ندا اظهری، مترجم: شاخص نوآوری جهانی (GII) یک رتبه‌بندی معتبر برای رده‌بندی اقتصادهای دنیا براساس قابلیت‌های نوآورانه آنهاست. این شاخص، رتبه‌بندی خود را براساس حدود 80 شاخص، گروه بندی‌شده در ورودی‌ها و خروجی‌های نوآوری ارزیابی می‌کند و شاخص GII قصد دارد جنبه‌های چندبعدی نوآوری را به تصویر بکشد. این شاخص رتبه‌بندی، هر ساله کشورها را براساس ظرفیت‌ها و موفقیت‌هایشان در حوزه نوآوری ارزیابی کرده و از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری منتشر می‌شود. این رتبه‌بندی از سال 2007 آغاز شد و تا 2021 از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری در همکاری با دانشگاه «کرنل» و سایر موسسات و دانشگاه‌ها منتشر می‌شد. در جدیدترین رتبه‌بندی شاخص‌های جهانی نوآوری 2023، ایران جایگاه 62 را از آن خود کرده است.

شاخص جهانی نوآوری چگونه عمل می‌کند؟

شاخص جهانی نوآوری (GII) از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) منتشر می‌شود که یک آژانس تخصصی آمریکایی است. با توجه به اینکه نوآوری یکی از کلیدهای محرک توسعه اقتصادی در دنیا به شمار می‌رود، هدف GII ارائه رتبه‌بندی نوآورانه و تحلیلی کامل با ارجاع به حدود 130 اقتصاد دنیاست. این شاخص رتبه‌بندی، طی یک دهه گذشته خود را هم به‌عنوان برترین مرجع نوآوری و هم ابزاری برای اقتصادهایی معرفی کرده است که به‌واسطه این شاخص در برنامه‌های نوآوری خود اقدام می‌کنند. این شاخص، رتبه‌بندی ظرفیت‌های نوآوری و ماحصل اقتصادهای دنیاست. علاوه‌براین، این شاخص نوآوری را براساس معیارهایی شامل موسسات، پژوهش و سرمایه انسانی، زیرساخت، اعتبار، سرمایه‌گذاری، پیوندها؛ خلق، جذب و انتشار دانش و خروجی‌های خلاق ارزیابی می‌کند. GII دارای دو زیرشاخص است که شامل زیرشاخص ورودی نوآوری و زیرشاخص خروجی نوآوری و 7 رکن که هر کدام از 3 رکن فرعی تشکیل شده است.

بهترین و بدترین جایگاه ایران در شاخص‌های اصلیGII

در نمودار دیگری که به بررسی رتبه ایران در هفت حوزه شاخص نوآوری جهانی می‌پردازد مشخص شده است که قدرتمندترین حوزه‌ها در ایران حوزه‌هایی هستند که رده‌های بالای شاخص‌ها را از آن خود کرده (با رنگ آبی نشان داده شده‌اند) و ضعیف‌ترین حوزه‌ها رده‌های پایین را به خود اختصاص داده‌اند. پیچیدگی بازار، خروجی‌های خلاق، خروجی‌های دانش و فناوری و پژوهش و سرمایه انسانی چهار حوزه‌ای هستند که ایران بهترین رتبه‌های خود را در آن کسب کرده است. رتبه ایران در پیچیدگی بازار -به معنای سطحی از آگاهی خریدار در بازار-بوده که رتبه 19 است و در مقایسه با رتبه 11 سال 2022، هشت پله سقوط کرده است. رتبه خروجی‌های خلاق هم 43 است که از رتبه 33 سال گذشته 10 پله نزول داشت. رتبه خروجی‌های دانش و فناوری امسال 55 اعلام شده که پنج پله از رتبه 50 سال گذشته بیشتر شده است. رتبه پژوهش و سرمایه انسانی در شاخص‌های امسال 60 گزارش شده که در مقایسه با رتبه 54 سال 2022، شش پله سقوط کرده است.

در مقابل، پایین‌ترین رتبه ایران در حوزه شاخص‌های موسسات، پیچیدگی کسب‌وکار و زیرساخت‌ها بوده است. در بخش زیرساخت رتبه 97 است که نسبت به رتبه 75 سال قبل، 22 پله افت داشته است. علاوه‌بر این، پیچیدگی کسب‌وکار هم رتبه 117 را کسب کرده که دو پله از رتبه 115 سال گذشته بالاتر رفته است. اما رتبه ایران در شاخص موسسات 131 است که بدون تغییر نسبت به سال گذشته باقی مانده است.

عملکرد نسبت به GDP در حد انتظار

نمودار حبابی به‌دست‌آمده از شاخص نوآوری‌ها رابطه میان سطح درآمد (سرانه تولید ناخالص داخلی) و عملکرد نوآوری (امتیاز GII) را نشان می‌دهد. خطی که در میان حباب‌ها به سمت بالا هدایت شده نشانه عملکرد نوآوری مورد انتظار براساس میزان درآمد ایران است. اقتصادهایی که بالاتر از این خط روند ظاهر می‌شوند بهتر از حد انتظار عمل می‌کنند و اقتصادهایی که پایین‌تر از این خط قرار می‌گیرند عملکردی پایین‌تر از حد انتظارات دارند. به‌طورکلی عملکرد ایران نسبت به GDP در حد انتظارات برای سطح توسعه عمل می‌کند.

اوضاع ایران در بین‌همگروهی‌ها بد نیست

نمودار موقعیت نسبی ایران را در برابر سایر گروه‌بندی‌های کشورها (ستون‌های طوسی رنگ) برای هر یک از هفت حوزه شاخص جهانی نوآوری نشان می‌دهد. در اقتصادهای با درآمد پایین تا متوسط ایران در حوزه خروجی‌های دانش و فناوری، خروجی‌های خلاقانه، پیچیدگی بازار، سرمایه انسانی و پژوهش و زیرساخت، عملکردی بالاتر از میانگین گروه دارد. از سوی دیگر در آسیای‌مرکزی و جنوبی ایران در حوزه خروجی‌های دانش و فناوری، خروجی خلاق، پیچیدگی بازار، سرمایه انسانی و پژوهش بالاتر از میانگین منطقه‌ای عمل می‌کند.

نسبت به سال قبل 5 پله افت کردیم

ایران در میان 132 کشور اقتصادی که در شاخص جهانی نوآوری حضور دارند رتبه 62 را به دست آورده است. علاوه‌بر این، مشخص شده که ایران از بین 37 اقتصاد جهان با درآمد متوسط رو به پایین، رتبه ششم دنیا را به خود اختصاص داده است درحالی‌که در سال گذشته رتبه سوم را کسب کرده بود و امسال سه رتبه افول کرده است. همچنین ایران در میان 10 اقتصاد فعال در آسیای‌مرکزی و جنوبی شرقی، بدون تغییر نسبت به سال قبل رده دوم را از آن خود کرده است. در بررسی جایگاه ایران در شاخص جهانی نوآوری بین 2022 و 2023، ایران وضعیت و جایگاه بدتری پیدا کرده است. جدول به‌دست‌آمده از مقایسه جایگاه ایران در سال جاری و سال گذشته داده‌ها و تغییراتی تحت تاثیر چهارچوب مدل GIIرا به‌طور سالیانه در رتبه‌بندی‌های شاخص جهانی نوآوری نشان می‌دهد. فاصله آماری رتبه ایران در GII 2023 بین رتبه‌های 57 و 75 قرار دارد. ایران در رتبه‌بندی 2023 در خروجی‌های نوآوری بهتر از ورودی‌های نوآوری عمل کرده است. در رتبه‌بندی شاخص‌های امسال ایران در ورودی‌های نوآوری رتبه 87 را به خود اختصاص داده است که در مقایسه با سال گذشته جایگاه پایین‌تری را کسب کرده است. همچنین ایران در بخش خروجی‌های نوآورانه در جایگاه 48 قرار گرفته است که باز هم نسبت به رده‌بندی سال 2022، جایگاه پایین‌تری را به دست آورده است. در مقایسه رتبه‌های امسال شاخص جهانی نوآوری ایران هم در رتبه جهانی و هم در خروجی‌ها و هم در ورودی‌های نوآوری نسبت به دو سال گذشته بدترین رتبه خود را داشته به‌طوری که رتبه جهانی ایران در سال 2021 در رده 60 دنیا قرار داشته اما سال 2020 رتبه آن 67 بوده و درواقع رتبه ایران در مقایسه با سه سال گذشته با پنج پله صعود به رتبه 62 رسیده است. در خروجی‌های نوآوری هم سه پله نسبت به سال 2020 و دو پله نسبت به سال 2030 ارتقا داشته است. در شاخص نوآوری جهانی 2023، ایران در 7 شاخص مورد ارزیابی قرار گرفته است و بسته به آماری که به دست آمده، ایران در 6 شاخص نسبت به سال قبل افت داشته و درمجموع اوضاع مناسبی از نظر نوآوری ندارد. به عبارتی ایران در شاخص‌های پیچیدگی بازار، خروجی‌های خلاق، خروجی‌های دانش و فناوری، پژوهش و سرمایه انسانی، پیچیدگی بازار و زیرساخت در مقایسه با سال 2022 رتبه کم‌تری کسب کرده‌اند و تنها در شاخص موسسات است که آن هم بدون تغییر نسبت به سال گذشته باقی مانده است. در این بین، GII مهم‌ترین شاخص‌های ایران را به‌عنوان نقاط قوت موارد زیر عنوان کرده است: درصد فارغ‌التحصیلان علوم و مهندسی با رتبه 3؛ تشکیل سرمایه ناخالص با رتبه 9؛ درصد ارزش بازار نسبت به GDP با رتبه 5؛ مقیاس بازار داخلی برمبنای قدرت خرید با رتبه 20؛ پتنت‌ها برحسب مبدأ برمبنای سرانه GDP (برابری قدرت خرید) با رتبه 13؛ اچ‌ایندکس اسناد قابل استناد با رتبه 40؛ درصد هزینه نرم‌افزاری از GDP با رتبه 16؛ علائم تجاری برمبنای مبدأ با رتبه یک؛ طراحی‌های صنعتی براساس مبدأ و برمبنای سرانه GDP (برابری قدرت خرید) با رتبه 11.

خروجی‌های نوآوری بیشتر از سرمایه‌گذاری‌ها

در این بخش ارتباط میان ورودی‌ها و خروجی‌های نوآوری نمایش داده شده است. اقتصادهایی که بالاتر از خط شاخص قرار گرفته‌اند به‌طور موثر سرمایه گذاری‌های نوآورانه پرهزینه را به خروجی‌های بیشتر و باکیفیت بالاتر تبدیل می‌کند. به‌طورکلی ایران در مقایسه با میزان سرمایه‌گذاری‌های نوآوری خروجی‌های نوآوری بیشتری تولید می‌کند.

نقاط ضعف و قوت‌های نوآوری ایران کجاست؟

در ارزیابی‌های دیگر شاخص جهانی نوآوری (GII)، محققان به بررسی نقاط ضعف و قوت ایران در شاخص‌های جهانی نوآوری 2023 پرداخته‌اند. طبق این ارزیابی‌ها مشخص شده است که مهم‌ترین نقاط قوت ایران در حوزه نوآوری، علائم تجاری براساس مبدأ (رتبه اول)، فارغ‌التحصیلان علوم و مهندسی (رتبه سوم) و ارزش بازار برحسب GDP(رتبه5) است.

ورودی‌های نوآوری در ایران
سهم هزینه آموزش در سال 2020 معادل 3.2 درصد گزارش شد که تا 0.06 درصد نسبت به سال گذشته کمتر و معادل رتبه شاخص 100 بوده است.

درصد فارغ‌التحصیلان در حوزه‌های علوم و مهندسی
درصد فارغ‌التحصیلان حوزه‌های علوم و مهندسی معادل 38.98 درصد کل فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در سال 2020 بود که در مقایسه با سال گذشته 0.16 درصد کمتر شده و معادل رتبه شاخص سه است.

محققان، معادل تمام‌وقت/ به ازای هر میلیون نفر
شمار محققان معادل تمام‌وقت به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت در سال 2019 معادل 1659 نفر اعلام شد که بیش از 12.51 درصد نسبت به سال قبل بالاتر رفته و معادل رتبه شاخص 45 است.

درصد هزینه ناخالص R&D از GDP
درصد هزینه ناخالص R&D از GDPدر سال 2019 معادل 0.788 درصد بوده که 0.028 درصد بالاتر از سال پیش از آن و معادل رتبه شاخص 46 است.

3 رتبه برتر رتبه‌بندی دانشگاه QS
سه رتبه برتر رتبه‌بندی دانشگاه QS برابر با میانگین امتیاز 26.67 برای سه دانشگاه برتر در سال 2022 بود که نسبت به سال قبل 3.37 درصد افزایش داشته و معادل رتبه شاخص 44 است.
دسترسی به ICT (فناوری اطلاعات و ارتباطات)
دسترسی به ICT در سال 2021 معادل امتیاز 8.5 بود که نسبت به سال قبل از آن 3.41 درصد کاهش یافت و معادل با رتبه شاخص 80 بوده است.

وضعیت مالی برای استارتاپ‌ها و اسکیل‌آپ‌ها
وضعیت مالی برای استارتاپ‌ها و اسکیل‌آپ‌ها با درصد امتیاز 3.81 درصد در سال 2021 برابر اعلام شده است که معادل رتبه شاخص 61 است.

تنوع صنایع داخلی
تنوع صنایع داخلی در سال 2019 معادل شاخص امتیاز 0.171 اعلام شد که نسبت به سال قبل از آن تا 4.7 درصد رشد نشان می‌دهد و معادل رتبه شاخص 59 است.

درصد اشتغال دانش‌محور
درصد اشتغال دانش‌محور در سال 2021 حدود 19.93 درصد بوده است که نسبت به سال قبل تا 0.21 درصد افزایش یافته و معادل رتبه شاخص 76 است.

خروجی‌های نوآوری در ایران
پتنت‌ها بر حسب مبدأ در سال 2021 معادل 10.21 هزار بوده است که در مقایسه با سال قبل از آن، 10.41 درصد کمتر شده است. این مقدار معادل رتبه شاخص 13 است.

اچ ایندکس اسناد قابل استناد
اچ ایندکس اسناد قابل استناد در سال 2022 معادل با ارزش شاخص 463 بوده که نسبت به سال قبل از آن 11.3 درصد افزایش یافته است.

درصد ارزش‌گذاری شرکت‌های بزرگ یونیکورن از GDP
درصد ارزش‌گذاری شرکت‌های بزرگ یونیکورن از GDP در سال 2023 معادل صفر درصد بوده که معادل رتبه شاخص 45 است.
درصد هزینه نرم‌افزاری از GDP
درصد هزینه نرم‌افزاری از GDP در سال 2022 معادل 0.606 درصد اعلام شد که در مقایسه با سال پیش از آن، 0.34 درصد افزایش یافت. این مقدار معادل رتبه شاخص 16 است.

درصد تولیدات هایتک
درصد تولیدات هایتک در سال 2019 معادل 28.62 درصد از کل خروجی‌های تولید بوده است که در مقایسه با سال قبل از آن 0.93 درصد کاهش نشان می‌دهد. این مقدار معادل رتبه شاخص 44 است.

درصد رسیدهای مالکیت معنوی از کل تجارت
درصد رسیدهای مالکیت معنوی از کل تجارت در سال 2021 معادل 0.014 درصد بوده است که در مقایسه با سال قبل از آن 0.00021 درصد کمتر شده بود که معادل رتبه شاخص 88 است.

پیچیدگی تولید و صادرات
پیچیدگی تولید و صادرات در سال 2020 معادل امتیاز منفی 0.389 بوده است که در مقایسه با سال قبل از آن 0.44 درصد افزایش داشته و معادل رتبه شاخص 84 است.

صادرات فناوری‌های هایتک
مبلغ صادرات فناوری‌های هایتک در سال 2018 معادل 153 میلیون دلار بود که در مقایسه با سال قبل از آن قریب 45.11 درصد افت داشته و معادل رتبه شاخص 109 است.

ارزش برند جهانی 5000 برند برتر
ارزش برند جهانی 5000 برند برتر در سال 2023 معادل 0.759 میلیارد دلار بود که تا سال گذشته تا 23.81 درصد افزایش یافته و معادل رتبه شاخص 73 است.

صادرات خدمات فرهنگی و خلاق
صادرات خدمات فرهنگی و خلاق در سال 2021 معادل 114 میلیون و 393 هزار دلار برآورد شد که در مقایسه با سال پیش از آن 34.74 درصد رشد داشته و معادل رتبه شاخص 74 است.

تعداد فیلم‌های سینمایی ملی (به ازای هر میلیون نفر)
تعداد فیلم‌های سینمایی ملی به ازای هر یک میلیون نفر، معادل 1.58 فیلم در سال 2021 بوده است که در مقایسه با سال قبل آن 67.31 درصد رشد داشته و معادل رتبه شاخص 52 است.

خلق اپلیکیشن موبایلی براساس PPP GDP
خلق اپلیکیشن موبایلی در سال 2022 مبلغی معادل 42 هزار و 338 دلار PPP GDP (تولید ناخالص داخلی براساس برابری قدرت خرید) را به خود اختصاص داد که در مقایسه با سال پیش از آن 159.65 درصد افزایش داشته و معادل رتبه شاخص 91 است.

برترین فعالان نوآوری در ایران
طبق این رتبه‌بندی، دانشگاه صنعتی شریف که برترین دانشگاه ایرانی از دیدگاه پایگاه رتبه‌بندی QS شناخته شده، رده 380 را با امتیاز 29.60 از آن خود کرده است. علاوه بر این، دانشگاه صنعتی امیرکبیر با امتیاز 26.30، در رده 443 قرار گرفته است. سومین دانشگاه ایرانی نیز دانشگاه تهران است که به لطف کسب امتیاز 24.10، رده‌های510- 501 را به دست آورده است.
در بررسی انجام شده از سوی شرکت Brand Finance روی 5000 شرکت برتر ایرانی با بالاترین ارزش برند جهانی، بانک پاسارگاد در صنعت بانکداری و با کسب ارزشی معادل 758.6 میلیون دلار رتبه نخست را بین سایر شرکت‌ها کسب کرده است.