زهرا طیبی، خبرنگار گروه نقد روز: بالاخره بعد از چالش‌ها و چند و چون‌های شورای امنیت، تحریم‌های تسلیحاتی ایران برمبنای توافق برجام لغو شد. البته اروپایی‌ها در نامه‌ای اعلام کردند تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران را لغو نخواهند کرد و آن را حفظ می‌کنند. این امر هم نشان می‌داد اروپا علنا از اجرای برجام طفره رفته است، هم به این معنا بود که برجام هنوز به‌عنوان یک توافق در حال اجراست. شاید به این خاطر بود که اروپایی‌ها نخواستند مانع از لغو تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران شوند و خودشان جداگانه اعلام کنند که تحریم‌ها را لغو نخواهند کرد تا هم هزینه اجرا نکردن برجام را پایین بیاورند و هم از این طریق راه را برای مذاکرات احتمالی با ایران باز بگذارند.
روز انتقال
رزماری دی‌کارلو، معاون سیاسی دبیرکل سازمان ملل روز جمعه در نامه‌ای به نمایندگی دائم ایران در سازمان ملل نوشت: «از آنجایی که تصویب برجام در 18 اکتبر 2015 رخ داده و هیچ گزارشی (از آژانس) ارائه نشد، این دوره هشت‌ساله در 18 اکتبر 2023 به پایان رسید.» بر این اساس روز 26 مهر 1402 (18 اکتبر 2023) همه تحریم‌های موشکی و تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران لغو شد. لغو تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران موضوعی بوده که قرار بود بر مبنای بندهای غروب برجام در سال هشتم اجرای این توافق اعمال شود، ازجمله محدودیت‌هایی که براین اساس لغو شدند شامل لغو محدودیت‌ها درخصوص انتقال موشک‌ها و پهپادهای ایران، فعالیت‌های ایران در ارتباط با موشک‌های بالستیک که قابلیت حمل سلاح هستهای دارند و لغو تحریم 23 فرد و 61 نهاد مرتبط با فعالیت‌های هستهای و موشکی ایران بود. البته مرحله اول پایان محدودیت‌های تسلیحاتی برمبنای توافق برجام در سال پنجم اجرای برجام یعنی سال 99 برداشته شد و در 26 مهر 1402 تمام تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران برداشته شدند و حالا ممنوعیت واردات و صادرات صنایع موشکی با برد 300 کیلومتر نیز برداشته شده است.
شورای امنیت بهانه گرفت اما تحریم‌ها را لغو کرد
لغو تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران در شرایطی اتفاق افتاد که تلاش‌های زیادی برای محکوم کردن ایران به نقض توافق برجام و داشتن خواسته‌های فرابرجامی و عدم‌تلاش برای احیای آن از جانب ایران، صورت می‌گرفت. این امر بعد از اینکه مذاکرات متعددی در سال گذشته با واسطه‌گری اروپا میان ایران و آمریکا در جریان بود و آمریکا با ادعای خواسته‌های فرابرجامی ایران زیر میز مذاکره زد، شدت گرفت. آغاز جنگ اوکراین و روسیه نیز تبدیل به بهانه‌ای شد تا با مطرح کردن این ادعا که ایران به روسیه کمک تسلیحاتی کرده، زمینه عدم‌اجرای بندهای غروب برجام از جانب غرب فراهم شود. در آخرین مورد در تیرماه امسال و در نشست دوره‌ای شورای امنیت، سفیر آمریکا در این نشست ایران و روسیه را به نقض قطعنامه 2231 متهم کرد و گفت: «ایران و روسیه هر دو تعهدات خود تحت‌عنوان قطعنامه 2231 را نقض کرده و بدون کسب تایید اولیه از شورای امنیت اقدام به ارسال پهپاد کرده‌اند. روسیه در چند هفته گذشته از پهپادهای ایرانی برای هدف قراردادن تاسیسات غیرنظامی اوکراین استفاده کرده است.» علاوه بر این در این نشست تلاش می‌شد تا ایران به فروش تسلیحات به یمن نیز محکوم شود. جلسه تیرماه شورای امنیت با حضور نماینده اوکراین، یک عضو غیربرجامی در این جلسه و با توجه به اظهارات و ادعاهای مطرح‌شده که قصد داشت ایران را به نقض مفاد قطعنامه 2231 محکوم کند را می‌توان در مقایسه با دیگر جلسه‌ها، حاوی مواضع و اظهاراتی دانست که به نسبت دیگر جلسات، مواضع تندتری علیه ایران مطرح می‌کرد. اظهاراتی این گزاره را تقویت می‌کرد که این صحبت‌ها بیشتر با این منظور مطرح می‌شوند تا از اجرای بندهای غروب برجام در 26 مهر جلوگیری شود. اما لغو تحریم‌ها در موعد مقرر، علی‌رغم ادعاهای مطرح‌شده را می‌توان نوعی عقب‌نشینی اروپا در جلوگیری از اجرای متن برجام دانست.
اروپایی‌ها: تحریم‌ها را لغو نمی‌کنیم
شورای اروپا البته علاوه‌بر مانع نشدن در لغو تحریم شورای امنیت اما پیش از لغو این تحریم‌ها، در بیانیه‌ای اعلام کرد همچنان تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی سازمان ملل علیه ایران را حفظ خواهد کرد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «شورا اقدامات قانونی لازم را برای حفظ تحریم‌هایی (علیه ایران) انجام داد که در ابتدا توسط سازمان ملل علیه افراد و نهادهایی (در ایران) اعمال شده بود که در فعالیت‌های هستهای یا موشک‌های بالستیک نقش داشته یا وابستگی‌هایی به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران داشته‌اند. شورا همچنین توافق کرد اقدامات (تحریمی) علیه نهاد و افرادی را حفظ کند که قبلا مشمول مقررات تحریمی اتحادیه اروپا بودهاند، به‌ویژه آنان که به اشاعه تسلیحات اتمی توسط ایران و تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی مرتبط هستند.» تروئیکای اروپا نیز پیش از این در نامه‌ای به بورل، مسئول سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا اعلام کرده بود، تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را لغو نخواهد کرد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «کشورهای اروپایی، قصد خود را درخصوص برنداشتن گام‌های مربوط به لغو تحریم‌های بیشتر در روز انتقال برجام یا همان 18 اکتبر 2023 اعلام کردند.» تروئیکای اروپا البته در بخشی دیگر از بیانیه خود به این موضوع نیز اشاره می‌کند که قصد ندارد مکانیسم ماشه علیه ایران را فعال کند.
اروپا بدعهدی کرد، ایران هم پاسخ داد
بیانیه اروپایی‌ها و اعلام موضع خود در این رابطه که حاضر به لغو تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران نیستند، یکی از مواردی است که برخلاف آنچه در قطعنامه 2231 آمده است، به‌شمار می‌رود. برمبنای بندهای غروب برجام اروپایی‌ها موظفند، تمام تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را لغو کنند اما این اقدام صورت نگرفت. اروپایی‌ها اگرچه پیش از این نیز تلاش کرده بودند تا تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران لغو نشود اما حال و با لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران و اکتفای شورای امنیت به این موضوع که بندها را اجرایی نخواهد کرد می‌توان گفت اروپایی‌ها قصد ندارند هزینه جلوگیری از اجرای دقیق برجام را بپردازند، از طرفی نیز نمی‌خواهند مشخصا اجاره فروش تسلیحات موشکی و دفاعی را به ایران بدهند. ایران البته در قبال این بدعهدی واکنش متقابلی نیز نشان داده است. آن هم عدم اجرا و تصویب پروتکل الحاقی است. اجرای پروتکل الحاقی پیش از این و برمبنای توافقات، صرفا به‌صورت داوطلبانه از جانب ایران اجرا می‌شد اما برمبنای توافق در سال هشتم اجرای برجام، ایران می‌بایست رسما پروتکل الحاقی را اجرا کند و آن را به تصویب نمایندگان مجلس برساند. ایران نیز در پاسخ به بدعهدی آمریکا در خروج از برجام و عدم انجام توافقات و بدعهدی اروپایی‌ها، تعهدات مربوط به پروتکل الحاقی را انجام نداده است. با این حال به نظر می‌رسد اروپایی‌ها علاوه‌براینکه قصد ندارند به تعهدات بندهای غروب برجام عمل کنند اما از طرفی نیز تمایلی برای فعال کردن مکانیسم ماشه ندارند و با مانع نشدن در اجرای بندهای مربوط به تعهدات بین‌المللی قصد ندارند بپذیرند توافق برجام به‌طور کامل از بین رفته است تا از این طریق بتوانند راه را برای مذاکرات مجدد با ایران باز بگذارند.
تحریم‌های تسلیحاتی اروپا تاثیری روی فعالیت‌های موشکی و نظامی ایران ندارد
اعلام لغو تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران، را می‌توان در این چهارچوب قابل تحلیل دانست که معاملات و خرید و فروش تسلیحات ایران سهل‌تر از گذشته صورت خواهد گرفت و نیازی به دورزدن راه‌ها و استفاده از واسطه‌ها برای انجام این تجارت‌ها نخواهد بود اما نکته قابل‌توجه در این میان این است که علاوه‌براینکه ایران بیشتر تسلیحات و سلاح‌های موشکی و نظامی را خود تولید می‌کند و نیاز کمی به واردات در این حوزه دارد بیشتر معاملات و خریدوفروش تجهیزات نظامی‌اش هم با کشورهای منطقه و همسایه صورت می‌گیرد. براین اساس می‌توان گفت عدم لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران توسط اروپا تاثیر قابل‌توجه و چشمگیری در معاملات و فعالیت‌ها در این حوزه به همراه نخواهد داشت؛ چراکه بیشتر این معاملات با کشورهایی در منطقه صورت می‌گیرد که مشمول تحریم‌های غرب هم بودهاند و از این جهت محدودیتی برای تعامل و معامله با ایران وجود ندارد.
توافق نصفه‌و‌نیمه بهتر از عدم توافق است؟
برای بررسی اقدامات شورای امنیت و تاثیر لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران و اقداماتی که اروپا در این رابطه انجام دادیم با ابوالفضل عمویی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفت‌وگو کردیم. عمویی معتقد است که اروپا عملا در اجرای برجام بدعهدی کرده است اما این توافق را حتی به شکلی نصفه‌نیمه نیز پابرجا نگه داشته است چون اجرای نصفه‌نیمه آن از نبود کامل این توافق هزینه کمتری برایشان به همراه خواهد داشت. عمویی در ابتدای ماجرا درباره اینکه جزئیات لغو این تحریم‌ها به چه صورت بوده است، گفت: «روز گذشته سال هشتم اجرای توافق 2015 موسوم به برجام بود و به‌عنوان یک روز شناخته‌شده و روز انتقال در متن برجام به آن اشاره شده است. در این روز همه طرف‌ها تعهداتی دارند و باید آن را انجام می‌دادند. بخشی از این تعهدات اجرا شده و برخی خودبه‌خود انجام شده و برخی متاسفانه جزء موارد بدعهدی طرف مقابل است. از جمله مواردی که انجام شده و اطلاع‌رسانی هم شد این بود که در سال هشتم طبق قطعنامه 2231 ما محدودیتی برای به‌کارگیری و تجهیز موشک‌هایی با قابلیت بهره‌برداری از سلاح‌های اتمی را داشتیم. اما این محدودیت بعد از هشت سال به‌صورت خودکار لغو شد. معاون سیاسی دبیرکل سازمان ملل هم این را به اطلاع نمایندگی ما رساند و بعضی محدودیت‌هایی که در این چهارچوب بود و در قطعنامه 2231، مورد اشاره قرار گرفته بود و اسامی تحریم‌شدگان از روی سایت سازمان ملل هم برداشته شد و امروز برنامه موشکی ما تحت محدودیت بین‌المللی قرار ندارد. اما تعهدات دیگری هم بود. یک تعهد طرف آمریکایی این بود که باید لایحه‌ای برای لغو تحریم‌های ایران و موارد تحریمی که به‌صورت 120 روزه و 180 روزه، اعمال می‌شد و دولت آمریکا به مجلس ارائه می‌کرد. طرف اروپایی هم باید بعضی تحریم‌ها علیه ایران را برمی‌داشت. این تحریم‌ها عمدتا به تحریم تسلیحاتی ایران برمی‌گشت. اینجا جا دارد اشاره کنیم علی‌رغم تحریم‌های تسلیحاتی ایران، آن تحریم بین‌المللی مربوط به 2231، مربوط به پنج سال بوده و تحریم بین‌المللی، در سال 2020 لغو شده اما اتحادیه اروپا می‌توانست تحریم‌هایش را تا 2023 نگه دارد و باید لیستی از افراد و نهادهای ایرانی که به دلایل مختلف در لیست تحریم‌ها بودند را لغو می‌کرد اما این را از یک ماه پیش هم شاهد بودیم که طرف اروپایی در نامه‌ای خطاب به ایران و در ملاقاتی که آقای مورا و بورل با مقامات کشور ما داشتند، اعلام کردند که سه کشور اروپایی یعنی فرانسه، آلمان و انگلیس اعلام کردند که این تعهد را اجرایی نخواهند کرد. عملا هم این را دیدیم که اتحادیه اروپا بیانیه‌ای صادر کرد و اعلام کرد به این تعهد پایبند نخواهند بود و یک نقض آشکار صورت گرفت.»
اروپایی‌ها برجام را نصفه و نیمه اجرا می‌کنند
این کارشناس مسائل بین‌الملل، علاوه‌بر اشاره به اینکه این اقدام اروپا خلاف برجام است، از اقدام متقابل ایران در قبال این بدعهدی می‌گوید و ادامه می‌دهد: «اقدام اروپا خلاف متن و روح برجام است. به غیر از اینکه تعهدی را انجام ندادند که رفع موانع بکنند یک نقض صریح متن برجام هم صورت گرفته است و لازم است که جمهوری اسلامی اقدام متقابل انجام بدهد. موضوع دیگر درمورد سال هشتم، تعهدی است که طرف ایرانی داشت و متعهد شده بود که لایحه‌ای برای پیوستن دائمی ایران به پروتکل الحاقی، به مجلس ارائه کند. در همین چهارچوب لازم است اشاره کنم ایران در مقطعی که تعهدات خود را انجام می‌داد و 15 گزارش دبیرکل هم در این رابطه صادر شد پروتکل الحاقی را اجرا می‌کرد اما اجرای آن داوطلبانه بود و الزام حقوقی، به‌خصوص از جانب حقوق داخلی وجود نداشت. این تعهد یک اجرای داوطلبانه بود و انتظار می‌رفت اگر برجام به مسیر اجرای صحیح خودش می‌رسید، این مسیر پروتکل با لایحه‌ای که دولت به مجلس ارائه می‌کرد به تصویب برسد. الان براساس خلاف عهدی که طرف اروپایی صورت داده است، طرف آمریکایی هم تعهدش را انجام نداده و توجیه آنها این است که ما جزئی از توافق برجام نیستیم و به تبع آن بارحقوقی برای اجرای تعهدات برعهده ما نیست. طرف اروپایی، به بهانه‌های دیگری دارد این موضوع را نقض می‌کند و توافقش را انجام نمی‌دهد. اینجا خود برجام یک مکانیسم داخلی دارد، در پاراگراف 26 اشاره شده که اگر طرف مقابل به تعهداتش عمل نکند، ایران اعلام می‌کند که متقابلا بخشی از توافق را انجام نمی‌دهد. در حال حاضر، ما یک اقدام واکنشی صورت داده‌ایم و آن هم این است آن لایحه‌ای که باید به مجلس ارائه می‌شد، دولت ارائه نکرد. البته به‌عنوان سخنگوی کمیسیون امنیت ملی پیش‌بینی‌ام این بود که اگر این لایحه به مجلس ارائه می‌شد در مجلس به نتیجه نمی‌رسید و فضای عمومی مجلس به جهت بدعهدی‌هایی که از طرف غربی شاهد بود با تصویب لایحه همراهی نمی‌کرد. ولی به‌هرحال دولت ایران این اقدام را در واکنش به آنها انجام نداده است و امروز در وضعیتی هستیم که برجام همچنان وجود دارد، ولی با بدعهدی طرف‌های مقابل علی‌رغم اینکه ایران در یک سال و نیم ابتدائی آن به صورت کامل تعهداتش را اجرا کرده است، با نقض عهدهایی که صورت گرفت، به صورت نصفه‌و‌نیمه اجرایی می‌شود، ضمن اینکه ما شاهد بودیم که محدودیت‌ها در حوزه قطعنامه 2231، اجرایی شد و طرف‌های غربی به روشنی تعهد خود را نقض کردند و اقدام جمهوری اسلامی هم در واکنش به آنها یک اقدام جبرانی بود.»
فعالیت‌های موشکی ایران اتکای چندانی به واردات ندارد که تحت‌تاثیر تحریم‌های اروپا باشد
عمویی در ادامه در پاسخ به این سوال که عدم لغوتحریم‌ها از جانب اروپا اساسا تاثیری روی فعالیت‌های موشکی ایران خواهد گذاشت، گفت: «برنامه موشکی ما کاملا بومی است و هیچ وقت هم برای استفاده از سلاح هستهای طراحی نشده است. عبارتی که در قطعنامه 2231 نوشته شده بود، هیچ وقت به صورت واقعی، مشمول ایران نبود. اما به هرحال طرف غربی ادعاهایی درمورد انجام فعالیت‌های هستهای ایران مطرح کردند. امروز آن ادعاها هم باید به پایان برسد. درمورد سلاح‌ها هم می‌توان گفت ما کشوری هستیم که برنامه دفاعی تسلیحاتی بومی داریم که مبتنی‌بر توانمندی‌های داخلی است. امروز خرید و فروش سلاح ما و حتی آزمایش‌های موشکی ما با هیچ محدودیت بین‌المللی مواجه نیست. اما اینکه طرف‌های آمریکایی و اروپایی سعی می‌کنند با اعمال محدودیت و تحریم، طرف‌های ثالثی را از نزدیک شدن به بهره‌مندی دفاعی ایران محروم بکنند، موضوع جدایی است که خوی زیاده‌خواهی آنها را نشان می‌دهد. عملا در برنامه موشکی ما خللی وجود ندارد. در برنامه تسلیحاتی ما هم همین‌طور بوده است. مواردی بوده که ما وارد‌کننده بودیم اما امروز عمده صنایع دفاعی ما تولید داخل است و حتی ظرفیت فروش آن وجود دارد. ما قراردادهای فروش سلاح، با کشورهای مختلفی داریم و به دلیل محرمانه بودن‌شان خیلی شرایط اعلام آن را نداریم ولی، سلاح‌های ایرانی از کیفیت خوبی برخوردارند و طرف‌هایی که این توانمندی را در خودشان می‌بینند که از فشارهای غربی عبور بکنند، امروز با ما قرارداد دارند و از صنایع دفاعی ما هم بهره‌مند می‌شوند.» سخنگویی کمیسیون امنیت ملی به این موضوع نیز تاکید می‌کند که همکاری ما در حوزه تسلیحاتی بیشتر با کشورهای همسایه بوده است و ادامه می‌دهد: «عمده طرف‌هایی که با ما در حوزه تسلیحات همکاری می‌کنند و تجارتی با آنها صورت می‌گیرد طرف‌های غیرغربی‌اند. امروز آنها دیگر با این محدودیت مواجه نیستند. البته فشار سیاسی و رسانه‌ای غربی‌ها مثل خیلی موارد دیگر که شاهدیم از جنایات صهیونیست‌ها در فلسطین حمایت می‌کند وجود دارد ولی کشورهایی که با ظرفیت‌های ما آشنا هستند، می‌توانند از این محدودیت‌ها، عبور کنند و تحت نفوذ غربی‌ها نیستند، این تجارت الان برقرار است و در مواردی هم به کشورهای همسایه سلاح فروختیم و در نمایشگاه‌های بین‌المللی شرکت کردیم و این ظرفیت و توانمندی را به نمایش گذاشتیم.»
فعال کردن مکانیسم ماشه به نفع اروپایی‌ها نبود
عمویی در پاسخ به اینکه علی‌رغم تلاش‌های زیاد برای لغو نشدن تحریم‌های شورای امنیت، اعلام حفظ تحریم‌ها از جانب آنها را می‌توان نوعی عقب‌نشینی تحلیل کرد یا خیر، گفت: «اروپایی‌ها در این باره سه گزینه پیش رو داشتند. گزینه اول این بوده که تعهدات‌شان را کامل انجام بدهند این خواسته ما هم بوده و ما فکر می‌کنیم اگر این مسیر را می‌رفتند در همکاری با ما گام مثبتی بود ولی خوب شرایط آنها و فضای ضدایرانی که در بعضی از کشورهای اروپایی حاکم شده این گزینه را از اختیار آنها خارج کرده است. یک گزینه هم همین مدلی بوده که انجام شده یعنی تعهدات و محدودیت‌های بین‌المللی را که به‌طور خودکار رفع می‌شده است را مانع نشود ولی محدودیت‌های منطقه‌ای و اتحادیه اروپا را حفظ کنند که در عمل هم همین گزینه را انتخاب کردند. گزینه دیگر این بوده که با فعال کردن مکانیسم حل مناقشه که به مکانیسم ماشه معروف است، در این چهارچوب کل توافق 2015 را از بین ببرند و ضربه سنگینی به وجود این توافق بزنند. این در جهت منافع آنها نبوده و آنها این گزینه را انتخاب نکردند.»
اروپایی‌ها سعی کردند دریچه‌ای برای دیپلماسی باز بگذارند
موضوع اول این است که بدون وجود توافق 2015 ایران هیچ محدودیت بین‌المللی، پیش روی برنامه هستهای ایران نخواهد بود و از این جهت راه احیای توافق هم بسیار مشکل خواهد شد. آنها عملا به این نتیجه رسیدند که این گزینه را انتخاب نکنند ولی خب، چیزی که انتخاب کردند هم گزینه مطلوب ما نیست. ما به صراحت شاهد نقضی بودیم که واکنش ایران را به دنبال خواهد داشت. ازجمله اینکه لایحه مربوطه را انجام ندادیم و در مراحل بعدی مطالبه‌گری بیشتری از جانب اروپایی‌ها خواهیم داشت ولی درنهایت آنها گزینه مکانیسم ماشه را کنار گذاشتند و سعی کردند همچنان دریچه‌ای برای دیپلماسی باز بماند. این موضوع مهمی است و خودشان هم می‌دانند که هزینه از بین بردن برجام بسیار بالا خواهد بود و ما تعهدات‌مان را در برجام در مقطعی که گزارش‌های متعدد سازمان منتشر می‌شد، انجام دادیم و آژانس در گزارش‌ها بر آن صحه گذاشت. اما طرف اروپایی از همان ابتدا بدعهدی کرد اما اروپایی‌ها می‌دانند نبودن توافق برای آنها هزینه بیشتری از اجرای نصفه‌و‌نیمه آن خواهد داشت.»
