؛ هرچند تصمیم‌گیرندگان در وزارت علوم تشخیص دادند که بخشی از این اعتبار را به حوزه‌های دیگر دانشگاه تخصیص دهند و عنوان این تسهیلات را به محوطه‌سازی، تعمیر و تجهیزات تغییر دادند. از این رو باید بگویم اعتبار تجهیز آزمایشگاهها در اختیار دانشگاه‌ها قرار گرفت، اما بسیاری از دانشگاه‌ها آن در حوزه‌هایی غیر از آزمایشگاه استفاده کردند. جامعه آزمایشگاهی امید زیادی به این اعتبار داشتند اما متاسفانه رویکرد تغییر کرد؛ هرچند قول‌هایی داده شده مبنی‌بر اینکه در ماه‌های آتی این هزینه جایگزین خواهد شد.»
تامین مواد اولیه آزمایشگاههای آموزشی چالش سال تحصیلی جدید
آقایی با اشاره به چالش‌های آزمایشگاهها در سال تحصیلی آتی بیان کرد: «آزمایشگاههای دانشگاه‌ها را باید در سه سطح بررسی کنیم؛ آزمایشگاههای آموزشی، پژوهشی و مرکزی. نکته دیگر اینکه بالاترین سطح تکنولوژی باید در آزمایشگاههای مرکزی استفاده شود و دستگاه‌هایی با فناوری متوسط نیز در آزمایشگاههای پژوهشی نصب شوند یعنی دانشجو بتواند آماده‌سازی طرح برای آنالیز را در آزمایشگاه پژوهشی دانشگاه انجام داده و برای آنالیزهای تکمیلی طرح را در آزمایشگاه مرکزی ادامه دهد.» وی افزود: «آزمایشگاههای آموزشی از بزرگ‌ترین چالش‌ها سال تحصیلی جدید است. متاسفانه سه‌سالی که کشور دچار ویروس کرونا بود، آزمایشگاههای آموزشی تحت‌تاثیر شرایط از کار افتادند. شاید کلاس‌های تئوری را می‌توانستیم از طریق فضای مجازی برگزار کنیم اما کیفیت درس‌های آزمایشگاهی به‌شدت تحلیل رفت، زیرا دانشجو باید محیط آزمایشگاه را تجربه و با دستگاه‌های مختلف آشنا می‌شد که شرایط آن وجود نداشت.» رئیس انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران بیان داشت: «تامین مواد و وسایل مصرفی در کلاس‌های آزمایشگاهی یکی از چالش‌های مهم در سال جاری است که امیدواریم وزارت علوم در این زمینه برنامه‌ریزی کند و به آزمایشگاهها بودجه‌های اختصاصی برای تامین مواد مصرفی اختصاص دهد.» رئیس انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران در پاسخ به این سوال که چرا آزمایشگاهها و مشکلات این حوزه برای روسای‌دانشگاه‌ها و مسئولان جزء اولویت‌های آخر است، گفت: «اعضای انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران خود متولیان اصلی این حوزه هستند و اگر در بدنه سیاستگذاری حضور داشته باشند قطعا آزمایشگاهها را در اولویت قرار خواهند داد. البته باید به روسای‌دانشگاه‌ها نیز حق داد، زیرا چالش‌های حوزه دانشگاه و دانشجویی ازجمله غذا و خوابگاه که احتیاج‌های اصلی دانشجو برای دانشگاه است، ضرورت بیشتری دارد.» آقایی بیان داشت: «اگر دانشگاه‌ها منابع مالی مطلوبی در اختیار داشته باشند، هیچ‌گاه آزمایشگاهها را از امکانات و تسهیلاتی محروم نمی‌کنند که می‌توانند به آن تخصیص دهند اما باید بدانیم که مشکلات دانشگاه‌ها زیاد است و هنگامی که منابع مالی می‌رسد آن را برای مسائلی که به اعتقاد خودشان اولویت دارد هزینه خواهند کرد، یعنی عملا پژوهش و آزمایشگاهها در اولویت آخر هستند. هرچند از نظر بنده خوراک و خوابگاه دانشجویان بسیار حائز اهمیت است اما امیدواریم تمهیداتی اندیشیده شود تا در سال‌های آینده شاهد عقب‌ماندگی آزمایشگاهها نباشیم.»
رئیس آزمایشگاه مرکزی دانشگاه محقق اردبیلی: نبود منابع مالی مانع راه‌اندازی برخی دستگاه‌ها شده است
میرداریوش شکوری، رئیس آزمایشگاه مرکزی دانشگاه محقق‌اردبیلی با اشاره به وضعیت تخصیص تسهیلات دوهزار میلیارد تومانی برای تجهیز آزمایشگاهها به دانشگاه محقق‌اردبیلی بیان کرد: «آخرین خبر در این زمینه حدود یک‌ماه پیش منتشر شد که مبلغی به دانشگاه‌ها اختصاص داده شده اما عنوان آن به محوطه‌سازی و تجهیز امکانات تغییر پیدا کرده است. به همین دلیل مناقشات جدی بین معاونت اداری و پژوهشی دانشگاه‌ها شکل گرفت.» او در همین زمینه افزود: «در وهله اول این خبر را به معاونت پژوهشی اعلام کردند و انتظار می‌رفت این ردیف بودجه به امر تعمیر و تجهیز آزمایشگاهها اختصاص یابد اما معاونت مالی معتقد بود این تسهیلات صرفا به بخش اداری و مالی تخصیص یافته است. تا الان هیچ مبلغی برای تامین و تجهیز آزمایشگاه توسط دانشگاه به آزمایشگاه مرکزی محقق‌اردبیلی داده نشده و این بودجه در حوزه اداری و مالی دانشگاه هزینه می‌شود.» رئیس آزمایشگاه مرکزی دانشگاه محقق‌اردبیلی ادامه داد: «متاسفانه این اتفاق نه‌تنها باعث امید نشد، بلکه حس سرخوردگی را بین جامعه آزمایشگاهی ایجاد کرد، زیرا ما برنامه‌ریزی‌های لازم را برای تجهیز آزمایشگاه مرکزی و برطرف کردن نیازهای آزمایشگاهها دانشکده‌ها انجام داده بودیم. متاسفانه این اقدام نتوانست عکس‌العمل خوبی در جامعه علمی داشته باشد.» شکوری با اشاره به چالش‌های آزمایشگاهها در سال جدید تحصیلی گفت: «تجهیزات هایتک تاریخ مصرف دارد و رفع نیازهای آنها مستلزم بودجه است. مساله دیگر اینکه وجود دستگاهی‌های استاندارد از دید صنعتی، مخصوصا برای استان‌های مرزی که محصولات را صادر می‌کنند بسیار مهم هستند، همچنین برای استخراج دیتای طرح‌های مختلف به دستگاه مناسب نیازمندیم. نکته مهم‌تر تعمیر دستگاه‌های موجود در آزمایشگاه است که هزینه‌های بالایی به آزمایشگاه و دانشگاه تحمیل می‌کند؛ از طرفی بسیاری از دستگاه‌های آزمایشگاه محقق‌اردبیلی نیاز به تعمیر دارند که به‌دلیل عدم وجود منابع مالی و هزینه‌های بالا از راه‌اندازی مجدد آنها عاجز هستیم.»
کسب درآمد 450 میلیون تومانی در سال 1401
او با بیان اینکه در این دانشگاه دستورالعملهای ایمنی حضور دانشجویان در آزمایشگاهها مورد توجه جدی قرار گرفته است، تشریح کرد: «در معاونت پژوهشی مسئول کمیته HSE داریم و در سطح دانشکده‌ها نیز به‌صورت تفکیک‌شده مسئول مستقیم در این زمینه حضور دارد، همچنین برخی همکاران ما در دانشگاه محقق‌اردبیلی مدرس دوره‌ها HSE هستند. دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز برای حضور در آزمایشگاه موظفند این دوره‌ها را سپری کنند و پس از گواهی می‌توانند از امکانات آزمایشگاه استفاده کنند. مضاف بر اینکه ما به‌عنوان آزمایشگاه مرکزی با بازدیدهای دوره‌ای وضعیت کپسول‌های آتش‌نشانی، جعبه کمک‌های اولیه و... را بررسی می‌کنیم.» شکوری با اشاره به میزان کسب درآمد آزمایشگاه مرکزی دانشگاه محقق‌اردبیلی گفت: «هدف ما درآمدزایی نیست؛ چراکه برای ما پشتیبانی و حمایت از پژوهش اولویت دارد و درتلاشیم بیشترین حمایت را از اعضای هیات‌علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی داشته باشیم. درحالحاضر برای استفاده از دستگاه‌های آزمایشگاه تا 70 درصد به اعضای هیات‌علمی تخفیف تعلق می‌گیرد، همچنین طبق آمارهای به‌دست‌آمده حدود 70 درصد از خدمات‌گیرندگان آزمایشگاه از دانشگاه محقق‌اردبیلی و 30 درصد از آنها خارج از این سیستم هستند.» رئیس آزمایشگاه مرکزی دانشگاه محقق‌اردبیلی ادامه داد: «سال گذشته این آزمایشگاه مرکزی حدود 450 میلیون تومان درآمد کسب کرد که 20 درصد از این درآمد به کارشناسان آزمایشگاه تعلق می‌گیرد تا در جهت حضور دائمی این افراد در آزمایشگاه ایجاد انگیزه کنیم، زیرا برای سرپا ماندن آزمایشگاهها نیاز است سرویس و خرید دستگاه‌ها با فاصله زمانی کم انجام شوند.»
رئیس آزمایشگاه مرکزی دانشگاه خلیج‌فارس بوشهر: تحقق آمایش سرزمینی چالش تجهیزات را حل می‌کند
مجتبی اسماعیل‌زاده، رئیس آزمایشگاه مرکزی دانشگاه خلیج‌فارس بوشهر در پاسخ به تخصیص بودجه از تسهیلات دو هزار میلیارد تومانی برای تجهیز آزمایشگاه این دانشگاه گفت: «متاسفانه از این طرح اطلاع کافی ندارم زیرا اکثر ابلاغیه‌ها به دانشگاه‌ها در سطوح هیات‌رئیسه رسیدگی می‌شود و به مدیران سطح پایین‌تر اطلاع‌رسانی نمی‌شود. همکاران دیگر نیز با این مشکلات مواجه هستند که دانشگاه‌ها تسهیلات مشابه را در حوزه‌های دیگر مانند خوابگاه، غذا، عمران و... هزینه کرده‌اند.»
اسماعیل‌زاده با اشاره به چالش‌ها آزمایشگاه دانشگاه‌ها در سال تحصیلی آتی تشریح کرد: «یکی از مسائلی که در حوزه آزمایشگاهی در ایران وجود دارد توزیع نامناسب تجهیزات است. برای مثال یک دانشگاه از دستگاهی که در اختیار دارد استفاده نمی‌کند درحالی‌که یک دانشگاه در منطقه دیگری از کشور دچار کمبود همان دستگاه است. بزرگ‌ترین علت این مساله عدم آمایش سرزمینی در زمینه تجهیزات مورد نیاز آزمایشگاهها است که نتوانستیم توزیع مناسب تجهیزات را در کشور انجام دهیم. من فکر می‌کنم در مقایسه با دیگر کشورها دچار کمبود امکانات نیستیم ولی این تجهیزات پراکنده است و دانشگاه‌ها دستگاه‌هایی دارند که سال‌ها بلااستفاده بوده و حالا تاریخ مصرف آنها گذشته است.» وی افزود: «اگر امروز نیز بودجه‌ای در اختیار آزمایشگاهها قرار بگیرد و تجهیزات بدون برنامه‌ریزی و حضور کارشناس خریداری شود، باز هم دچار معضلات گذشته خواهیم شد و تغییر و تحول خاصی رخ نمی‌دهد. یکی از مهم‌ترین دلایلی که از تجهیزات استفاده نمی‌شود، عدم اطلاع دانشجویان و اساتید از امکانات آزمایشگاههای دانشگاهی است. حتی وزارت علوم و مسئولان دانشگاه‌ها نیز آمار تجهیزات سطح کشور را ندارند.»
رئیس آزمایشگاه مرکزی دانشگاه خلیج‌فارس بوشهر با بیان اینکه دانشگاه خلیج‌فارس در حوزه اجرای دستورالعملهای ایمنی جزء اولین دانشگاه‌ها بوده است، گفت: «دانشگاه خلیج‌فارس در سال 1396 اجرای HSE را آغاز کرد و این مساله از سمت این دانشگاه به وزارت علوم منعکس شد و از آن پس به دیگر دانشگاه‌ها سرایت پیدا کرد. در این زمینه نیز اقدامات فراوانی انجام داده‌ایم و به صورت آزمایشگاهی نیز دوره‌های HSE را برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی اجرا خواهیم کرد تا افراد با دستورالعملهای حضور در آزمایشگاه آشنا باشند.» اسماعیل‌زاده افزود:« HSE درحال حاضر جزء موارد الزامی برای دانشجویان است و به صورت یک واحد درسی الزام‌آور در دانشگاه تدریس می‌شود. بدون گذراندن این دوره هیچ‌کدام از دانشجویان نمی‌توانند به دفاع از پایان‌نامه و انتشار مقاله بپردازند.» وی با اشاره به درآمد آزمایشگاههای دانشگاهی اظهار کرد: «آزمایشگاهی که در دانشگاه مستقر است با آزمایشگاهی که در سطح شهرها وجود دارد کاملا متفاوت است زیرا آزمایشگاههای خارج دانشگاه مواد روتین را آزمایش و هزینه هر دستگاه را به صورت آزاد دریافت می‌کنند، اما آزمایشگاههای دانشگاه میزان هزینه‌ای که برای هر دستگاه دریافت می‌کنند باید متناسب با گرنت‌های پایین دانشجویان و اساتید باشد. قطعا باتوجه به هزینه‌های بالای آزمایشگاههای خارج، دانشگاه و استاد یا دانشجو نمی‌تواند به آنها مراجعه کند. بنابراین تعرفه‌ای که دریافت می‌کنیم پایین است اما هزینه سرویس دستگاه‌ها آزاد محاسبه می‌شود. خوشبختانه در دو سال اخیر آزمایشگاهها توانسته‌اند هزینه سرویس تجهیزات خود را کسب کنند.»
