مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: روز گذشته عملیات اجرایی احداث خط ریلی شلمچه- بصره با حضور محمد مخبردزفولی معاون اول رئیس‌جمهور ایران و محمد شیاع السودانی نخست‌وزیر عراق آغاز شد. اولین تفاهمنامه این پروژه گرچه در سال 1390 بین دوطرف امضا شد اما یک تاریخچه 20 ساله پشت این معطلی است که سرانجام دیروز انتظارها به پایان رسید. احداث این خط ریلی که ۳۲ کیلومتر طول دارد، قرار است طی ۱۸ ماه به بهره‌برداری برسد. براساس آنچه مسئولان دو کشور اعلام کرده‌اند، ۱۶ کیلومتر از این پروژه در شلمچه توسط راه‌آهن جمهوری اسلامی و ۱۶ کیلومتر نیز در خاک عراق توسط دولت این کشور احداث می‌شود. همچنین یک پل مشترک که از دشواری‌های پروژه است، قرار است توسط مهندسان ایران احداث شود. هزینه این پروژه از طرف عراقی 215 میلیارد دینار (به قیمت امروز 163 میلیون دلار) اعلام شده اما هنوز مسئولان ایرانی هزینه روی دوش کشورمان را اعلام نکرده‌اند. کارشناسان می‌گویند با توجه به سهم 40 درصدی مرز خوزستان در انتقال کالا و مسافر بین ایران و عراق و منافع چشمگیری که این پروژه عاید ایران و عراق خواهد کرد، هزینه احداث پروژه رقم ناچیزی برای دو کشور است. البته منافع این پروژه در این موارد خلاصه نمی‌شود و در ادامه به هشت مورد از آنها می‌پردازیم.
پایان معطلی 20 ساله
برای ایجاد زیرساخت ریلی بین ایران و عراق دو پروژه ریلی در غرب و جنوب غربی کشور تعریف شده است. یکی از این محورها به طول ۶۰۵ کیلومتر و به نام پروژه راه‌آهن غرب کشور در دست ساخت است. اما محور دیگر که در خاک عراق قرار دارد بسیار کوتاه بوده و ساخت آن برای دو کشور هزینه اندکی دارد. درحال‌حاضر اتصال ریلی ایران به عراق از مرز شلمچه که حدود ۴۰ درصد از ترددهای (بار و مسافر) هر سال را شامل می‌شود، تنها معطل ۳۲ کیلومتر خط آهن تا بصره است. احداث این محور ریلی از 20 سال گذشته مطرح بوده اما در سال‌های ۹۰ و ۹۳ موضوع دو تفاهمنامه میان ایران و عراق بود. با وجود گذشت 12 سال از امضای اولین تفاهمنامه میان دو کشور، عملیات اجرایی این پروژه به دلایل مختلف اقتصادی و سیاسی و... متوقف مانده بود که با کلنگ‌زنی دیروز، انتظار 12 ساله پایان یافت. طرح اتصال راه‌آهن خرمشهر به شلمچه به طول ۱۷ کیلومتر در سال ۹۰ به بهره‌برداری رسید و ادامه آن تا شهر بصره به طول ۳۲ کیلومتر در خاک عراق باقی ماند. درحال‌حاضر خط ریلی از بصره تا کربلا فعال است. به این ترتیب با تکمیل خط ریلی بین شلمچه تا بصره اتصال کشور ایران از طریق خرمشهر به عراق و کشورهای شرق مدیترانه بدون انقطاع برقرار می‌شود و تحولی بزرگ در زمینه ترانزیت و تبادل کالا و مسافر صورت خواهد پذیرد.
هزینه احداث راه‌آهن شملچه- بصره
درمورد هزینه‌های این طرح یونس الکعبی، مدیرکل راه‌آهن عراق مدتی پیش گفت عراقی‌ها برای احداث آن ۲۱۵ میلیارد دینار معادل ۱۴۸ میلیون دلار بودجه اختصاص داده‌اند. البته درمورد هزینه‌های طرف ایرانی صحبتی به میان نیامده است. وزیر راه و شهرسازی بدون اشاره به هزینه‌های طرف ایرانی می‌گوید راه‌اندازی خط ریلی شلمچه- بصره از ۲۰ سال گذشته مطرح بوده و در این سال‌ها همواره فرآیند پرفراز و نشیبی داشته با رفع مشکلاتی از قبیل حضور داعش در عراق و نبود اعتبار و عدم توافق برای واگذاری اراضی مورد نیاز در عراق، عملیات اجرایی پروژه فراهم شد. وزیر راه و شهرسازی درمورد هزینه‌ها می‌گوید عراق وعده داده بابت احداث این پروژه ۲۱۵ میلیارد دینار عراقی هزینه کند و به انجام این پروژه در سال ۲۰۲۳ هم تاکید کرده است. سیدمیعاد صالحی، مدیرعامل راه‌آهن گفت یکی از موانع مختلف اجرای این پروژه این بود که محل اجرای این پروژه، محل عملیات کربلای پنج در دفاع مقدس بوده و مین‌های فراوانی در این منطقه همچنان وجود دارد. درطول ماه‌های اخیر نزدیک به ۱۶۳۰ عدد مین کشف کرده‌ایم که توانسته‌ایم حدود 1.4 کیلومتر، خط ریلی احداث کنیم و پروژه وارد خاک عراق شود. وی در ادامه بیان می‌دارد سکوی مسافری جدیدی در خاک عراق ساخته شده و حجم قابل‌توجهی ریل نیز وارد کشور عراق کرده‌ایم و این اقدامات با توسعه ایستگاه مسافری به شلمچه و اضافه کردن خطوط ادامه‌دار خواهد بود. مجموع کل پروژه طبق آنچه در هیات دولت عراق مصوب شده، حدود ۲۰۰ میلیون دلار است. همچنین طبق تفاهم امضاشده برای کل پروژه بدون درنظر گرفتن مدت زمان ساخت پل ۱۸ ماه تا حداکثر دوسال درنظر گرفته شده است.
40 درصد جابه‌جایی‌ها در مسیر شلمچه است
صالحی درخصوص سهم مسیر شملچه در جابه‌جایی بار و مسافر گفت: «در رابطه با میزان ظرفیت مسافری و ترانزیتی و باری مسیر شلمچه - بصره هر خط ریلی بین ۸ تا ۱۰ میلیون تن امکان جابه‌جایی بار دارد و در حوزه مسافری نیز ظرفیتی حدود ۱۲ میلیون نفر پیش‌بینی می‌شود.» اما نخست‌وزیر عراق با بیان اینکه اجرای خط راه‌آهن شلمچه – بصره راه را برای اجرای پروژه‌های بعدی هموار می‌کند، اظهار کرد: «ما تلاش می‌کنیم از طریق این پروژه، پروژه اتصال به نجف‌اشرف و بعد اتصال به کربلای‌معلی را اجرا کنیم. همچنین براساس گزارش اندیشکده حمل‌ونقل ایران، این مسیر به‌طور متوسط 30 درصد از بار و مسافر ایران و درمجموع 40 درصد از بار و مسافر محدوده شلمچه به عراق را برعهده دارد.»
8 منافع مشترک راه‌آهن شلمچه - بصره
تا قبل از اینکه دولت ایران و عراق کلنگ پروژه راه‌آهن شلمچه-بصره را به زمین بزنند، بسیاری از کارشناسان حوزه ژئوپلیتیک مدعی بودند این پروژه به دلیل اینکه برای طرف عراقی عایداتی ندارد، آنها از این پروژه استقبال نخواهند کرد و درمقابل آن، پروژه بندر بزرگ فاو را پیش خواهد برد. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد اجرای این پروژه منافع قابل‌توجهی برای هر دو طرف در برخواهد داشت که مسئولان عراقی نیز با در نظر گرفتن این منافع وارد کار مشترک با ایران شده‌اند. در ادامه به برخی از این منافع مشترک اشاره می‌شود:
1. جابه‌جایی میلیون‌ها زائر بین ایران و عراق
اتصال راه‌آهن ایران به عراق می‌تواند سفر ارزان ریلی به این کشور را برای شیعیان منطقه فراهم کند و باعث شود افراد بیشتری به عراق سفر کنند. آمارها نشان می‌دهد تا قبل از شیوع کرونا در ایران، سالانه 2.5 میلیون زائر و گردشگر عراقی به کشورمان آمده‌اند. همچنین با احتساب پیاده‌روی اربعین، سالانه حدود 4 تا 5.5 میلیون زائر ایرانی به عتبات عالیات سفر می‌کنند. به عبارتی، سالانه هفت میلیون عراقی و ایرانی به دو کشور سفر می‌کنند که بخش قابل‌توجهی از این سفرها از سمت خوزستان و شلمچه صورت می‌گیرد. البته در برخی آمارها این تعداد بیش از 10 میلیون نفر نیز ذکر شده است. به گفته میعاد صالحی مدیرعامل راه‌آهن ج.ا.ا، این مسیر بین ۸ تا ۱۰ میلیون تن امکان جابه‌جایی بار و حدود ۱۲ میلیون نفر مسافر را دارد که خود هم موجب کاهش بار ترافیکی در داخل ایران و عراق شده و هم موجب صرفه‌جویی قابل‌توجه در مصرف سوخت خواهد شد.
2. عواید راهبردی ترانزیت برای ایران و عراق
اتصال ریلی ایران به عراق، این کشور را به جاده ابریشم ریلی متصل می‌سازد. در طرح جاده ابریشم عراق می‌تواند متصل‌کننده این مسیر به سوریه و بندر لاذقیه باشد. درصورت نقش آفرینی عراق در این محور مواصلاتی منافع اقتصادی و راهبردی قابل‌توجهی را در عرصه جهانی کسب خواهد کرد. همچنین عراق می‌تواند از سود ارزی حاصل از ترانزیت کالا از خاک این کشور بهره‌مند شود. به عبارتی یکی از عواید مشترک این پروژه می‌تواند اتصال راهبردی ایران، عراق و سوریه برای رسیدن به بندر لاذقیه در آینده باشد. این مسیر ریلی همچنین از لحاظ استراتژیک اتفاق مهمی برای ایران است و می‌تواند به تقویت سناریوی مسیر ایران-عراق-سوریه در پروژه جاده-کمربند کمک کند. به عبارتی، با این ۳۲ کیلومتری که از شلمچه به بصره می‌رود ایران را به مدیترانه وصل می‌کند ضمن اینکه برای مسائل همه کشورهای غرب آسیایی موقعیت مهمی است.
3. فرصت توسعه راه‌آهن 2 کشور
اتصال ریلی میان ایران و عراق با ایجاد فرصت ارتباط بیشتر میان راه‌آهن‌های دو کشور این امکان را برای شرکت‌های ریلی ایران ایجاد می‌کند که با ورود به فضای ریلی عراق خدمات خود را در اختیار راه‌آهن این کشور بگذارند. درحال حاضر صدها شرکت مهندسی و بهره‌برداری ریلی در ایران فعالند که می‌توانند در مقایسه با رقبای خارجی خدمات باکیفیت و ارزان تری را در دسترس همسایه غربی قرار دهند و با توجه به قرابت‌های میان دو کشور خدمات پس از فروش این محصولات دامنه گسترده‌تری برای عراق خواهد داشت.
4. کاهش هزینه تجارت 2 کشور
سالانه بین 27 تا 28 میلیون تن کالا بین ایران و عراق جابه‌جا می‌شود که البته بخش عمده آن مربوط به صادرات کالاهای ایرانی به عراق است. انتقال بخشی از این جابه‌جایی کالاهای صادراتی از حمل‌ونقل جاده‌ای به ریلی می‌تواند از ترافیک در این مسیرها کاسته و موجب کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل شود. به‌عنوان مثال برای انتقال سالانه پنج میلیون تن کالا به عراق روزانه به550 تریلی نیاز است اما اگر این مقدار کالا با حمل‌ونقل جاده‌ای جابه‌جا شود روزانه به هفت قطار نیاز خواهیم داشت. همچنین حمل‌ونقل ریلی باعث کاهش 50 درصدی هزینه بار خواهد شد. درمجموع آمارها نشان می‌دهد سالانه حدود 40 درصد از ترددهای مسافری و باری بین ایران و عراق از مرز شملچه می‌گذرد. این پروژه موجب کاهش بار ترافیکی در شهرهای منتهی به مرز در ایران و عراق خواهد شد. براساس محاسباتی که در گزارش اندیشکده حمل‌ونقل ایران با عنوان «مروری بر ابعاد راهبردی، سیاسی و اقتصادی راه‌آهن شلمچه بصره» آمده با فرض انتقال 30 درصد از حجم بار و مسافر حمل‌شده به عراق روی ریل می‌توان سالانه حدود دو میلیارد دلار در مصرف سوخت صرفه‌جویی کرد.
5. حمل بارهای داخلی عراق با ناوگان ریلی ایران
احداث خط ریلی شلمچه‌ـ‌بصره این فرصت را برای دو کشور فراهم می‌کند تا ناوگان ریلی ایران با ورود به عراق بخشی از حمل‌ونقل بار داخلی این کشور را برعهده گرفته و موجب کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و قیمت تمام‌شده محصولات در عراق شود. این فرصت برای واگن‌داران و شرکت‌های بهره‌برداری ریلی ایران فراهم است تا با ورود به عراق بارهای وارداتی به بنادر این کشور را در شبکه ریلی آن حمل کنند؛ این کار رونق بیشتری به عراق خواهد بخشید. شایان ذکر است درصورت تحقق این طرح، مسئولان عراقی نیازهای ریلی خود در حوزه‌هایی مانند زیرساخت، تعمیر، نگهداری و بهره‌برداری را به ایران ارجاع می‌دهند و همکاری ریلی میان دو کشور پیشرفت خواهد کرد.
6. ایجاد اشتغال برای مردم عراق
پروژه راه‌آهن شلمچه به بصره علاوه‌بر احداث، نیازمند اداره و بهره‌برداری است. این موضوع می‌تواند نقطه تفاهمی میان ایران و عراق جهت آموزش کارگران و کارمندان عراقی برای اداره این خط و ایجاد سایر خطوط ریلی و زیرساخت‌ها در عراق باشد. در بعد احداث می‌توان از کارگران عراقی استفاده کرد و پس از احداث نیز در بهره‌برداری، تخلیه و بارگیری، تعمیر و نگهداری خطوط و ادوات ریلی به آنها آموزش داد.
7. عواید صادرات مجدد کالا برای عراق
با در نظر گرفتن صادرات برق و گاز و صادرات کالا تراز تجاری ایران با عراق سالانه بین 10 تا 11 میلیارد دلار خواهد بود. برخی از کارشناسان معتقدند می‌توان این مازاد تجاری را در عراق به فرصتی برای همکاری مشترک تبدیل کرد. پیشنهاد این است که اولا پروژه‌های اقتصادی و صنعتی مشترک بین دو کشور تعریف شود و ثانیا عراق برای بخشی از کالاهای وارداتی ایران به صادرات مجدد یا ری‌اکسپورت روی بیاورد. کارشناسان معتقدند بهره‌مندی هر دو کشور از عواید هر کدام از این دو مدل همکاری مشترک نیاز به زیرساخت‌های مختلف و ازجمله زیرساخت ریلی دارد. از نگاه این کارشناسان ایران باید کریدور را نه به‌صورت خط و خطوط ریلی یا جاده‌ای، بلکه یک محور جمعیتی، اقتصادی و حتی امنیتی نگاه کند و سعی کند پروژه‌های اقتصادی و صنعتی مشترک با همسایگان و ازجمله با افغانستان و عراق که ایران دارای مازاد تجاری با آنهاست، تعریف کند. این پروژه‌ها منافع اقتصادی ایران با همسایگان را با هم گره می‌زند و منافع مشترک باعث خواهد شد پروژه‌های مشترک، کارایی مشترک و اقدامات مشترک در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و به‌ویژه در حوزه امنیتی بین ایران و همسایگان تعریف شود، اقداماتی که همگی در راستای تامین امنیت کشورهای منطقه عمل خواهد کرد.
8. متنوع‌سازی مسیرهای تجاری عراق
برخی از کارشناسان حوزه ژئوپلیتیک می‌گویند پیوستن عراق به این پروژه از این منظر جای تعجب و شگفتی ندارد که عراقی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که عمق و ظرفیت بندری فاو چندان قابل‌توجه نیست و چون فاو بندرگاه رودخانه‌ای است، ظرفیت بارگذاری زیاد کالا و خدمات را ندارد یا اگر ظرفیت هم داشته باشد، نیازمند هزینه‌های گزافی برای توسعه و نگهداری است. همچنین به‌زعم این کارشناسان، توسعه خط آهن شلمچه-بصره باعث خواهد شد عراقی‌ها مسیرهای ورود کالا و خدمات خود را متنوع‌سازی کنند که این اقدام باعث خواهد شد درصورت وقوع رخدادهای غیرمترقبه آنها بتوانند از ظرفیت سایر مبادی ورودی نیز استفاده کنند.
پی‌نوشت:
گزارش «مروری بر ابعاد راهبردی، سیاسی و اقتصادی راه آهن شلمچه بصره» که توسط اندیشکده حمل و نقل ایران تهیه شده، ازجمله منابع مورداستفاده در این مطلب بوده است.
