فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار گروه دانشگاه: مرگ دریاچه ارومیه شاید یکی از تلخ‌ترین تیترهایی باشد که در ماه‌های اخیر بارها وایرال شد اما داستان خشک‌شدن دریاچه ارومیه اینجا تمام نمی‌شود و بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست معتقد هستند که خشک‌شدن دریاچه اولین چالش زیست‌بومی این منطقه است و این خشکی تبعات بسیاری را با خود به همراه می‌آورد. برای بررسی این تبعات و امکان احیای دریاچه ارومیه به سراغ یکی از کارشناسان خبره در این حوزه رفته‌ایم. گفت‌وگوی «فرهیختگان» با ابراهیم رمضانی، دانشیار مدیریت محیط‌زیست را در ادامه می‌خوانید.
تنها 920 کیلومتر مربع از دریاچه ارومیه باقی ماند
ابراهیم رمضانی، رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه درباره وضعیت فعلی دریاچه ارومیه بیان کرد: «من ابتدا درخصوص وضعیت نرمال این دریاچه صحبت می‌کنم و پس از آن به‌راحتی می‌توانید مقایسه کنید که وضعیت واقعی این دریاچه چگونه است. حوضه آبریز دریاچه بخشی از آذربایجان‌شرقی، بخشی از آذربایجان‌غربی و بخشی از کردستان را در بر می‌گیرد. نزدیک به 51 هزار و 876 کیلومتر مربع این حوضه آبریز وسعت دارد. اما قسمتی که دریاچه بود، حدودا چهار هزار و 868 کیلومتر مربع وسعت آن است. نزدیک به هزار و 274 متر از سطح آب‌های آزاد ارتفاع داشت. درحال حاضر این وضعیت کاملا فرق کرده است و در اصل ما شاهد کاهش آب هستیم. یعنی اگر بخواهیم آن زمان را با شرایط کنونی مقایسه کنیم متوجه می‌شوید. از حدود 14 میلیارد یا 12 میلیارد مترمکعب آب، کمتر از 1 میلیون مترمکعب آب در دریاچه داریم. وسعت دریاچه نیز تغییر کرده و ما شاهد هستیم که این میزان نزدیک به 920 کیلومتر مربع رسیده است. مقدار آب و وسعت کم و ارتفاع از سطح آب‌های آزاد نیز دچار تغییر شده است. آماری که گفته شد وضعیت نابه‌هنجار دریاچه را نشان می‌دهد. ما زمانی نزدیک به 186 گونه پرنده آبزی و ساحلی داشتیم که وضعیت فرق کرده و 102 جزیره دریاچه نیز دگرگون شده‌اند.»
او در ادامه با اشاره به کاهش بارش باران در منطقه گفت: «باید بدانیم که بعد از خشک شدن دریاچه، نزدیک به 18 درصد با کاهش نزولات آسمانی مواجه هستیم. یعنی پیش از این 385 میلی‌متر بارندگی در حوضه آبریز داشتیم و درحال حاضر 317 میلی‌متر بارندگی داریم. درواقع میزان نزولات آسمانی در عمل با کاهش مواجه بوده است. همچنین باید در نظر گرفت میزان آبی که پیش از این 8.8 میلیارد مترمکعب بود، در نتیجه کاهش مقدار نزولات آسمانی به هفت میلیارد مترمکعب رسیده است. بخشی از مشکل به بحث خشکسالی بازمی‌گردد؛ چراکه این موضوع نیاز به مدیریت منابع آبی دارد.»
رمضانی در ادامه درباره عواملی که باعث خشکی دریاچه شده، عنوان کرد: «برداشت و استفاده قابل‌توجهی از آب با راندمان پایین یکی از این دلایل است. یعنی درحال حاضر راندمان مصرف ما بسیار پایین است که به عوامل بسیار زیادی بستگی دارد، از نوع و شکل آبیاری گرفته تا قضایایی که از بابت پخش و تبخیر آب وجود دارد. برداشت ما این است که سدها در این بین عامل هستند و بحث آب را شما در نظر بگیرید که قبلا در حوضه آبریز جاری می‌شد و پس از آن به دریاچه می‌ریخت اما درحال حاضر در قالب سدها وارد مزارع می‌شود و میزان پخش و تبخیر را افزایش داده است که این موضوع می‌تواند به‌عنوان یکی از معضلات اصلی در بحث دریاچه ارومیه به حساب بیاید. یعنی اگر در نظر بگیریم که پیش از این حقابه دریاچه تامین می‌شد اما درحال حاضر این حقابه تامین نمی‌شود.»
70 درصد از منابع تجدیدپذیر حوضه آبریز مصرف می‌شود
او در ادامه افزود: «علی‌القاعده از میزان آب‌های قابل بازیافت شما باید حداکثر 20 الی 40 درصد استفاده کنید اما شاهد این موضوع هستیم که در بحث دریاچه ارومیه این وضعیت نامناسب است و بخش قابل‌توجهی از آب مورد استفاده قرار می‌گیرد و 70 درصد از منابع تجدیدپذیر حوضه آبریز مصرف می‌شود که این موضوع طبیعتا، به‌نوعی مشکل ایجاد می‌کند. هر حوضه آبریزی که چنین وضعیتی داشته باشد و حقابه دریاچه ارومیه را ندهند، تبعات آن را باید تحمل کرد. درحال حاضر نیاز داریم که 45 درصد از هفت میلیارد مترمکعب را مصرف کنیم، یکی از دلایل اصلی در ارتباط با خشک شدن دریاچه ارومیه، مصرف بالا در بخش کشاورزی است به‌طوری که ما شاهدیم که بالای چهار میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. چنین وضعیتی همراه با بخش شرب و بخش صنعت روی‌هم‌رفته نزدیک به 4.8 میلیارد مترمکعب مصرف آب در حوضه آبریز داریم.» رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه با اشاره به اینکه باید بخش کشاورزی را تغییر دهیم، توضیح داد: «باید نزدیک به 40 درصد در بخش کشاورزی صرفه‌جویی داشته باشیم. همچنین چاه‌‌هایی که به شکل غیرمجاز زده شده و بهره‌برداری‌های نادرست از آب، دست به دست هم می‌دهند و درنهایت چنین وضعیتی پیش می‌آید. دانشگاه آزاد اسلامی با توجه به تخصصی که دارد پیشنهادهایی را در این راستا داد. اولین پیشنهاد ما برای سازمان حفاظت از محیط‌زیست و ستاد احیای دریاچه ارومیه این بود که ما بحث‌های توسعه پایدار را در این مجموعه دنبال کنیم. ما نسخه‌ای برای بخش کشاورزی دادیم و پیشنهاد دادیم که به چه شکل می‌توانیم درآمد کشاورزان را با مصرف کم آب اضافه کنیم. در کنار آن در قالب توسعه بخش اقتصادی برای استانداری و... همکاری داشتیم و نسخه ما در اصل این بود که بحث توسعه پایدار را در حوضه آبریز پیش ببریم و شاخص‌های توسعه پایدار را در این حوزه افزایش دهیم.»
3200 زمینه پژوهشی برای دریاچه طرح کردیم
رمضانی درخصوص ماموریت ویژه مرکز برای دریاچه بیان کرد: «البته بعد از حضور دکتر طهرانچی در واحد ارومیه ماموریتی را در قالب نظام موضوعات به ما دادند. ما در قالب یک منظومه علمی یا نظام موضوعات، تمام چالش‌هایی که در حوضه آبریز وجود داشت و راهبردهایی که می‌توانیم برای این چالش‌ها داشته باشیم را مشخص کردیم و درنهایت، کارهای تحقیقاتی و زمینه‌های پژوهشی را در آوردیم و بالای، سه هزار و 200 زمینه پژوهشی طرح کردیم که در پایه‌ترین حالت ممکن، می‌تواند پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری بسیاری را در بر بگیرد. در کنار آن، یکی از کارهای مهم ما این بود که محصولی برای کاهش مصرف آب طراحی کردیم و طرح‌هایی نیز در این ارتباط در قالب پایلوت داشتیم. مرکز تحقیقات ما با توجه به رسالتی که دارد عملا، ارائه طریق می‌کند و همایش‌های بسیاری می‌گذارد و ما خلأ کارکرد را در این رابطه داشتیم و به همین دلیل وبینارهای بسیاری گذاشتیم.» او با اشاره به اینکه با دستگاه‌های اجرایی نیز در این رابطه جلساتی برگزار کردند، تصریح کرد: «با توجه به اینکه ما در اینجا به‌عنوان مرکز تحقیقات سه گروه پژوهشی داریم با مشارکت دستگاه‌ها راه‌های مختلفی را معرفی کردیم و به نظر من کارکردهای اجتماعی در اینجا بسیار اهمیت دارد. یعنی کارکردهایی که به‌نوعی مصرف آب را کاهش دهد. یکی از اقدامات ضروری برای حل این معضل با توجه به اینکه بعد از خشک شدن دریاچه امکان توسعه طوفان نمکی و انواع بیماری‌ها، مشکلاتی که از نظر سیستم تنفسی پیش می‌آورد به غیر از معضلات اقلیمی که باعث آلودگی‌های گوناگون می‌شود؛ بحث تسریع روند ذوب، کاهش بارش در منطقه، افزایش دما و تبخیر و شور شدن خاک‌ها همگی از این دست معضلات است. همچنین خشک شدن دریاچه به دامداری، دامپروری و باغداری این مناطق آسیب می‌زند.»
رمضانی با تاکید بر اینکه خشک شدن دریاچه ارومیه معلول است، افزود: «علت آن را ما در کل حوضه آبریز می‌بینیم که پیشنهاد و راهکارهایی که در این بخش وجود دارد، یکی بحث جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز است. یکی از کارکردهای بسیار مهم تغییر نحوه آبیاری است. این شکل و نوع آبیاری بسیار موثر است. بحث ممنوعیت برداشت آب در ارتباط با مجموعه چاه‌های غیرمجازی که وجود دارد و چه در ارتباط با برداشت‌های بی‌رویه‌ای که در این بین وجود دارد. تاکید ما بر آبی که قرار بود براساس برنامه ستاد بیاید است، برنامه و تمام برنامه‌ها باید نهایی شود. کاهش 40 درصدی بخش کشاورزی می‌تواند بسیار موثر باشد و باید بهره‌وری را بالا ببریم. بخش اعظمی از تبخیر آب ما در پیرامون دریاچه ارومیه است. یکی از کارکردهای بسیار مهمی که ما باید دنبال کنیم ستاد احیای دریاچه ارومیه در سطح ملی است. بحث بارورسازی ابرهای می‌تواند کارکرد مهمی باشد. کارکردهایی به این شکل می‌تواند به بهبود کمک کند.»
50 درصد کاهش مصرف آب با محصول دانشگاه آزاد
رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه درباره اینکه پژوهشکده سیستم مطالعاتی داشته، گفت: «مسئولیت ما هم به‌عنوان مشاور برای دستگاه‌ها بوده است و هم کارهای تحقیقاتی و کارهای مشاوره‌ای انجام دادیم. به عبارت دیگر ما درخصوص دو حوضه آبریز دریاچه ارومیه و رود ارس مشکلات زیست‌محیطی داریم. درنتیجه از بابت ماموریت‌ها باید بگویم که ما به نتایج و اهداف‌مان رسیدیم اما اینکه چرا دریاچه ارومیه احیا نشده است، ما در حد دانشگاه وظیفه ارائه مشاوره داریم. موضوع بسیار وسیع‌تر از این مسائل است و دستگاه‌ها برای پیشبرد اهداف خود نیاز به منابع مالی دارند. یکی از بخش‌های اساسی مربوط به بخش‌های دولتی نیست و به مصرف‌کنندگان بازمی‌گردد. اگر نتیجه‌ای حاصل نشده است، این موضوع به رویکرد مردم و دستگاه‌های مسئول بازمی‌گردد. بخش اصلی تاثیرگذار در احیای دریاچه ارومیه مردم و مصرف‌کنندگان هستند. نهایتا بحث‌های فرهنگی و آموزشی بسیار اهمیت دارد. نزولات آسمانی هم امسال بسیار کاهش داشته است و سد نهند که آب بخشی از شهروندان تبریز را تهیه می‌کرد هم خشک شده است. ما نیاز داریم که مدیریت پایداری در این سرزمین داشته باشیم.»
او در پایان بیان کرد: «درحال حاضر در دانشگاه آزاد در کارگاه‌ها و همایش‌ها روی محصولی کار کردیم که مصرف آب را کاهش می‌دهد و در این ارتباط برای برخی از مجموعه‌ها قرار است خدماتی را ارائه کنیم و نزدیک 50 درصد کاهش آب را با این محصول خواهیم داشت. ما زمینه‌های بسیاری برای کاهش آب در نظر گرفته‌ایم.»
