فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار گروه دانشگاه: سهم و اثرگذاری R&D یا همان تحقیق و توسعه بر رشد اقتصادی و افزایش رقابت‌پذیری بر کسی پوشیده نیست. با این وجود که امروز سنجه‌های متفاوتی برای سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه وجود دارد، نمی‌توان هدف کلی این نوع سرمایه گذاری‌ها را که همان ایجاد روش جدید در تولید محصولات به‌منظور کاهش هزینه‌ها و افزایش کیفیت یا رسیدن به محصولات جدید است نادیده گرفت. با وجود اهمیت هزینه کرد در بخش تحقیق و توسعه و تمرکز کشورهای پیشرفته به آن، این حوزه در ایران از سوی متولیان امر آن‌طور که باید جدی گرفته نمی‌شود و عملا در حاشیه بودجه‌های پژوهشی قرار دارد. به‌طوری که تنها 0.33 درصد از بودجه 1402 به سهم اعتبارات پژوهشی در تولید ناخالص ایران اختصاص یافته است، سهمی که براساس قانون برنامه ششم بنا بود به 1.5درصد تا سال 1404 برسد.  براساس قانون برنامه ششم دستگاه‌های اجرایی در ماده 64 برنامه، مکلف شده بودند علاوه‌بر اعتبارات پژوهشی که برای دستگاه در قوانین بودجه سالانه لحاظ می‌شود، یک درصد از اعتبارات تخصیص‌یافته هزینه‌ای خود را برای امور پژوهشی و توسعه فناوری هزینه کنند. این دستگاه‌ها باید با رعایت چهارچوب نقشه جامع علمی کشور و اولویت‌های تحقیقاتی دستگاه ذی‌ربط که به تصویب شورای عتف می‌رسد، نحوه این هزینه‌کرد را هر شش ماه به شورا و مرکز آمار ایران گزارش می‌دادند. از سمت دیگر نیز شورای عتف موظف بود تا گزارش عملکرد را به صورت سالانه (تا مردادماه هرسال) به دست مجلس برساند. در این بین وظیفه مرکز آمار نیز انتشار عملکرد پژوهشی دستگاه‌های اجرایی براساس اطلاعات دریافتی از شورای عتف بود که در این گزارش این آمار را بررسی خواهیم کرد. از مجموع منابع پیش‌بینی شده در سال 1400 برای طرح‌های پژوهشی که رقمی معادل 201 میلیارد و 72 میلیون تومان بود، تنها 63 درصد آن که معادل 127 میلیارد و 642 میلیون تومان می‌شد، برای این طرح‌ها پرداخت شده، رقمی که نشان می‌دهد حتی همین مبلغ نسبتا اندکی که برای این حوزه تعیین شده بود هم به صورت کامل تخصیص پیدا نکرده است. 

 هزار و 427 طرح در سامانه سمات به ثبت رسید

متولیان تا امروز تلاش کرد‌ه‌اند تا با راه‌اندازی سامانه‌های مختلف بتوانند بستر را برای تزریق بودجه به طرح‌های پژوهشی کشور فراهم کنند. در این میان سامانه سمات که سال 94 در راستای ایجاد فضای اطلاعاتی-پژوهشی شفاف، یکپارچه، منسجم و بدون تکرار در سطح ملی برای پژوهشگران ایجاد شده را باید یکی از همین سامانه‌ها دانست. اما به نظر می‌رسد این سامانه هم نتوانست آن‌طور که باید مسیر این حوزه را هموار کند. به‌طوری که باید عنوان کرد طبق گزارش منتشر‌شده از سوی مرکز آمار با عنوان گزارش هزینه‌کرد تحقیق و توسعه دستگاه‌های اجرایی مربوط به سال 1400، تعداد طرح‌های پژوهشی ثبت‌شده در سامانه سمات در این سال، هزار و 427 طرح بود که عمده این طرح‌ها در دسته پژوهش‌های کاربردی قرار دارند؛ به‌طوری که سهم طرح‌های کاربردی از کل طرح‌ها 83 درصد است. 

   پرداخت بیش از 36 میلیارد تومان برای 182 طرح پژوهشی بنیادی

برای بررسی تفکیکی میزان منابع و بودجه تخصیص یافته به طرح‌های پژوهشی، بد نیست در ابتدا تعریفی از این طرح‌ها داشته باشیم. در حقیقت طرح‌های پژوهشی به سه نوع بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای تقسیم می‌شوند. پژوهش‌های بنیادی، معمولا برای دستیابی به دانش جدید انجام می‌شوند؛ یعنی بدون اینکه برای کاربرد یا استفاده خاصی باشند، دانشی برای زیربنای پدیده‌ها به شمار می‌روند. طرح‌هایی که سهم آنها در سامانه سمات 182 طرح بوده که نشان‌دهنده سهم 13 درصدی است. مساله قابل توجه اینکه از 201 میلیارد و 72 میلیون تومان بودجه‌ای که برای این طرح‌ها اختصاص داده شده بود، تنها 21 درصد اعتبارات به طرح‌های پژوهشی‌بنیادی رسید، یعنی عملا 41 میلیارد و 905 میلیون تومان برای این بخش در نظر گرفته شده بود. رقمی که البته تنها 36 میلیارد و 806 میلیون تومان برای اجرا به این طرح‌ها تزریق شد که معنایش تخصیص 87 درصدی آن است. 

   56.4 درصد از منابع پژوهش‌های کاربردی تخصیص یافت

پژوهش‌های کاربردی هم نوعی تحقیق برای دستیابی به دانش جدید هستند. یعنی این نوع پژوهش‌ها بر خلاف پژوهش‌های بنیادی، به صورت عمده معطوف به یک هدف یا منظور عملی خواهند بود. نکته دیگری که باید درباره این پژوهش‌ها مدنظر قرار داد، اینکه آنها براساس پژوهش‌های بنیادی و برای تعیین راه‌های استفاده از این یافته‌ها یا با هدف مشخص کردن شیوه‌ها و روش‌های دستیابی به هدف‌های مشخص انجام می‌شوند. سهم این پژوهش‌ها از تعداد کل طرح‌های ثبت‌شده در سامانه در بازه زمانی مدنظر هزار و 193 بود که معادل 83 درصد از کل طرح‌ها می‌شود. نکته دیگر بحث منابع مالی است که سهم این طرح‌ها از منابع در نظر‌گرفته‌شده، 75 درصد معادل 150 میلیارد و 256 میلیون تومان بوده است. البته از این میان فقط 84 میلیارد و 847 میلیون تومان پرداخت شده بود که نشان می‌دهد 56.4 درصد از منابع تخصیص پیدا کرده است. 

   سهم پژوهش‌های توسعه‌ای، تنها 5 میلیارد تومان

در تعریف پژوهش‌های توسعه‌ای هم باید چنین عنوان کرد: تحقیقی نظام‌مند که به تولید دانش افزون‌تر منجر می‌شود. دانشی که یا فرآیند تولید محصولات را بهبود می‌بخشد یا در مسیر تولید فرآیندها و فرآورده‌های جدید است. پژوهش‌هایی که تنها چهار درصد از طرح‌های ثبت‌شده در سمات را از آن خود کرده بود. طبیعتا تعداد پایین این طرح‌ها به معنی منابع محدودتر آن نسبت به دو نوع پژوهش قبلی است. به‌طوری که تنها 8 میلیارد و 900 میلیون تومان بودجه برای اجرای این طرح‌ها در نظر گرفته شده بود که از این میزان 5 میلیارد و 900 هزار تومان تخصیص یافت. رقمی که معادل 67.2 درصد از کل بودجه این حوزه را شامل می‌شد. 

   54 درصد طرح در گروه علوم انسانی ثبت شد

تعداد طرح‌های ثبت شده سال 1400 به تفکیک گروه علمی نشان‌دهنده این است که گروه علوم انسانی بیشترین تعداد طرح‌های پژوهشی را به خود اختصاص داده است. گروه‌‌های علوم پزشکی و فنی و مهندسی نیز بعد از گروه علوم انسانی دارای بیشترین طرح پژوهشی بوده‌اند. 776 یا 54 درصد طرح‌های پژوهشی مربوط به گروه علوم انسانی می‌شود. بعد از علوم انسانی، علوم پزشکی با 239 طرح (17 درصد) در رتبه دوم قرار داشت. گروه بعدی، گروه فنی و مهندسی است که 204 طرح پژوهشی در این گروه ثبت شده و 14 درصد کل طرح‌ها را به خود اختصاص می‌دهند. همچنین 134 طرح پژوهشی (10 درصد)، در رشته کشاورزی ثبت شده است. گروه‌هایی که کمترین میزان طرح را به خود اختصاص می‌دهند هم شامل گروه گروه علوم پایه با 49 طرح (سه درصد) هنر و معماری با 11 طرح (یک درصد) وگروه دامپزشکی با 12 طرح (یک درصد) می‌شود. 

   40 درصد اعتبارات پرداختی به طرح‌های مهندسی رسید 

بعد از بحث تفکیک تعداد طرح‌ها براساس گروه‌های درسی، موضوع اعتبار آنها اهمیت دارد. بیشترین اعتبار به گروه فنی و مهندسی علی‌رغم اینکه در رتبه سوم تعداد طرح قرار داشت، می‌رسد. به عبارت دقیق‌تر از مجموع 127 میلیارد و 642 میلیون تومان اعتبار پرداختی که شامل همه طرح‌ها می‌شود، 52 میلیارد و 332 میلیون تومان یا 40 درصد به طرح‌های فنی و مهندسی رسیده است. گروه دومی که بیشترین پرداختی را داشته، گروه علوم پزشکی با اعتبار 34 میلیارد و 518 میلیون تومان است. به عبارت دیگر 26 درصد اعتبارات صرف‌ طرح‌های پژوهشی پزشکی و علوم پزشکی شده است. علوم انسانی علی‌رغم اینکه نزدیک به سه برابر گروه‌های فنی مهندسی و علوم پزشکی، طرح ثبت شده داشته، اما تنها رقمی معادل 28 میلیارد و 616 میلیون تومان برای طرح‌های خود دریافت کرده است. این اعتبار 22 درصد از کل اعتبارات پرداختی را شامل می‌شود. 7 میلیارد و 754 میلیون تومان (پنج درصد) از اعتبارات پرداختی به گروه کشاورزی اختصاص یافته و در ادامه هم طرح‌های پژوهشی گروه دامپزشکی، یک میلیارد و 45 میلیون تومان از اعتبارات پرداختی را به خود اختصاص داده است. برای طرح‌های پژوهشی گروه هنر و معماری نیز، 281 میلیون و 200 هزار تومان اعتبار پرداخت شده اما موضوع جالب‌تر اینکه 205 میلیون تومان نیز به گروه‌های نامعین پرداخت شده است. 

   هر طرح پژوهشی انسانی تنها 36 میلیون تومان می‌ارزد

اگر بخواهیم به‌صورت میانگین نگاهی به ارزش پروژه‌های گروه‌های مختلف بیندازیم باید گفت که تقریبا هر پروژه فنی و مهندسی با توجه به اعتبار پرداختی و تعداد طرح‌ها 256 میلیون و 480 هزار تومان می‌ارزد. رقمی که در گروه علوم پزشکی به 144 میلیون و 400 هزار تومان ارزش رسیده بود. این آمار در گروه علوم انسانی تنها به 36 میلیون و 876 هزار تومان می‌رسد. هر طرح پژوهشی در حوزه علوم پایه هم 58 میلیون تومان برای متولیان امر آب خورده است.

   50 درصد اعتبارات پیش‌بینی‌شده به استان تهران رسید

اگر بخواهیم تعداد طرح‌ها را از حیث استانی مورد بررسی قرار دهیم باید عنوان کرد در بازه زمانی مدنظر استان‌ تهران با 195 طرح، استان خوزستان با 187 طرح و استان کردستان با 129 طرح در زمره استان‌های برتر قرار می‌گیرند. کمترین تعداد طرح‌ها نیز مربوط به سه استان همدان و مرکزی هرکدام با 17 طرح پژوهشی و استان یزد با 14 طرح ماست. 

استان تهران نه‌تنها در تعداد طرح‌ها پیشتاز است، بلکه در اعتبار پیش‌بینی‌شده و اعتبار پرداختی نیز رتبه اول را به خود اختصاص می‌دهد. برای طرح‌های پژوهشی استان تهران، 101 میلیارد و 184 میلیون تومان اعتبار پیش‌بینی شده است. به عبارت دیگر 50 درصد از اعتبارات پیش‌بینی‌شده معطوف به استان تهران است. استان خوزستان، 26 میلیارد و 578 میلیون تومان اعتبار پیش‌بینی‌شده داشته، درحالی‌که تنها پنج‌میلیارد و 358 میلیون تومان به این استان اختصاص یافته است. این میزان تنها 19 درصد از اعتبار پیش‌بینی‌شده را شامل می‌شود. سومین استانی که اعتبار پیش‌بینی‌شده آن بالاست، استان فارس با 10 میلیارد و 562 میلیون تومان است که از این میزان تنها سه‌میلیارد و 687 میلیون تومان یا 30 درصد اعتبارات محقق و پرداخت شده است. همچنین کمترین مبالغ اعتباری پیش‌بینی‌شده برای استان‌ها به ترتیب استان سمنان با 439 میلیون تومان بوده که 10 برابر یا چهارمیلیارد و 71 میلیون تومان به این استان اختصاص یافته است. استان اردبیل با 758 و 700 میلیون تومان اعتبار پیش‌بینی‌شده در رتبه بعد قرار می‌گیرد. این استان پرداختی بیشتری نسبت به پیش‌بینی دارد و مبلغ یک‌میلیارد و 391 میلیون تومان دریافت کرده است. استان ایلام 853 میلیون تومان اعتبار پیش‌بینی‌شده در سال 1400 داشته است، درحالی‌که تنها 328 میلیون تومان پرداخت شده است.

   برای هر طرح در استان ایلام تنها 8 میلیون تومان سرمایه وجود داشت! 

اما در اعتبارات پرداخت‌شده بعد از استان تهران که آمار آن بیان شد، استان مرکزی از یک‌میلیارد و 743 میلیون تومان، 9 میلیارد و 355 میلیون تومان پرداختی داشته است. استان مرکزی تقریبا 5.5 برابر اعتبار پیش‌بینی‌شده را دریافت کرده است. استان بعدی اصفهان است که 9میلیارد و 278 میلیون تومان پرداختی داشته است، درحالی‌که اعتبار پیش‌بینی‌شده برای این استان مبلغی حدود 6 میلیارد و 200 میلیون تومان بوده است. کمترین میزان پرداختی در بین استان‌ها ایلام با 328 میلیون اعتبار است، به عبارت دیگر به صورت میانگین برای هر طرح هشت میلیون تومان سرمایه گذاشته شده است. بعد از آن، استان خراسان شمالی با 582 میلیون تومان اعتبار پرداختی از یک‌میلیارد اعتبار پیش‌بینی‌شده قرار دارد. استان چهارمحال‌وبختیاری نیز 680میلیون تومان اعتبار پرداختی از یک‌میلیارد و 200 میلیون اعتبار پیش‌بینی‌شده، در رتبه سوم قرار دارد.

   در قانون بودجه 1402 سهم تحقیق و توسعه 0.24 درصد ماند

در آذر سال 93 بود که نمایندگان مجلس در نشست علنی با ماده الحاقی 16، مبنی‌بر اختصاص 1 درصد از اعتبارات تخصیص یافته هزینه‌ای برای امور پژوهشی و توسعه فناوری توسط کلیه دستگاه‌های اجرایی موافقت کردند. بر این اساس تمام دستگاه‌های اجرایی علاوه‌بر اعتبارات پژوهشی که ذیل دستگاه در قوانین بودجه سالانه منظور شده، 1 درصد از اعتبارات تخصیص یافته هزینه‌ای، هزینه کنند. در بودجه سال 1402 نیز علی‌رغم رشد 80 درصدی اعتبارات هزینه‌ای و تملک دارایی‌های سرمایه‌ای و رشد 43 درصدی اعتبارات کلی پژوهش و فناوری در لایحه بودجه امسال، همچنان مقدار شاخص شدت تحقیق و توسعه ثابت و به مقدار 0.24 درصد مانده است. این شاخص با شاخص 1.5 درصدی پیش‌بینی شده در سند توسعه ششم فاصله بسیاری دارد.