عطیه همتی، دبیرگروه نقد روز: خبر یک خط بود «بیهوش شدن یک دختر دانش‌آموز 16 ساله در متروی تهران» که به‌سرعت توانست در صدر اخبار کشور قرار بگیرد. آرمیتا گراوند دانش‌آموز 16 ساله تهرانی بعد از وارد شدن به داخل قطار متروی متوقف در ایستگاه میدان شهدای تهران، بیهوش شده و بلافاصله به زمین می‌افتد. موضوعی که ابهامات آن می‌توانست دوباره غائله جدیدی را به راه بیندازد. این ماجرا شروع آزمون سخت رسانه‌ای دیگری بود که دوباره بر سر راه مسئولان و همه رسانههای کشور قرار گرفت. با این تفاوت که از رسانه‌ها و مسئولان امر توقع می‌رفت با توجه با تجربیات سال گذشته این بار با هوشیاری هرچه بیشتری نسبت به قبل موضوع را اطلاع‌رسانی کنند و با دادن پاسخ ابهامات و پرسش‌های افکار عمومی راه را بر ایجاد شبهه و شیطنت‌های رسانه‌ای رسانههای خارج از ایران ببندند. واکنش رسانههای خارج از ایران به حادثه آرمیتا گراوند و همچنین اظهارنظرهای بی‌محابا و تند و تیز مقامات غربی به این اتفاق به‌خوبی نشان‌دهنده رصد گسترده مسائل داخلی ایران توسط آنان است چراکه می‌خواهند از کوچک‌ترین اتفاق و شبهه در جهت برهم زدن نظم و امنیت و آرامش کشور استفاده کنند. در سال‌های اخیر زنان و مسائل آنان به‌خصوص مساله پوشش این دستاویز را فراهم کرده‌است. اما آزمون رسانه‌ای آرمیتا گراوند از رسانههای ایرانی چطور گرفته شد و در کدام مرحله‌ها موفق بوده یا نبوده‌ایم؟
«آب یخ» انتشار فیلم مترو روی آتش رسانههای فارسی‌زبان
بلافاصله بعد از خبری شدن این ماجرا همه رسانههای فارسی‌زبان این موضوع را سر دست گرفتند تا از ظرفیت این حادثه برای تولید غائله و آشوبی دیگر در کشور استفاده کنند. اینترنشنال ادعا کرد به گفته یکی از خبرنگاران خارج از ایران! این دانش‌آموز چون مقنعه خود را سر نکرده مورد تذکر حجاب‌بانان قرار گرفته و بعد از درگیری با آنها سرش به جایی خورده و بعد غش کرده است. بعد از این خبر، خبرگزاری ایرنا با انتشار ویدئویی از لحظه وارد شدن آرمیتا به داخل قطار نشان داد هیچ برخورد و حتی نزاع کلامی رخ نداده‌است و این دانش‌آموز تنها چندثانیه بعد از وارد شدن به مترو به علت افت فشار بیهوش شده است. همین اطلاع‌رسانی به‌موقع و انتشار ویدئو بدون فوت وقت توانست آب یخی بر آتش روشن شده توسط رسانههای فارسی‌زبان باشد. اتفاقی که سال قبل نیز می‌توانست به همین سرعت انجام شود اما تاخیر و سهل‌انگاری‌ها در انتشار آن بر شدت ماجرا افزود. بعد از وارد کردن شبهه به این ویدئوی چندثانیه‌ای و مطرح کردن این ابهام که ممکن است پیش از وارد شدن به محل قطار درگیری رخ داده باشد باز هم ویدئوهایی از لحظه ورود این دختر دانش‌آموز به ایستگاه مترو و دقایق حضور وی در ایستگاه متروی شهدا منتشر شد که ماجرا را برای شنوندگان خبر بیهوشی آرمیتا به‌طور کامل شفاف می‌کرد.
ایجاد چتر حمایتی داخلی برای خانواده آرمیتا گراوند
بعد از حوادث شهریورماه سال گذشته و التهاباتی که به بهانه فوت مهسا امینی در مقر پلیس امنیت اخلاقی، شکل گرفت این موضوع مطرح شد که این دختر جوان سابقه عارضه مغزی و عمل جراحی داشته است. اما فیلم صحبت‌های پدر مهسا امینی در بالای سر دخترش درباره ضربه نخوردن و سابقه بیماری او درست یک‌ماه بعد منتشر شد! دقیقا بعد از آنکه با تغییر ماهیت اعتراض به اغتشاش، آشوب‌های خیابانی به اوج خود رسیده بود دیگر انتشار فیلم صحبت‌های پدر مهسا امینی کارایی لازم را نداشت چون فیلمی که انتشار آن در همان روزهای ابتدایی می‌توانست برطرف‌کننده ابهامات باشد و جلوی پیشروی التهابات را بگیرد به نوشداروی بعد از مرگ سهراب بدل شود. حاصل این سناریوی رسانه‌ای این بود که ریشه‌های شکل‌گیری اعتراض به حاشیه رفته و با تلاش رسانههای معاند برای دامن زدن به آتش آشوبکار به رادیکال‌ترین شکل ممکن ادامه پیدا کرد. در ماجرای آرمیتا گراوند اما کار رسانه‌ای حساب‌شده‌تر بود. خبرگزاری ایرنا پس از انتشار ویدئوهای مترو در اقدامی دیگر با پدرومادر این دانش‌آموز گفت‌وگو کرد. در این گفت‌وگو مادر آرمیتا به‌روشنی بیان می‌کند تمامی فیلم‌های مترو را دیده و برای وی مسجل شده است که هیچ‌گونه درگیری و زدوخوردی بین آرمیتا و نیروهای مترو بر سر حجاب وجود نداشته است. او درباره علت این حادثه به‌صراحت می‌گوید: «دخترم با دوستانش برای رفتن به مدرسه در متروی شهدا قرار گذاشته بود که پس از ورود به ایستگاه قطار هنگام سوارشدن دچار افت فشار شد و پس از به‌هم‌خوردن تعادلش سرش با لبه واگن قطار برخورد می‌کند.» شهین احمدی مادر آرمیتا در ادامه از کسانی که به دنبال حاشیه‌سازی درباره این ماجرا هستند خواست به جای این کار برای سلامتی دخترشان دعا کنند. صحبت‌های واضح و آشکار پدر و مادر آرمیتا درباره وضعیت سلامتی دخترشان و وضعیت رسیدگی مناسب بیمارستان، همان اول حاشیه امن و چتر حمایتی برای این خانواده در داخل کشور درست کرد و بین آنها و رسانههای خارج از ایران فاصله‌گذاری جدی انجام داد. عدم همراهی این خانواده با رسانههای ضدایرانی و حمایت آنان از سوی مسئولان کشور باعث شد این خانواده از شر حاشیه‌سازی‌ها و شیطنت‌های رسانه‌ای داخلی و خارجی دور بمانند. موضوعی که در ادامه نیز باید لحاظ شود و به این دوران محدود نشود.
شاهد از غیب برای گاردین رسید؟
بعد از مصاحبه شفاف و روشن خانواده گراوند با رسانههای داخلی کشور و تقاضا برای عدم تولید حاشیه درباره دخترشان و کوتاه شدن دست رسانههای خارجی از این خانواده بازار حاشیه‌ها و خبرهای کذب حسابی گرم شد. روز گذشته در خبری اعلام شد مادر آرمیتا پس از ممانعت ماموران از حضور او در اتاق آرمیتا فریاد و اعتراض کرده که به همین دلیل ماموران امنیتی مستقر در بیمارستان او را بازداشت کردند. خبری که بلافاصله از سوی رسانههای داخلی کشور تکذیب شد تا منبع خبر رسانههای خارج از ایران در ماجرای آرمیتا گراوند باز هم زیر سوال برود. روزنامه گاردین نیز روز گذشته در گزارشی به قلم «پاتریک وینتور» و «دیپا پرنت» ادعا کرد با دوتن از شاهدان عینی حادثه آرمیتاگراوند گفت‌وگو کرده است. گاردین مدعی شد این افراد شاهد ضرب‌وشتم آرمیتا توسط یک حجاببان زن در داخل واگن مترو بوده و معتقدند یک حجاببان آرمیتا را به‌خاطر نداشتن حجاب هل داده است. در متن این خبر که روز پنجشنبه ۱۳ مهر به نقل از شاهدانی عینی به شرح وقایع روز بیهوش شدن آرمیتا گراوند پرداخته آمده‌است: «یکی از زنان مامور حجاببان، آرمیتا را پس از ورود به واگن مترو به دلیل بر سر نداشتن حجاب اجباری «محکم هل داده» است. یکی از شاهدان عینی به گاردین گفت که اندکی پس از ورود آرمیتا به واگن مترو در روز نهم مهر، یک زن چادری و مجری طرح حجاب اجباری با او به دلیل نپوشاندن موهایش شروع به مشاجره کرد. براساس این گزارش، زن با فریاد از آرمیتا پرسیده است چرا روسری (مقنعه) بر سر ندارد و این دختر نوجوان پاسخ داده: «مگر من از تو می‌خواهم که چادرت را برداری؟» در ادامه، بحث آن دو به خشونت کشیده و زن حجاببان با حمله فیزیکی به آرمیتا، او را به‌شدت هل داده است. شاهد عینی دیگری به گاردین گفت که آرمیتا وقتی روی زمین افتاد «هنوز هوشیار بود.» شاهدان گفته‌اند در ادامه همان زن چادری حجاببان را دیده‌اند که پشت آمبولانسی منتظر ایستاده که برای بردن آرمیتا به بیمارستان آمده بود. گاردین در ادامه گزارش خود یادآور شد رسانههای حکومتی تا این لحظه هیچ فیلمی از داخل واگن منتشر نکرده‌اند.
همه این گفت‌وگوهایی که گاردین مدعی آن شده درحالی است که طبق فیلم حادثه باید همه آنها در مدت زمان حدودی سه ثانیه رخ داده باشد و رفتار هیچ‌کدام از کسانی که آنجا حضور دارند نشان از درگیری یا نزاع در آن لحظه را نمی‌دهد. همچنین این ادعا دقیقا خلاف ادعای اولیه رسانههای فارسی‌زبان خارج از ایران مبنی‌بر درگیری آرمیتا دقایقی قبل از بیهوش شدن است. پیش از این آنها مدعی شده بودند آرمیتا قبل از ورود به مترو درگیری داشته و به‌خاطر اثرات ناشی از آن بعد از ورود به قطار دچار حادثه شده است.
ذره‌بین مقامات غربی روی اتفاقات ایران
دامنه ماجرای آرمیتا گراوند به دلیل اطلاع‌رسانی درست رسانه‌ها در داخل کشور و همچنین سرد شدن التهابات سال گذشته و عدم همراهی مردم با فراخوان‌های اپوزیسیون چندان گسترده نشد. اما تلاش‌های خارج از ایران برای بحرانی کردن کشور و همچنین اظهارنظرهای بی‌محابای برخی مقامات کشورهای غربی جالب توجه بود. اظهارنظرها و واکنش‌هایی که به خوبی نشان از مطالعه جدی آنان روی مسائل اجتماعی داخل کشور به‌خصوص در حوزه زنان دارد و حتی می‌توان تقدیرها و جایزه‌های جهانی و غربی برای ادامه‌دار کردن مبارزات علیه حاکمیت جمهوری اسلامی ایران را بخشی از برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات آنان در جهت تشویق مبارزات سیاسی و اجتماعی زنان ایرانی دانست.
آنالینا بربوک، وزیر خارجه کشور آلمان در اظهارنظری اعلام کرد: «دوباره دختر جوانی در ایران برای جانش می‌جنگد فقط برای اینکه در مترو دیده می‌شده است. این غیرقابل تحمل است.» خانم بربوک در اظهارنظری بی‌ربط و در واکنش به فیلم منتشرشده از خانواده گراوند در توییتر نوشت: «جای پدر و مادر جلوی دوربین نیست. حق آنهاست که بر بالین دخترشان باشند.» اظهارنظری که به خوبی نشان می‌دهند این دست اطلاع رسانی‌های به موقع چقدر می‌تواند مفید و اثربخش باشد. عزرا زایا، یکی از مقامات ارشد وزارت امور خارجه آمریکا در امور حقوق بشر نیز درباره این ماجرا اظهارنظر کرد و تلاش کرد بیهوش شدن آرمیتا را به مساله حجاب گره بزند. وزیر خارجه کانادا نیز از همتایان غربی خود جا نماند و درباره این موضوع اظهارنظر کرد تا بیش از پیش مشخص شود که دولت‌های غربی تلاش می‌کنند آتش خاموش‌شده التهابات سال گذشته را هر طور که شده روشن نگه‌دارند و برای این هدف نیز منتظر کوچک‌ترین تحرکات و اخبار داخل کشور هستند تا با مرتبط کردن آن به مساله حجاب ماجرا را بزرگنمایی کنند. این اظهارات البته با واکنش سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز روبه‌رو شد. ناصر کنعانی در پیامی تند و تیز نوشت: «به جای اظهارات مداخله‌جویانه و جانبدارانه و ابراز نگرانی غیرصادقانه نسبت به زنان و دختران ایرانی، بهتر است نگران پرسنل بهداشتی، بیماران آمریکا، آلمان و انگلیس باشید و به وضعیت آنها رسیدگی کنید.»
تلاش برای زیر سوال بردن واقعیت
خبرگزاری ایرنا چهارشنبه 12 مهر به شکل جامع و کاملی با چندتن از همکلاسی‌ها و همراهان آرمیتا در روز حادثه گفت‌وگو کرد و این دانش‌آموزان به شکل جامع و کاملی درباره جزئیات اتفاقات آن روز به‌خصوص لحظات بیهوشی آرمیتا، نحوه زمین خوردن و اصابت سر این دانش‌آموز با سکوی مترو، خارج کردن وی از قطار و همچنین انتقال او به بیمارستان صحبت کردند. تطبیق همه صحبت‌ها با فیلم‌های منتشرشده از متروی ایستگاه شهدای تهران و همچنین تهیه و انتشار به‌موقع این مصاحبه از سوی رسانههای داخلی و پاسخ مناسب به افکار عمومی توانست بیش از پیش حربه قدیمی کلیشه‌شده «تحت فشار قرار گرفتن از سوی حاکمیت برای عدم بیان واقعیت» را نخ‌نما کند.
در سوی مقابل رسانههای معاند برای زیر سوال بردن روایت ارائه‌شده فعال شدند. در همین راستا دویچه‌وله فارسی روز چهارشنبه 13 مهر در خبری به نقل از شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی فرهنگیان مدعی شد که رئیس حراست وزارت آموزش و پرورش در محل مدرسه محل تحصیل آرمیتا گراوند حاضر شده و با تهدید معلمان این دانش‌آموز، تاکیدکرده است که انتشار هرگونه خبر یا حتی عکسی از آرمیتا گراوند ازطریق صفحات مجازی و به‌وسیله معلمان این دانش‌آموز، جریمه سنگینی خواهد داشت و معلم خاطی، مستقیم اخراج خواهد شد. همچنین این سایت مدعی شد دوستان آرمیتا تحت فشار هستند تا از هرگونه اطلاع‌رسانی پیرامون وضعیت آرمیتا در روز حادثه خود‌داری کرده و علاوه‌بر آن جلوی دوبین‌های خبرگزاری رسمی بنشینند و بروز هرگونه حادثه‌ای را منکر شوند. این قبیل اخبار قرار است با بستن همه راه‌های شفاف‌سازی فیلم روز گذشته خبرگزاری ایرنا را به شکل ناشیانه‌ای زیر سوال برده و به نوعی پاسخی به آن باشند.
چه اشتباهات رسانه‌ای انجام دادیم؟
حرف نزدن که بلدی!
در آزمون رسانه‌ای بیهوش شدن آرمیتا گراوند در متروی تهران با وجود آنکه عملکرد بسیار بهتری را نسبت به سال قبل و ماجرای فوت مهسا امینی در مقر پلیس امنیت اخلاقی، دیدیم، اما باز هم شاهد برخی اشتباهات فاحش رسانه‌ای در داخل کشور بودیم که منجر به تامین خوراک رسانههای خارج از ایران شده و زمینه را برای ایجاد شبهه و به‌هم ریختن افکار عمومی مردم فراهم کردند.
پایگاه خبری فراز دیلی ساعت 11 چهارشنبه شب مدعی شد با پدر آرمیتا گفت‌وگویی انجام داده و او در این گفت‌وگو گفته سرکار است و اطلاع چندانی از وضعیت آرمیتا ندارد و فقط همین‌قدر می‌داند که دخترش در کما به‌سر‌می‌برد! خبری که بلافاصله با همان تیتر در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شد و با آنچه که رسانههای داخلی پیش از این عنوان کرده بودند تضاد آشکاری داشت. اما دقایقی بعد مازیار خسروی، سردبیر فراز در حساب کاربری خود اعلام کرد اشتباه بزرگی رخ داده که منجر به این اطلاع‌رسانی غلط شده است و خبر منتشرشده در رسانه‌اش را تکذیب کرد. خسروی در ادامه این توییت بابت این اتفاق از خوانندگان خبر عذرخواهی کرده و همه مسئولیت اشتباه را به‌عنوان سردبیر این سایت فراز به عهده گرفت. پس از آن نیز این خبر از درگاه این رسانه حذف شد. این موضوع نشان از عدم هوشیاری برخی مدیران رسانه‌ای کشور در وقت بحران‌ها و بزنگاه‌های سیاسی دارد. بحران‌های رسانه‌ای اخیر به شکل جدی گویای این ماجراست که کوچک‌ترین شیطنت یا سهل‌انگاری در تولید محتوا و همچنین عدم اطمینان از منبع خبر چه خطرات و صدمات جبران‌ناپذیری برای کشور دارد و چقدر به تنش‌های اجتماعی در داخل کشور دامن خواهد زد.
روزنامه همشهری در یادداشتی که چهارشنبه 12مهرماه منتشر کرد جمله‌ای نوشت که می‌توان از آن به‌عنوان یک اشتباه رسانه‌ای جدی یاد کرد. همشهری در یادداشتی می‌نویسد: «اگر سوار مترو شده باشید و مسافر هرروزه این ناوگان باشید شاهد هستید که ماموران انتظامی در مترو بدون درگیری لفظی و برخورد فیزیکی با هنجارشکنان، فقط صرف بیان یک جمله تذکر رعایت حجاب می‌دهند.» این یادداشت درحالی منتشر شد که همه رسانههای داخلی بیهوش شدن آرمیتا گراوند را با ذره‌بین بررسی کرده و همه فیلم‌های منتشرشده از مترو حاکی از آن است که این دانش‌آموز نوجوان کوچک‌ترین تنشی در مترو نداشته و به فاصله چندثانیه بعد از سوار شدن قطار به علت افت فشار بیهوش می‌شود. این موارد نشان می‌دهد که این ماجرا اساسا هیچ ارتباطی با عدم پوشش موی سر توسط وی نداشته و دلیلی موجهی برای پیوند زدن موضوع به ماجرای حجاب از سوی روزنامه همشهری وجود ندارد. یادداشت روزنامه همشهری بار دیگر با ایجاد شائبه گزکی به دست رسانههای خارج‌نشین برای فضا‌سازی داد.
آمنه سادات ذبیح‌پور، خبرنگار سیاسی صداوسیما بعد از آنکه فیلم‌های منتشرشده از سوی مترو تهران به خوبی مساله عدم کوچک‌ترین برخورد با آرمیتا را نشان می‌داد، به یکباره توییت بحث‌برانگیز و بی‌موردی درباره دوربین و مدل قطار موردنظر می‌زند که بازتاب‌های رسانه‌ای گسترده‌ای پیدا کرده و بهانه تازه‌ای دست رسانههای خارج از ایران می‌دهد تا با ایجاد شبهه راه تنفسی برای خودشان پیدا کنند. ذبیح‌پور در توییت خود می‌نویسد: «برخی‌ها در ماجرای بیهوش شدن آرمیتا در مترو پرسیدند که چرا فیلمی از داخل واگن منتشر نشده. پرس‌و‌جو کردیم گفتند قطارهای سری 100 دوربین ندارند.» بلافاصله بعد از این توییت ایرنا با راهبران خط چهار متروی تهران که آرمیتا در آن حضور داشت گفت‌وگو کرد و در آن تاکید شد که قطار حامل آرمیتا از سری 100 و فاقد دوربین است. اما اختلاف بر سر مدل قطار و اینکه آیا از سری 100 بوده یا 110 در شبکه‌های اجتماعی داغ شد. برخی نیز به نقل قول مدیران و مقامات مترو مبنی‌بر وجود دوربین در واگن‌های مترو تهران تاکید کردند و این دست خبرها را از آرشیو خبری خبرگزاری‌ها بیرون کشیدند و خواهان انتشار آن شدند. ایجاد شائبه در فضای مسموم و ملتهب این روزها از جمله اقدامات عجیبی بود که توسط خبرنگار صداوسیما انجام شد.
