عاطفه جعفری خبرنگار گروه فرهنگ: گرانی کتاب برای امروز و دیروز نیست. در این وانفسای افزایش قیمت‌ها برای همه اقلام، کتاب هم از این قاعده مستثنی نبوده و آمار ماهانه خانه کتاب و ادبیات ایران نشان می‌دهد که تنها مولفه‌ای که همیشه رشد دارد و هیچ وقت ثابت یا منفی نبوده، قیمت کتاب است. در مورد گرانی و دلایل و راهکارهای جلوگیری از افزایش قیمت کتاب بارها صحبت کردیم. اما این بار با گزارش و راهکار جدید آمدیم. حتما وجود کتابخانه‌ها در این اوضاع گرانی کمک‌کننده است، کتابخانه‌هایی که مجهز باشند و منابع جدید داشته باشند. ایفلا فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری است. امروز و در این گزارش به سراغ آماری رفتیم که طبق نقشه کتابخانه‌های جهان در ایفلا منتشر شده است، تا وضعیت کشورمان را در این آمار جهانی بررسی کنیم. در کل وضعیت قابل قبولی در این حوزه داریم که به تفکیک جداول در گزارش به آن اشاره می‌کنیم. با توجه به این آمار در منطقه و در آسیا در تعداد کتابخانه رتبه اول را داریم، در دنیا چهاردهم هستیم، این آمار موارد دیگری را هم گوشزد می‌کند که توجه به آن می‌تواند به حوزه کتاب و کتابخوانی کمک کند. در بازدیدی که رئیس‌جمهور از نمایشگاه کتاب امسال داشتند به موضوع سهولت دسترسی به کتاب اشاره کردند، موضوعی که نقش کتابخانه‌ها را بسیار پررنگ می‌کند، این دسترسی با ساخت کتابخانه و همچنین تجهیز آنها به منابع جدید امکان‌پذیر است. براساس آخرین اطلاعات نهاد کتابخانه‌های عمومی، درحال حاضر ۳۷۴۱ باب کتابخانه عمومی شامل ۲۷۵۴ باب کتابخانه نهادی، ۸۴۰ باب کتابخانه مشارکتی، ۲۹ باب کتابخانه مستقل و ۱۱۸ باب سالن مطالعه در سطح کشور به ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازند و البته در این گزارش فقط به کتابخانه‌های عمومی پرداختیم و کتابخانه‌های شهرداری و مساجد در این آمار نیامده است. حالا مهم بودن این آمار و شبکه کتابخانه‌ای در کشور برای چیست؟ وقتی از گرانی کتاب می‌گوییم و اینکه مردم نمی‌توانند در این گرانی، کتاب را در سبد خریدشان بگذارند، پس باید دنبال راهکارهای دیگر گشت. کتابخانه‌ها از آن مواردی هستند که می‌توانند کمک‌کننده باشند. آمار جایگاه کتابخانه‌های عمومی ایران در دنیا نشان می‌دهد که وضعیت قابل قبولی داریم اما با توجه به پراکندگی جمعیت باید تعداد کتابخانه‌های عمومی در کشور بیشتر شود. اینکه در شهرها و روستاهای مختلف کتابخانه وجود داشته باشد و با منابع جدید در دسترس قرار بگیرد.
چرا کتابخانه‌ها مهم هستند؟
در زمانه‌ای که متوسط برای خرید هر کتاب باید در حدود 120 هزار تومان پرداخت شود و اگر کسی کتابخوان حرفه‌ای باشد و در ماه 5 کتاب هم بخواهد بخرد، حتما رقم زیادی در این گرانی‌ها خواهد بود، برای همین وجود کتابخانه با منابع جدید می‌تواند کمک‌کننده باشد تا دسترسی به کتاب تسهیل شود.
با نظر همه کارشناسان حوزه علم اطلاعات‌شناسی، ضرورت وجود و بقای کتابخانه در چند شاخص خلاصه می‌شود؛ اول از همه بحث اطلاعات صحیح و درست و قابل استناد است. در کتابخانه‌ها منابعی که وجود دارند و به‌عنوان منبع اطلاعاتی مورد استفاده قرار می‌گیرند، منابعی مشخص و دارای درجه بالایی از صحت و سقم هستند. مورد دوم مساله وجود متخصصانی به نام کتابداران یا کارشناسان علم اطلاعات است که در هیچ سازمان یا نهاد دیگری برای امر خطیر خود وجود ندارند و این کارشناسان تمام تلاش خود را در برخورد با مراجعان انجام می‌دهند تا آنها را در رسیدن به بهترین و کامل‌ترین و صحیح‌ترین اطلاعات مورد نیازشان یاری کنند. مورد بعدی کارآمدی اقتصادی کتابخانه‌هاست. به‌گونه‌ای که آنها امکان دسترسی و بازیابی اطلاعات به‌صورت امانت برای مخاطبان خود فراهم می‌کنند و در‌نتیجه صرفه و بهره اقتصادی را نصیب مراجعان خود می‌کنند و ناگفته نماند که از این امر خود نیز با شرکت در کنسرسیوم‌های ملی و بین‌المللی بهره می‌برند؛ همین مساله در سطح وسیع‌تر یعنی ملی و بین‌المللی سود‌ده و بازدهی مفید دارد و اما شاخص نهایی بحث کاربرد دانش است. کتابخانه‌ها به تولید و خلق دانش کمک شایانی کرده‌اند و نقشی که دانش در کل جهان هستی بازی می‌کند؛ آنقدر مهم و دارای اهمیت است که نیاز به نوشتن مقاله‌ای جداگانه در این زمینه است؛ اما به‌طور‌کلی وجود دانش و به‌کارگیری آن در تمام زمینه‌های شغلی و آموزشی و... فواید اقتصادی، معنوی، فرهنگی، اخلاقی و... بسزایی دارد که عملا نشان داده شده که در کشورهایی که مساله کتاب، کتابخانه و کتابخوانی دارای ارزش و اهمیت بوده و عملا بدان توجه و برایش سرمایه‌گذاری شده است، رشد و پیشرفت زیادی در تمام امور داشته‌اند. کتابخانه‌ها نزدیک به ۵۰۰۰ سال است که وجود دارند. اگر آنها نهادهای ضروری نبودند، مدت‌ها پیش از بین رفته بودند. حتما ساخت کتابخانه و تجهیز منابع آن اگر در دستورکار دولت قرار داشته باشد، می‌تواند در در فرهنگ جامعه تاثیرگذار باشد. خوب است همینجا اشاره‌ای داشته باشیم به گزارشی که در مورد حوزه فرهنگ برنامه هفتم توسعه، نوشتیم و گفتیم، طبق آمار بخش فرهنگی و اجتماعی در این لایحه، حدود 35 صفحه است و بخش فرهنگ هم حدود 4 صفحه و البته 8 بند از نزدیک به 300 بند این لایحه را شامل می‌شود. با این آمار و عناوین، حوزه فرهنگ را باید جزء مظلوم‌ترین بخش‌های برنامه‌های توسعه دانست. در برنامه هفتم توسعه برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی در قالب فرهنگ عمومی و سبک زندگی، جمعیت و خانواده، سیاست داخلی و ارتقای سلامت اجتماعی، نظام سلامت، تامین اجتماعی و سیاست‌های حمایتی و صنعت گردشگری و صنایع‌دستی به‌صورت کلی آمده است. جای کتاب و کتابخانه در این برنامه خالی است و حتما متولیان امر اگر می‌خواهند کشور را از نظر فرهنگی یا حتی موارد دیگر توسعه دهند ناگزیرند که به این موارد توجه کنند.
ایده کتابخانه‌های مرکزی بر محور خدمات
یکی از اتفاقات مهم در این سال‌ها، افتتاح کتابخانه‌های مرکزی در استان‌های مختلف است. دیگر تعریف کتابخانه در مخزن و سالن مطالعه خلاصه نمی‌شود و با این کتابخانه‌ها و گسترش خدمات‌دهی در آنها، باعث می‌شود تا کتابخانه به قطب فرهنگی و مهم در آن استان تبدیل شود. به گفته گردانندگان نهاد کتابخانه‌ها، کتابخانه‌های عمومی امروز در دنیا به مراکزی فرهنگی- اجتماعی تبدیل شده‌اند و در ایران هم همین اتفاق درحال رقم‌خوردن است. «کتابخانه مرکزی» یکی از کلیدواژه‌‌های استراتژیک نهاد در فصل جدید فعالیت‌هایش است؛ مکانی برای بروز خلاقیت و پرورش ایده‌ها. کتابخانه مرکزی اسم رمزی است برای عبور از یک دوران؛ حرکت بر مسیر روزآمدی و نوآوری و انتقال و تغییر از سنت به تجدد. اگر تا دیروز شنیدن نام کتابخانه ذهن‌ها را گرداگرد امانت و کتابدار جمع می‌کرد، امروز اما ساحتی گسترده‌تر به این مفهوم تک‌بعدی افزوده شده است؛ جایی که این مراکز فرهنگی به باشگاه‌هایی فرهنگی، هنری و اجتماعی مبدل شده‌اند و با محوریت کتاب، آماده پاسخگویی به تمامی نیازهای مرتبط هستند. در کل کشور 12 کتابخانه مرکزی وجود دارد که این تعداد در سال 1402 افزایش هم خواهد داشت.
مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌ها در مورد ایده کتابخانه‌های مرکزی می‌گوید: «از سال ۱۳۹۷ نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با تکیه بر یک هدف‌گذاری اصولی، موفق به راه‌اندازی پروژه‌های عظیم کتابخانه‌های مرکزی بجنورد، مشهد، یزد و سنندج شد. رویش کتابخانه‌های مرکزی با تمام امکانات و برخورداری‌های مثال‌زدنی و گسترده‌شان در اقصی‌نقاط دنیا با استانداردهای جهانی درهم‌تنیده شده است. کتابخانه‌های عمومی ایران جزء کتابخانه‌های پیشرو در این حوزه هستند و اکنون کتابخانه‌های مرکزی با تعریف ده‌ها خدمت متنوع، مجدانه تلاش می‌کنند تا تعریف و صورت‌بندی جدیدی از همنشینی کتاب، کتابخوانی و کتابخانه‌ها را به جامعه مدرن شده ارائه دهند؛ به‌عنوان مثال در کتابخانه مرکزی مشهد و در کتابخانه مرکزی یزد بیش از ۵۰ خدمت ارائه می‌شود و در کتابخانه مرکزی رشت نیز که درحال تجهیز آن هستیم، حدود ۷۰ خدمت تعریف شده است. یکی از مزیت‌های پراهمیت و کلیدی کتابخانه‌های مرکزی توجه ویژه به موضوعات مختلف و متنوعی همچون مهارت‌های شغلی و کاریابی، حوزه کودک، ارائه خدمت به گروه‌های خاص مانند نابینایان، ناشنوایان و سالمندان، گالری، بخش دیداری- شنیداری، کار- بازی، تعریف ۱۷۵ سرفصل آموزشی و به‌طور‌کلی تمام آن چیزهایی است که می‌توان در یک مجموعه فرهنگی-اجتماعی چندمنظوره لحاظ کرد. همان‌طور‌که معتقدیم باید توسعه خدمات را پیگیری کنیم، نمی‌توانیم از این موضوع بگذریم که هسته اصلی کتابخانه حتما منابع اطلاعاتی آن هستند که در صدر این موضوع، کتاب قرار دارد و در ادامه سایر منابع مانند نشریات مورد توجه است. در سال ۱۴۰۱ توانستیم با حمایت دولت تلاش موثری را برای تامین منابع و مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های عمومی انجام دهیم که امیدواریم با ادامه این حمایت‌ها در سال ۱۴۰۲ نیز این موضوع را تقویت کنیم.»
رتبه اول در آسیا
براساس آماری که در این جدول آمده است، در تعداد کتابخانه وضعیت بسیار خوبی را در کشورمان داریم و در دنیا در رتبه 14 قرار داریم. در بین کشورهای آسیایی اگر قزاقستان را جزء اروپای شرقی حساب کنیم، رتبه اول را داریم و در بین کشورهای جهان اسلام در رتبه اول قرار داریم. نکته جالب در این آمار حضور کشورهایی مثل چین، ژاپن، تایلند و مالزی بعد از ما است. نکته مهم دیگر این جدول اینکه کشورهای عربی هم وضعیت خوبی در تعداد کتابخانه ندارند. البته با توجه به آمار نهاد کتابخانه‌های عمومی تعداد کتابخانه‌های عمومی در ایران 3741 کتابخانه است که در این آمار این تعداد 3614 کتابخانه آمده است و دلیل آن هم به زمانی برمی‌گردد که این آمار توسط ایفلا جمع‌آوری می‌شده. اینکه به لحاظ تعداد کتابخانه در دنیا این رتبه را داریم حتما اتفاق خوب و مبارکی است. اما مهم این است که بتوانیم این تعداد را با تناسب جمعیت در کشور داشته باشیم. اینکه در دورترین روستاها هم دسترسی به کتاب وجود داشته باشد و مهم‌تر از همه اینها منابع جدید است که کتابخانه‌ها باید به آن تجهیز شوند تا اعضای کتابخانه بتوانند در جریان تازه‌های حوزه نشر قرار بگیرند.
3 میلیون امانت در ماه
در تعداد امانت کتاب باز هم ایران رتبه 48 در دنیا را دارد که به ازای هر 100 نفر، 28 عنوان کتاب است، یعنی 28 درصد از مردم ایران از کتابخانه عمومی، حداقل یک بار کتاب به امانت گرفته‌اند. در صدر این جدول فنلاند با 1297 بار امانت کتاب، یعنی هر نفر در کشور فنلاند، 129 بار کتاب امانت گرفته است. چین با 42 درصد و مالزی با 30 درصد بالاتر از ایران قرار دارند. البته یک نکته مهم درمورد این آمار ایفلا، امانت کتاب ebook، است که در بیشتر کشورها این وجود دارد. اما ما هنوز در این حوزه کار خاصی انجام نداده‌ایم. طبق آمار سامانه سامان در آمار کتابخانه‌های عمومی در ایران را ثبت می‌کند، تعداد کل منابع در کتابخانه‌های عمومی؛ 48 میلیون و 571 هزار و 270 عنوان است. منابع کودک در این کتابخانه‌ها، 6 میلیون و417 هزار و 954 عنوان است. مجموع کاربران کتابخانه‌های عمومی یا اعضا، 12 میلیون و 314 هزار و 876 نفر است، تعداد امانت کتاب در یک روز یعنی چهارشنبه هفته گذشته برابر با 107 هزار و 505 عنوان بوده است که اگر به‌صورت متوسط در ماه حساب کنیم، این امانت به حدود سه میلیون و 225 هزار عنوان در ماه می‌رسد.
18 درصد شهرها بدون کتابخانه
براساس این جدول که تعداد کتابخانه به ازای هر 100 هزار نفر جمعیت است، ایران در رتبه 48 قرار می‌گیرد و طبق این آمار به حساب هر 100 هزار نفر، 4.05درصد است. در ابتدای این لیست جمهوری چک قرار دارد که به ازای هر 100 هزار نفر، 58.47 کتابخانه وجود دارد، اوکراین با 49.70 در رتبه دوم قرار دارد. لیتوانی با جمعیت تقریبا سه میلیونی در رتبه سوم قرار گرفته است و تعداد کتابخانه‌هایش در هر 100 هزار نفر، 46.65 کتابخانه است.
طبق آخرین آمار تا پایان مرداد 140۲ و براساس تقسیمات کشوری 1401، 253 شهر بدون کتابخانه در کشور داریم. از طرف دیگر براساس آماری که مرکز آمار ایران منتشر کرده است؛ در سال 1401، 1437 شهر داریم؛ که با این درصد، حدودا 18 درصد شهرهای کشورمان کتابخانه ندارند.
ساخت کتابخانه‌های روستایی از آن مواردی است که تقریبا در دنیا خیلی به آن توجه نشده است و ما در کشورمان حدود ۸۰۰ کتابخانه روستایی داریم. همچنین در راستای عدالت فرهنگی 55 کتابخانه سیار در کشور فعال است. البته نهاد کتابخانه‌های عمومی برای مکان‌هایی که کتابخانه ندارند، طرح‌هایی دیگری هم دارد. مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی درمورد ایجاد دسترسی مردم مناطق کم‌برخوردار کشور به کتاب در گفت‌وگویی می‌گوید: «پراکندگی جمعیت یا نبود امکانات و تاسیسات ازجمله موانع توسعه در برخی مناطق به حساب می‌آید؛ بنابراین تغییر رویکرد ضروری است. به‌عنوان مثال در استان‌هایی مانند سیستان‌وبلوچستان و هرمزگان با پراکندگی جمعیت زیاد الگوی «کتابخانه سیار و پیشخوان کتابخانه» را اجرا کردیم. اجرای این الگو موفق بود و نشان داد که می‌تواند اثرگذار و در مساله رفع محرومیت فرهنگی مناطق کم‌برخوردار، توسعه‌دهنده باشد. در مناطق شهری کم‌برخوردار و کمترتوسعه‌یافته نیز پیگیری‌هایی داشتیم؛ ازجمله در بیش از 100 شهر. اینکه عدد دقیق اعلام نمی‌کنم به دلیل این است که شهرهای کشور درحال رشد است؛ به عبارت دیگر یک شهر صاحب کتابخانه و شهر دیگری به فهرست شهرهای کشور افزوده می‌شود. در مجموع تعداد شهرهای کم‌برخوردار از نظر دسترسی به کتابخانه عمومی درحال کاهش است. در مقطعی در 44 درصد شهرها کتابخانه ایجاد شد، در باقی شهرها نیز طرح فعال داشتیم؛ بنابراین یکی از اولویت‌های محوری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور این است، شهر بدون کتابخانه نداشته باشیم.»
12 میلیون عضو کتابخانه عمومی
در تعداد اعضای کتابخانه‌ها در دنیا، ایران رتبه 49 را دارد، که از هر 100 نفر، 3 نفر عضویت کتابخانه را دارند. رتبه اول در این جدول را کشور جزایر مارینای شمالی دارد که از هر 100 نفر، 103 نفر عضویت در کتابخانه‌ها را دارند. البته این موضوع به تعداد جمعیت هم برمی‌گردد. آمریکا رتبه دوم را دارد و به ازاری هر 100 نفر، 51 نفر عضویت کتابخانه را دارند. طبق آمار نهاد کتابخانه‌ها تعداد اعضای کتابخانه‌ها حدودا 12 میلیون و 314 هزار و 876 نفر است و البته تعداد اعضای فعال حتما متفاوت است. نکته مهم در اعضا کاری است که نهاد کتابخانه برای توسعه خدمات انجام می‌دهد و حتما در عضوگیری تاثیر دارد که در بخشی دیگر در مورد این نکته توضیح می‌دهیم.
