زینب مرزوقی، خبرنگار گروه نقد روز: تقریبا هرچند وقت یکبار، آمار سقط جنین در کشورمان خبرساز می‌شود. روز گذشته رئیس‌جمهور کشورمان در سیزدهمین همایش ملی نخبگان با توجه به اظهارات یکی از حضار در این همایش در رابطه با وضعیت سقط‌جنین در کشور گفته بود: «موضوع سقط جنین یکی از موضوعات رنج‌آور است؛ این یک قتل و کشتن نفس محترمه از نظر فقهی است. شیوه‌ای که امروز در دنیا و جلوه‌هایی از آن در کشور ما انجام می‌گیرد باید جلوگیری شود. بنده به وزیر مربوطه دستور داده‌ام که یک بخش ویژه فعال شده و ساحت‌های مختلف دنبال شود. در این زمینه، یک بخش فرهنگ‌سازی است که خطرات آن برای همگان تبیین شود، بخش دیگر حوزه درمان است که باید ساماندهی انجام بگیرد. سقط جنین یکی از اولویت‌های جدی کشور است و باید مورد رسیدگی قرار بگیرد. همگان باید فکر کنند تا این قتل نفس رخ ندهد. یکی از ابعاد آن جمعیت است و آثار وضعی متعددی دارد و در قرآن کریم نیز درباره قتل نفس اشاراتی داریم که مورد نکوهش است. باید پیشگیری و برخورد لازم درباره سقط جنین انجام بگیرد.»
با وجود اینکه روز گذشته، رئیسی در سخنانش به هیچ آماری اشاره نکرد اما به‌هرحال این پرسش مطرح می‌شود که چرا رئیس‌جمهور سقط جنین را یکی از اولویت‌های جدی کشور خوانده است؟ مگر چه آماری در رابطه با سقط جنین در دست است که امروز سقط جنین به یکی از اولویت‌های جامعه تبدیل شده است؟
برخلاف میل بعضی از مسئولان این حوزه اما متاسفانه این واقعیت وجود دارد که هیچ آمار متقن، جامع و قابل استنادی از سقط جنین در کشورمان وجود ندارد.
از 100 هزار تا 650 هزار!
محمدمهدی آخوندی، رئیس انجمن علمی جنین‌شناسی ایران، شهریور98؛ آمار سالانه بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار سقط جنین غیرقانونی را تایید کرده و گفته بود: «آمار دقیقی از سقط جنین در دست نیست، چون عمده دلیل این اتفاق تلخ به‌صورت زیرزمینی و غیرقانونی صورت می‌گیرد و قطعا بر آمارهای گذشته تاثیر می‌گذارد اما آمار موثقی درمورد حدود ۷۰۰ هزار سقط در سال را هم دیده‌ام که در رسانه‌ها هم اعلام کردم و حتما این میزان بیشتر هم شده است.» در همان سال باقر لاریجانی، معاون آموزشی سابق وزارت بهداشت و نایب‌رئیس شورای عالی اخلاق پزشکی کشور، یکبار آمار ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار سقط را در سال ۱۳۹۶ مطرح کرد و بهمن ۱۳۹۸ گفت: «سالانه حدود ۴۵۰ هزار سقط جنین قانونی و غیرقانونی در سطح کشور انجام می‌شود.» همچنین عباس مسجدی بهمن‌ماه ۱۳۹۸ اعلام کرد که در سال ۱۳۹۷ با توجه به مولفه‌های حقوقی، فقهی و پزشکی، ۱۲ هزار پرونده ارجاع شده که در ۹۷۰۰ مورد به دستور سقط منجر شده است. او گفته بود که براساس آمار غیررسمی که مسئولان وزارت بهداشت اعلام می‌کنند، حداقل حدود ۱۲۵ هزار سقط جنین غیرقانونی وجود دارد. مسجدی اردیبهشت ۱۴۰۰ نیز اعلام کرده در سال ۱۳۹۹، ۱۱ هزار و ۵۳ مورد پرونده سقط جنین درمانی در سازمان پزشکی قانونی تشکیل شده که نسبت به سال پیش از آن، کاهشی 2.7 درصدی داشته و از این تعداد، در ۸۵۲۰ مورد مجوز برای سقط جنین صادر شده است. وی تاکید کرده سقط غیرقانونی در حوزه مسئولیت پزشکی قانونی نیست. پس از آن آذرماه 1400 هم صالح قاسمی، دبیر مرکز مطالعات جمعیت گفته بود: «آمار سقط در ایران از ۳۷۰ هزار مورد تا ۵۳۰ هزار مورد در تحقیقات مختلف گزارش شده که هر کدام از این اعداد بسیار بالاست و این معادل ۴۰ درصد تعداد تولدهای کل کشور است و در نتیجه اصلا توجیه ندارد.»
تا اینکه اردیبهشت‌ماه امسال فاطمه محمدبیگی، نماینده قزوین و عضو کمیسیون بهداشت و درمان ورئیس فراکسیون جوانی جمعیت مجلس، در همایش روزملی جمعیت در بیمارستان نجمیه ادعا کرد که سالانه ۲۵۰ تا ۶۵۰ هزار سقط جنین در کشور رخ می‌دهد. محمدبیگی با اعلام آمار سالانه ۲۵۰ تا ۶۵۰ هزار سقط جنین، از علما درخواست کرده بود تا حرمت سقط جنین را بیش از پیش برای مردم تبیین کنند. به گفته او، ۸۵ درصد سقط‌جنین‌ها در خود خانواده و توسط پدر و مادر و با آموزش‌های فضای مجازی یا مصرف داروهای قاچاق‌شده انجام می‌شود. محمدبیگی گفته بود که اگر حتی ۱۰ درصد در پیشگیری از سقط جنین موفق باشیم ۲۵ تا ۶۵ هزار نفر را به جمعیت کشور اضافه می‌کنیم؛ در این راستا پویش «نفس برای نجات از سقط جنین» که به آموزش و مشاوره برای پیشگیری از سقط می‌پردازد تا ۷۰ درصد در پیشگیری از بروز سقط جنین موفق بوده است. این درحالی است که دکتر سلیمان حیدری، مدیرکل مرکز نظارت و اعتباربخشی امور درمان وزارت بهداشت دقیقا فروردین‌ماه امسال با اشاره به وضعیت سقط جنین غیرقانونی در کشور گفته بود: «طبق بررسی‌های انجام‌شده بالای ۷۰ تا ۸۰ درصد سقط جنین‌های غیرقانونی و غیرپزشکی در خارج از مراکز درمانی انجام می‌شود. البته براساس یک‌سری فرمول‌هایی آمار مختلفی مطرح شده که از آنجایی که این آمارها قابل اطمینان نیست نمی‌توان آنها را مطرح کرد. هرچند که اگر درست باشند فاجعه‌بار است. به گفته او، سالانه حدود ۱۰ هزار سقط جنین به‌صورت قانونی و به دلایل پزشکی در کشور انجام می‌شود.»
کدام آمار واقعی است؟
پیرو اشاره روز گذشته رئیس‌جمهور به جدی بودن مساله سقط جنین، بهانه‌ای شد تا مجددا به سراغ آمار سقط جنین برویم و این پرسش را مطرح کنیم که کدام یک از آمار اعلامی در سال‌های اخیر؛ واقعی است؟ و اساسا آمار اعلام‌شده براساس کدام مستندات و چه پژوهش‌هایی مطرح شده است؟
برای موضوع ممنوع نباید استثنا داشت
یکی از افرادی که در سال‌های گذشته از وضعیت سقط جنین در کشور آمار داده بود؛ محمدمهدی آخوندی، رئیس سابق انجمن علمی جنین‌شناسی است. بر همین اساس و به دنبال یافتن پاسخ، «فرهیختگان» با او گفت‌وگوی تلفنی داشته است. آخوندی ضمن تاکید بر این مساله که درحال حاضر آمار جدید و به‌روزی از وضعیت سقط جنین در دست ندارد، درباره آمار ارائه‌شده در سال‌های قبل می‌گوید: «تمام بحث‌هایی که داشتم، مستند به آمار و ارقامی بود که از طریق ورزاتخانه و سازمان نظام پزشکی دریافت کردم. اکنون هیچ اشرافی به موضوع ندارم. برای موضوعی که ممنوع است، نمی‌توانید استنادی داشته باشید. یکی از استناداتم برای این آمار، سازمان نظام پزشکی بود. آنهایی که با مجوز و در چهارچوب قانون سقط درمانی جنین، امکان سقط داشتند. اینها آماری بیش از 8 الی 10 هزارتا نبود. اما باقی افرادی که سقط می‌کنند و در واقع غیرقانونی اقدام می‌کنند. هیچ‌وقت در چهارچوب آماری دقیقی قرار نمی‌گیرد و نمی‌توانیم هم آمار دقیقی از اینها داشته باشیم. این آمار مربوط به گزارش‌ها و نتایج اقدامات سقط و عوارضش است. این مساله‌ای بود که خود وزارتخانه و سازمان نظام پزشکی به آن استنباط می‌کردند. این را بدانید که هیچ‌کدام مستند به آمار رسمی نیست. شاید حدود 20 سال پیش اولین نفر آقای ملک‌افضلی اعلام کردند که سالانه حدود 80 هزارتا سقط جنین داریم و بعد هم آمار آرام آرام افزایش پیدا کرد و آماری که دست وزارت بهداشت می‌رسید، خیلی بیشتر از اینها بود. حتی به 800 هزار هم آماری داشتیم که منتشر شده بود. وقتی امری ممنوع است نمی‌توان از فردی گواهی انجام آن را گرفت.»
وزارت بهداشت آمار تازه‌ای ندارد، آمارهای قدیمی تخمینی است
همچنین صابر جباری، دبیر قرارگاه جوانی جمعیت وزارت بهداشت در گفت‌وگو با «فرهیختگان» تاکید دارد که آمار و مطالعات انجام‌شده همه قدیمی است، درحال حاضر آماری در دست وزارت بهداشت نیست و آمار برای چهار الی پنج سال گذشته است. او اما در گفت‌وگو با «فرهیختگان» همچنین در رابطه با آمار محمدبیگی، یکی از اعضای کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی (250 تا 650 سقط جنین سالیانه) می‌گوید: «براساس پژوهش‌های قدیمی ما است. همچنین این آمار براساس تخمین و پیمایش است. ممکن است این عدد کمتر یا بیشتر باشد. خیلی فرقی نمی‌کند. چه بگوییم 200 هزار چه 250 هزار. کلا عدد بالاست. حتی اگر عدد 10 هزارتا هم بود، آمار بالایی است. اینکه اعداد در رابطه با این مساله بسیار است؛ بخشی به دلیل سخت بودن موضوع است. مساله حوزه فردی‌خانوادگی است و کتمان می‌شود. اگر در حوزه پزشکی هم انجام داده‌اند، کتمان می‌کنند. چراکه هم گناه است و هم قبح اجتماعی و عنوان مجرمانه قانونی دارد. به هرحال درآوردن آمارش کار ساده‌ای نیست. تمام آماری که اعلام می‌شود هم از قول ما اعلام می‌شود.»
یک چهارم تعداد موالید سقط جنین داریم
حسین مروتی، دبیر کارگروه تخصصی ستاد ملی، جمعیت و فرزندآوری در ایران نیز معتقد است که آمار سقط جنین در کل دنیا همیشه تخمینی است. چراکه یک عمل قانونی نیست. در کشورهایی که سقط قانونی است، قبل از چهارماهگی قانونی است. بعد از آن غیرقانونی به حساب می‌آید. برای همین تعداد سقط سالیانه همیشه با تخمین سنجیده می‌شود. «در ایران مطالعاتی که صورت گرفته، از 100 هزارتا تا 400 الی 500 هزارتا تخمین زده شده اما حد وسطی که وزارت بهداشت روی سایت خود قرار داده بود، آمار سالیانه 250 هزارتا سقط جنین، مبتنی‌بر مطالعه استاد حق‌دوست بود که استاد اپیدمیولوژی مطرحی است. همان سالی که 250 هزار مورد سالیانه مطرح شد، تنها 6 هزار موردش قانونی است. این نشان می‌دهد که آمارمان بسیار فاجعه‌بار است. این آمار را با کشته‌های تصادفات جاده‌ای مقایسه کنید. کشته‌های جاده‌ای 16 الی 17 هزار مورد است ولی آمار سقط جنین ما سالانه 250 هزار مورد غیرقانونی است. متاسفانه برای این مساله هم کار فرهنگی مشخصی نداریم و یک کار جدی سلبی هم انجام ندادیم.»
او همچنین درباره رقم 650 هزار مورد سقط جنین در سال نیز می‌گوید: «مطالعات در این باره متعدد است. من این مطالعه‌ای که چنین عددی مطرح می‌کند را ندیدم. اما محتمل است که اصلا چنین مطالعه‌ای صورت گرفته باشد؟ بله. شیوه‌های مختلفی وجود دارد و می‌توان شیوه‌ای پیدا کرد که آمار را بیش از حد نشان دهد. اما چیزی که رسما در سایت وزارت بهداشت اعلام شد، سالانه250 مورد است که ما باید تک‌تک این رقم هم دل بسوزانیم. ارقام در کاری که باید انجام دهیم، توفیق چندانی ندارند. چه 500 هزار و چه 250 هزار مورد باشد. باید تمام توان دولت، قوه قضائیه و دستگاه‌های فرهنگی به میان بیاید تا بر این مساله غلبه کنیم. عموم مردم هم متوجه نیستند که درحال ارتکاب قتل و یک کار حرام هستند. این موارد است که به ذهن مردم خطور نمی‌کند.»
مروتی تصریح می‌کند که آمار بالای350 هزار مورد سالیانه ناشی از مطالعات غیردقیق است. «ممکن است فردی اظهار کند که استدلالش فلان مطالعه است. باید ببینیم که این آمار بالای اظهار‌شده، در کدام مطالعه آمده است. قصدم این است بگویم که بحث ما در رابطه با سقط جنین آماری نیست. چه 250 هزار باشد چه 350 هزار. دولت باید ورود کند. ما سالیانه یک میلیون تا یک میلیون و 200 هزار موالید داریم. تقریبا یک چهارم میزان موالید ما، سقط جنین است.»
دبیر کارگروه تخصصی ستاد ملی، جمعیت، فرزندآوری در ایران معتقد است که در بسیاری از مسائل مثل قاچاق انسان یا موارد غیرقانونی دیگر، ما آمار دقیقی نداریم. «در این مسائل، کسی نمی‌آید که ثبت کند قرار است فلان کار غیرقانونی انجام دهد. به کشفیات می‌رسند و براساس این کشفیات، مساله را با کارشناسان مختلف بررسی می‌کنند. سپس به فرمول می‌رسند. سپس به این نتیجه می‌رسند که در این هم یک عددی کشف نشده است. موضوع سقط جنین هم همین‌گونه است. بعضی افراد با یک دسته عوارض به بیمارستان مراجعه می‌کنند و از این طریق کادر درمان متوجه می‌شوند که بیمار سقط جنین داشته است. این مورد ثبت می‌شود. یا مثلا مطالعه‌ای در رابطه با سقط جنین صورت می‌گیرد و به یک آمار تخمینی می‌رسند. پس از آن آماری را به کل کشور تعمیم می‌دهند. تمام عدد تخمین است و ما نمی‌توانیم در رابطه با سقط جنین آمار متقن بدهیم.»
آنچه که می‌توان از داده‌ها و گفت‌وگوهای قبلی و سه گفت‌وگوی انجام شده با مسئولان مرتبط به جمعیت کشور نتیجه گرفت، این است که علی‌رغم تمام آمار اعلامی اما همچنان آمار سقط جنین در کشور ناواضح است و همچنان نمی‌توان شدت و وخامت وضعیت سقط جنین در کشور را فهمید.
