مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: روز گذشته رئیس کل گمرک ایران آمار و ارقام اولیه تجارت خارجی کشور را اعلام کرد. به گفته محمد رضوانی‌فر، در 6ماهه نخست امسال‌ میزان وزنی تجارت خارجی کشور 85 میلیون و 300 هزار تن به ارزش 54 میلیارد و 587 میلیون دلار بوده که به‌لحاظ وزنی رشد نزدیک به 24 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز رشد 5.2 درصدی داشته است. آمارها گمرک حکایت از آن دارد حجم صادرات ایران در نیمه نخست امسال ۲۴ میلیارد و ۱۴۴ میلیون دلار بوده که به رغم رشد 29 درصدی در وزن، به‌لحاظ ارزش کاهش 2.6 درصدی داشته است. اما ۳۰ میلیارد و ۴۴۳ میلیون دلار کالا نیز وارد کشور شده که به‌لحاظ وزنی رشد 6.8 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز رشد 11.7 درصدی داشته است. گزارش گمرک نشان می‌دهد تراز تجاری کشور در 6ماهه نخست امسال به منفی 6.3 میلیارد دلار رسیده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته (منفی 2.6 میلیارددلار) گرچه وضعیت بدتری دارد اما همچنان کمتر از ناترازی 7 میلیارد دلاری نیمه نخست سال 1399 و ناترازی نزدیک به 9 میلیارد دلاری نیمه نخست سال 1398 است. آنچنانکه در نمودارها هم قابل مشاهده است، صادرات ایران به‌لحاظ وزنی در سال‌جاری یک رکورد از خود به‌جا گذاشته است و بالاترین مقدار از سال 1395 تاکنون و قبل از آن است. اما در‌خصوص تراز تجاری منفی 6.3 میلیارد دلاری و کاهش ارزآوری صادرات ایران شواهد نشان می‌دهد دلیل اصلی این موضوع، کاهش قیمت‌ها در بازار جهانی فلزات و اقلام نفت‌پایه بوده که در پساکرونا و بعد از شروع جنگ روسیه- اوکراین جهش قیمت را تجربه کرده بودند. برخلاف کاهش قیمت در بازار فلزات و اقلام نفت پایه، آمارها حکایت از آن دارد طی این مدت قیمت اقلام صنعتی افزایش داشته است. این موضوع از این منظر حائز اهمیت است که بخش عمده واردات ایران را اقلام واسطه‌ای و سرمایه‌ای و بخش عمده صادرات کشور را اقلام منبع‌محور تشکیل می‌دهد. 

کالاهای ایرانی 24 درصد ارزان‌تر از 1401 

طبق گزارش گمرک ایران، در شش‌ماهه نخست سال جاری 67 میلیون و 700 هزار تن انواع کالای غیرنفتی از ایران صادرات شده که ارزش آن 24 میلیارد و 144 میلیون دلار بوده است. به عبارتی هر تن کالای غیرنفتی ایران امسال به ارزش 357 دلار صادر شده است. این مقدار (357 دلار) کمترین ارزش هر تن اقلام صادراتی از 1400 تاکنون بوده است. مقایسه این رقم با ارزش هر تن کالای غیرنفتی کشور در مدت مشابه سال 1401 نشان می‌دهد کالاهای صادراتی ایران امسال 24 درصد ارزان‌تر از شش‌ماهه نخست سال 1401 شده است. همان‌طور که گفته شد دلیل این موضوع افت قیمت‌های جهانی برخی از فلزات و مشتقات نفتی و اقلام پتروشیمی است که در پساکرونا و بعد از شدت‌گیری جنگ روسیه-اوکراین در سال 1401 جهش پیدا کرده بودند. 

اما در بخش واردات نیز آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد حجم واردات کشور در نیمه نخست امسال 17 میلیون و 600 هزار تن به ارزش 30 میلیارد و 443 میلیون دلار بوده که به‌لحاظ وزنی رشد 6.8 درصدی و به‌لحاظ ارزش رشد 11.7 درصدی دارد. طبق این آمارها، هر تن کالای وارداتی ایران 1730 دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد پنج درصدی داشته است. به عبارتی ارزش هر تن کالای وارداتی ایران (1730 دلار) در مقابل ارزش هر تن صادرات ایران (357 دلار) حدود 4.8 برابر گران‌تر است. دلیل این موضوع یعنی تفاوت شدید قیمت اقلام صادرات و وارداتی ایران به ترکیب کالاها برمی‌گردد. اقلام وارداتی کشور عمدتا کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای هستند که نسبت به اقلام منبع‌محور و نفت‌پایه و معدن‌پایه صادراتی ایران، درجه پیچیدگی و ارزش افزوده بالا و به همان نسبت وزن کمتری دارند. همچنین مدیریت و کاهش واردات اقلام مصرفی در سبد واردات کشور نیز ازجمله دلایلی است که طی سال‌های اخیر باعث شده وزن اقلام وارداتی کاهش و ارزش آنها بالاتر رود، اتفاقی که موجب افزایش وزنه قیمتی اقلام وارداتی می‌شود. 

رشد 22 درصدی صادرات فولادی‌ها 

براساس گزارش انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران در پنج‌ماهه نخست سال 1402، سه میلیون و ۹۳ هزار تن شمش فولاد (فولاد میانی) صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد 24.8 درصد داشته است. پس از آن یک میلیون و ۳۴۱ هزار تن محصولات فولادی طی مدت مذکور سال جاری صادر شده که نسبت به یک میلیون و ۱۶۶ هزار تن صادراتی در پنج‌‌ماهه نخست سال گذشته، ۱۵ درصد رشد نشان می‌دهد. در پنج‌ماهه نخست 708 هزار تن آهن اسفنجی صادر شده که رشد 232 درصدی را به ثبت رسانده است، این مقدار در پنج‌‌ماهه نخست سال گذشته حدود ۲۱۳ هزار بوده است. در زیرمجموعه‌های محصولات فولادی نیز صادرات مقاطع طویل فولادی به‌لحاظ وزنی رشد 12.6 درصدی و مقاطع تخت فولادی نیز به‌لحاظ وزنی رشد 31.8 درصدی داشته است. درمجموع صادرات فولادی‌ها به‌لحاظ وزنی رشد نسبتا مناسبی را تجربه کرده است. گرچه آمارهای انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران صرفا مربوط به وزن صادرات است، اما نگاهی به آمارهای گمرک نشان می‌دهد برای مثال در کد تعرفه 720 که مربوط به صادرات آهن و فولاد است، درحالی در پنج‌ماهه امسال رشد وزنی صادرات 45 درصد بوده که رشد ارزش این بخش 24 درصد است. به عبارتی، در کد تعرفه 720 وزن صادرات از 2.7 به 4 میلیون تن رسیده اما ارزش صادرات از 1.5 میلیارد دلار به 1.9 میلیارد دلار رسیده است. این موضوع به‌خوبی نشان می‌دهد کاهش ارزش جهانی قیمت محصولات آهن و فولاد یکی از دلایل عدم رشد ارزش صادرات به اندازه رشد وزنی صادرات غیرنفتی است. این وضعیت در بخش پتروشیمی هم قابل مشاهده است. 

   کاهش جزئی تراز منفی بخش کشاورزی

نگاهی به وضعیت بخش کشاورزی که آمارهای آن تا انتهای مردادماه منتشر شده نشان می‌دهد در پنج‌ماهه نخست امسال سه میلیون تن انواع اقلام کشاورزی و غذا به ارزش دو میلیارد دلار به کشورهای مختلف صادر شده که به‌لحاظ ارزش رشد 17.3 درصدی و به‌لحاظ وزنی رشد 1.3 درصدی داشته است. واردات این بخش نیز در پنج‌ماهه نخست حدود 9 میلیون تن به ارزش 6.6 میلیارد دلار بوده که به‌لحاظ وزنی نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش 7.3 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز کاهش 8 درصدی داشته است. تراز تجاری بخش کشاورزی و غذا نیز در پنج‌ماهه نخست امسال منفی 4.6 میلیارد دلار بوده که نسبت به تراز منفی 5.5 میلیارد دلاری مدت مشابه سال گذشته بهبود داشته است. آنچه از جزئیات آماری تجارت بخش کشاورزی و غذا برداشت می‌شود، این بخش نمی‌تواند دلیل کاهش ارزش صادرات و منفی‌تر شدن تراز تجاری کشور بوده باشد.

اقلام عمده صادرات و واردات ایران

طبق گزارش رئیس کل گمرک ایران، در شش ماه نخست سال جاری سه قلم عمده کالاهای صادراتی شامل گاز طبیعی مایع‌شده با دو میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار، پروپان مایع‌شده با یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار و بوتان مایع‌شده با یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار بوده است. همچنین طی این مدت سه قلم عمده کالاهای وارداتی شامل ذرت دامی با یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، گوشی‌های تلفن همراه با یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار و دانه سویا با یک میلیارد دلار بوده است. براساس اظهارات رضوانی‌فر، بیشترین افزایش ارزش کالاهای وارداتی در بین ۱۰ قلم عمده به ترتیب شامل روغن خام سویا با رشد ۱۸۸ درصدی، جو با رشد 1375 درصدی و گوشی‌های تلفن همراه با رشد 135 درصدی بوده است. بیشترین کاهش ارزش کالاهای وارداتی در بین ۱۰ قلم عمده در این مدت نیز مربوط به برنج با 50 درصد، گندم با 49درصد و روغن پالم با 12.7 درصد است. اما در بین اقلام عمده کالاهای صادراتی نیز بیشترین افزایش به لحاظ ارزش در این مدت به گاز طبیعی مایع‌شده با 125درصد، گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی شکل مایع‌شده با 49 درصد و اوره با 41 درصد و بیشترین کاهش در ارزش کالاهای صادراتی به متانول با 23.5 درصد، پروپان مایع‌شده با 18.8 درصد و میلگرد با 12.6 درصد اختصاص داشته است. 
گزارش رئیس گمرک ایران نشان می‌دهد طی شش‌ماهه نخست امسال ۱۱ میلیون تن انواع کالاهای اساسی به ارزش ۹ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار وارد کشور شد که با اختصاص 62.5 درصد از وزن و 30 درصد از ارزش کل واردات در مقایسه با مدت مشابه سال قبل افزایش 1.5 درصدی در وزن و کاهش 6 درصدی در ارزش داشته است. همچنین اقلام عمده کالاهای اساسی وارداتی به کشور شامل ذرت، دانه سویا، روغن دانه آفتاب‌گردان، برنج، گندم، روغن خام سویا، جو و پالم اویل بوده‌اند که در مجموع از نظر وزنی 55 درصد و از نظر ارزشی حدود 20 درصد از کل واردات کشور را به خود اختصاص دادند. 

کاهش صادرات با کاهش قیمت‌های جهانی

درخصوص کاهش 2.2 درصدی ارزش صادرات غیرنفتی ایران به‌رغم رشد 29 درصدی در وزن به‌طور مختصر نگاهی به قیمت جهانی برخی فلزات و اقلام شیمیایی و پتروشیمی نشان می‌دهد قیمت این اقلام در چند ماه اخیر با کاهش قابل‌توجهی روبه‌رو شده است. برای مثال، در شش ماه اخیر قیمت جهانی مس کاهش 9.2 درصدی داشته است. قیمت سنگ‌آهن در شش ماه اخیر با کاهش 4.4 درصدی روبه‌رو شده است. قیمت گاز طبیعی طی یک سال اخیر کاهش بیش از 36 درصدی داشته و قیمت جهانی پلی‌اتیلن از 94درصد هم در سه ماه اخیر کاهش 4 درصدی داشته است. قیمت جهانی متانول طی یک سال اخیر با کاهش 15 درصدی روبه‌رو شده و قیمت آلومینیوم طی شش ماه اخیر کاهش 5.2 درصدی داشته است. طی چهار ماه اخیر قیمت جهانی اقلام فولادی نیز به‌طور میانگین کاهش 20 درصدی داشته است.

   75 درصد تجارت ایران با 6 کشور

گزارش رئیس گمرک ایران نشان می‌دهد مقاصد عمده کالاهای صادراتی ایرانی در شش‌ماهه نخست به ترتیب شامل چین با 6.9 میلیارد دلار، عراق با 4.5 میلیارد دلار، امارات متحده عربی با 3 میلیارد دلار، ترکیه با 2.4 میلیارد دلار و هند با 1.1 میلیارد دلار بوده است. همچنین پنج کشور عمده مبدا کالاهای وارداتی به ترتیب شامل امارات متحده عربی با ۹ میلیارد دلار، چین با 8.8میلیارد دلار، ترکیه با 3.3 میلیارد دلار، آلمان با 1.1 میلیارد دلار و هند با ۹۸۷ میلیون دلار است. گزارش گمرک ایران نشان می‌دهد از مجموع 24 میلیارد و 144 میلیون دلار کالای صادراتی ایران در شش‌ماهه نخست، حدود 74 درصد و از مجموع 30 میلیارد و 443 میلیون دلار واردات نیز حدود 23 میلیارد و 187 میلیون دلار معادل 76 درصد از کل واردات نیز مربوط به پنج کشور بوده است. درمجموع از کل تجارت 54.6 میلیارد دلاری ایران در نیمه نخست امسال حدود 75 درصد آن با شش کشور چین، عراق، امارات، ترکیه، هند و آلمان انجام شده است. این آمار و ارقام نشان می‌دهد تمرکز در مبادی و مقاصد تجاری ایران به‌شدت بالاست و تنوع‌بخشی به آن ازجمله ضرورت‌هایی است که می‌تواند تجارت خارجی را از آسیب‌پذیری مصون نگه دارد. به نظر می‌رسد به‌واسطه تحریم‌های ظالمانه علیه ایران کشورمان مجبور شده به این حد از تمرکز در مبادی و مقاصد تجارت خود تن دهد.