علی سعد، مدیر اندیشکده حکمرانی شریف: سنت پیاده‌روی اربعین که از دیرباز برای عرض ارادت به ساحت مقدس امام حسین(ع) و شهدای کربلا در کشور عراق برگزار می‌شد در سال‌های اخیر به‌مرور تبدیل به اصلی‌ترین و کانونی‌ترین صحنه تبادلات فرهنگی بین دو ملت ایران و عراق تبدیل شده است. این عرصه با گسترش حضور مسلمانان عراقی در سال‌های متاخر در شهرهای مذهبی و سیاحتی ایران جلوه جدیدی از تبادل فرهنگی را ایجاد کرده که تلاش میشود در این نوشتار به ابعادی از آن اشاره شود. تبادل فرهنگی1 به فرآیند گرفتن برجستگی‌ها و زبده‌گزینی از فرهنگ‌های دیگر به‌کار می‌رود. تبادل فرهنگی روند ضروری برای با طراوت ماندن حیات فرهنگی در طول تاریخ است. تبادل فرهنگی با هدف باور کردن و تکامل فرهنگ‌های ملی کشورها صورت می‌پذیرد که می‌تواند منجر به انتقال خصوصیات برجسته ملت‌ها و تداوم حیات و پویایی فرهنگی شود. تبادل در برابر تهاجم فرهنگی به‌کار می‌رود. لذا باید توجه داشت تبادل فرهنگی در‌صورت رعایت الزامات حفظ عناصر مولف فرهنگ بومی می‌تواند مسیری برای ارتقای شاخص‌های فرهنگی محسوب شود.
با توجه به خصوصیات فرهنگ می‌توان بیان کرد که تغییر تدریجی ویژگی ذاتی فرهنگ است. وجه تغییرپذیری فرهنگ‌ها، متاثر از خصیصه پویایی و خلاقیت فرهنگ است که سبب کارکردهای گوناگونی میشود که تبادل، تهاجم، تعامل و تولید از آن جمله است. مباحث مختلفی در حوزه جامعه‌شناسی و ارتباطات حول پارامترهای موثر در تغییر فرهنگ انجام شده است. به اختصار مراحل مسبب تغییرات فرهنگی، بدین شرح است:
1. نوگرایی و نوآوری: انگیزه‌های فردی در جوامع از‌جمله تنوع‌طلبی، ابداع، کنجکاوی و تقلید از دیگران از خصوصیات نوگرایی فرهنگی است.
2. پذیرش اجتماعی: ورود عنصری جدید در فرهنگی خاص ناشی از نوگرایی است و پذیرش مردم نسبت به آن از مظاهر کارکرد تغییر فرهنگی است.
3. طرد انتخابی: ورود یک خصیصه نو در فرهنگ موجب پذیرش و مقبولیت عامه آن میشود و بعضی از عناصر قدیمی و نامتناسب، متروک و فراموش می‌شوند. البته وقوع این مرحله معمولا به آسانی انجام نمی‌شود و گاهی با ستیز و درگیری به سرانجام می‌رسد.
4. تلفیق و انطباق: در‌صورت ورود عناصر فرهنگی از فرهنگی دیگر به جامعه، در‌صورت پذیرش اجتماعی آن، فرآیند تلفیق و تایید عنصر تازه فرهنگی طی یک فرآیند زمان‌بر انجام میشود.
این مراحل در شرایطی که لوازم و اصول گفت‌وگوی فرهنگی مورد توجه قرار گیرد می‌تواند به تبادل فرهنگی منجر شود. اسلامی (1388) به اصول سه‌گانه منجر به تفاهم فرهنگی اشاره میکند.
1. گفت‌وگوی میان فرهنگی باید بر اساس برابری و همسانی و بدون تبعیض باشد.
2. امکان مشارکت و همکاری میان فرهنگ‌های متنوع مبنا قرار گیرد.
3. آنچه تفاهم فرهنگ‌ها را میسر می‌سازد برقراری تفاهم مشترک و دوستی و همبستگی میان آنهاست.
به تجربه می‌توان با قاطعیت ادعا کرد که فضای معنوی و صمیمانه راهپیمایی اربعین و احساس برادری زوار کشورهای مختلف، تا حد مناسبی اصول لازم برای شکل‌گیری گفت‌وگوی فرهنگی را فراهم آورده است. لذا در ادامه به اهم نتایج این برهم‌کنش فرهنگی اشاره میشود.
افزایش همگرایی و انس و الفت 2 ملت ایران و عراق
به‌رغم تلاش‌هایی که جریان‌های وحدت‌ستیز در سالیان اخیر انجام داده‌اند، حضور ایرانیان در راهپیمایی با شکوه اربعین موجب نزدیکی دو ملت ایران و عراق شده است. شاید در سال‌های دهه 60 شمسی و بعد از آن تصویر چنین پیوندی بین این دو ملت بسیار دور از ذهن نشان می‌داد. اما اکنون عشق به حسین(ع) محور وحدت جامعه اسلامی و شیعی در ایران و عراق شده است. برقراری ارتباطات زوار ایرانی اربعین با عراقی‌ها و ارتباطات و رفت‌و‌آمدهای به‌وجود آمده بعد از ایام اربعین شاهدی بر این واقعیت است.
گسترش دغدغه‌های مشترک 2 ملت
از نتایج مهم نشست و برخاست مردم دو سرزمین ایران و عراق نزدیک شدن دغدغه‌ها و آشنایی با مسائل یکدیگر است. دیدن مسائل از چشم طرف مقابل یکی از مسیرهای ایجاد همدلی، همسازی و تفاهم است. با شکل‌گیری همدلی و تفاهم رسیدن به دغدغه مشترک ممکن میشود. امری که در گذشته تلاش می‌شد از بروکراسی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنان فرهنگی سفارت‌خانه‌ها انجام شود ولی امروز با رابطه رودرروی زوار امام حسین(ع) با سطح کیفی بالاتر و موثرتر محقق شده است.
حرکت به‌سوی تشکیل اتحاد منطقه‌ای در متن و سطح
شکل‌گیری ارتباطات فرهنگی و نزدیک شدگی متن ملت‌ها، زمینه گسترش ارتباطات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را در سطح دولت‌ها تسهیل میکند. این ارتباطات علاوه‌بر تسهیل مراودات در سطح دولت‌ها، در تعاملات فرهنگی، اقتصادی و بخش‌های خصوصی متن ملت‌ها را نیز توسعه می‌بخشد.
مطالعاتی از‌جمله (Achary, 2000) نشان می‌دهد رفت‌و‌آمد میان کشورها با احیای الگوها و عناصر فرهنگی مشترک، قرابت فرهنگی و اجتماعی را ایجاد میکند که در‌نهایت به شکل‌گیری هویت مشترک یا همان «احساس ما بودن» منجر میشود. این مساله موجب کاهش اختلاف‌های قومی، نژادی و عقیدتی شده و در‌نهایت به تخفیف تنش بین دو ملت منجر میشود.
تقویت فرهنگ مدارا و مسامحه و پذیرش تفاوت‌ها
عینی‌ترین وجه فرهنگی گسترش تعاملات در متن ملت‌ها، ایجاد بستری برای پذیرش بهتر تفاوت‌های فرهنگی، تفاوت سلایق، علایق و عملکردها در جزئی‌ترین واحدهای رفتاری است. این تعامل به پذیرش اختلاف‌های فرهنگی، تقویت ارزش‌های مشترک و در نهایت به گسترش مدارا و مسامحه میان دو ملت منجر خواهد شد.
رونق صنعت توریسم
به‌طور‌کلی ایران از‌جمله کشورهایی است که با وجود داشتن ظرفیت‌های بالا در حوزه گردشگری نتوانسته نسبت به جذب جمعیت متناسب با این ظرفیت موفق عمل کند. مطالعات مختلف از‌جمله مطالعه گریفین (2013) نشان داده که گردشگری نقش بزرگی در بازارهای اقتصاد جهانی و ایجاد فضای رقابتی ایفا میکند. بنابراین گردشگری با توجه به میزان تاثیرگذاری در اقتصاد از ابزارهای مهم و ضروری در توسعه اقتصادی جوامع به‌شمار می‌آید. پژوهش شاپورآبادی (1390) نشان داده است که در توریسم مذهبی، استفاده از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی شهر قم علاوه‌بر سودآوری اقتصادی برای مردم این شهر، توانسته به معرفی ارزش‌های انقلابی و فرهنگ اسلامی- ایرانی در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی کمک کند. با توجه به منافع پیش‌گفته و با تاکید بر اصل مردمی ماندن سنت راهپیمایی اربعین برای جلوگیری از ورود بدعت‌های مخرب، پیشنهاداتی به قوه عاقله نظام حکمرانی برای تسهیل‌گری موثر این رویداد عظیم ارائه میشود. آموزش‌های رفتاری و ارتباطی: تغییرات فرهنگی به وسیله «گفتوگو و مفاهمه» انجام میشود و ابزار گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها «زبان» است. در ارتباط گفتاری در‌صورت نبود زبان مشترک که نقطه اتکا و تقویت تبادل و تعامل فرهنگی باشد ممکن است سوءتفاهماتی را به‌دنبال داشته باشد. از این سوءتفاهمات زبانی به‌عنوان «موانع نامرئی» تبادل فرهنگی یاد میشود. با مرور تجربیاتی که نگارنده در ایام راهپیمایی اربعین دارد به‌نظر می‌رسد آگاه‌سازی زوار اربعین با ملاحظات فرهنگی کشور عراق به‌منظور جلوگیری از سوءتفاهمات زبانی و فرهنگی ضروری است. به همین جهت پیشنهاد میشود از طریق رسانه‌های عمومی، بسته‌های فرهنگی اهدایی به زوار در گذرگاه‌های مرزی، آموزش از طریق شبکه مساجد و روحانیون آموزش‌های لازم زبانی و ملاحظات فرهنگی منتقل شود تا عظمت این واقعه بزرگ به‌دلیل برخی کژکارکردهای احتمالی خدشه‌ای وارد نشود.
سرمایه‌گذاری در بازنمایی رسانه‌ای متقابل ایران و عراق
شکل‌گیری مفاهمه و گفت‌وگوی سازنده وابستگی بالایی به تصویر ذهنی هر یک از طرفین گفتوگو از یکدیگر دارد. لذا تلاش برای بهبود و ارتقای تصویر ایرانیان در اذهان مردم عراق و بالعکس، جزئی ضروری از هرگونه برنامه‌ریزی توسعه روابط دو کشور است.
تسهیل مراودات
تجربه ترکیه برای گسترش توریسم نشان داده است انعقاد پیمان‌های دوجانبه با کشورهای مختلف برای حذف ویزا یا تسهیل صدور آن توانسته این کشور را در تسریع گسترش صنعت توریسم کمک کند. همین رویکرد در قبال صدور متقابل ویزا برای مردم کشور ایران و عراق می‌تواند به توسعه گردشگری سیاحتی، زیارتی و درمانی کمک شایانی کند. از سوی دیگر مساله مهم راه‌های ارتباطی با افتتاح چندین گذرگاه مرزی جدید و توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای، هوایی و خدماتی در این مسیر نقش موثری در توسعه مناسبات دارد.
حمایت از بخش خصوصی در توسعه گردشگری میان 2 کشور
مردمی بودن و مردمی ماندن راهپیمایی اربعین وابسته به ورود حداقلی دستگاه‌های دولتی در فرآیندهای اجرایی آن دارد. بر این اساس ایجاد تسهیلات برای تشکیل کاروان‌های زیارتی اربعین، ارائه خدمات مردمی در این ایام، معرفی فرصت‌ها و حلقه‌های مفقوده زنجیره خدمات‌رسانی در این رویداد به مردم از وظایف تسهیل‌گرانه دولت برای تثبیت یک رویداد مردم‌محور در این ایام و استفاده از ارتباطات آن در ایام دیگر سال است.
تسهیل‌گری تبادلات مالی برای طرفین ایرانی و عراقی
با توجه به سیاست دلارزدایی از مبادلات ارزی ایران، تسهیل‌گری تبادلات مالی و استفاده از ظرفیت پیمان پولی دو جانبه‌ای که قبلا منعقد شده بود و رفع نواقص آن، مساله‌ای حیاتی برای توسعه ارتباطات اقتصادی است. تشکیل سازوکار دسترسی به ارز محلی کشورها از طریق بانک‌های مشترک و ارائه و گسترش خدمات الکترونیک می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد.
منابع:
1. اسلامی. حسین (1388)، تهاجم یا تبادل فرهنگی، فصلنامه نامه پژوهش فرهنگی
2. شاپورآبادی. محمدعلی (1390)، تحلیلی بر ظرفیت های توسعه گردشگری مذهبی ـ فرهنگی کلان شهر قم، فصلنامه مطالعات ملی
3. Malhotra, R.K 2005; Economic dimensions of tourism, New Delhi: Anmol publication Pvt.
4. Acharya, Amitav 2000; The guest for identity: international relations of southeast, Asia, Singapore: Oxford university press
پی‌نوشت:
1.Cultural exchange
