وحید ضیایی خبرنگار: درحالی‌که رئیس سازمان محیط‌زیست اخیرا ساماندهی ریزگردها را به‌عنوان یکی از دستاوردهای مدیریت ۲ساله خود دانسته است اما بررسی‌ها نشان می‌دهد مطرح‌کردن برخی اظهارات نادرست از سوی مقامات این سازمان، دستگاه دیپلماسی کشور در مواجهه با عوامل خارجی شکل‌گیری ریزگردها را در موضع ضعف قرار داده است. علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان محیط‌زیست، چندی پیش در سخنرانی پیش از خطبه نمازجمعه تهران، مدیریت ریزگردها را به‌عنوان یکی از عملکردهای شاخص خود در دو سال اخیر بیان کرد. وی در این‌خصوص می‌گوید: «در بحث گردوغبار اقدامات خوبی انجام شد و امسال کمتر تحت‌تاثیر بوده‌ایم. ما نشست منطقه‌ای گردوغبار را برگزار کردیم و سازمان ملل متحد از ما برای برگزاری نشست منطقه‌ای تقدیر کرده و روز ۲۱ تیرماه را به‌عنوان روز جهانی مقابله با گردوغبار نام‌گذاری کرد. شهریورماه امسال نیز نشست منطقه‌ای گردوغبار با حداقل ۵۰ کشور جهان تشکیل می‌شود.» این اظهارات در حالی از سوی رئیس سازمان محیط‌زیست مطرح می‌شود که وضعیت کشور در تابستان و بهار سال گذشته از حیث آلودگی هوا به دلیل گردوغبار و ریزگردها، عجیب و غیرقابل‌‌مقایسه با سال‌های پیشین بوده است. در دهه‌های اخیر، هیچ‌گاه کشور به دلیل پراکندگی و غلظت بالای ریزگردها، در فصل تابستان تعطیل نشده بود؛ اتفاقی که در سال گذشته رخ داد.
آیا معظل ریزگردها در 2 سال اخیر مدیریت شده است؟
براساس اطلاعات ارائه‌شده از سوی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، وضعیت کیفیت هوا در تهران درمجموع 93 روز در تابستان سال گذشته، هیچ‌گاه پاک نبود و حداقل در 55 روز، برای گروه‌های حساس «ناسالم» گزارش شده است. ورود توده‌های ریزگرد از همسایه‌های غربی به کشور در اواسط تیرماه سال گذشته، شاخص آلودگی هوا در تهران را به 261 «ای. کیو. آی» نیز رساند. البته این شاخص در ابتدای خردادماه همین سال به عدد 435 نیز رسیده بود که در نوع خودش یک رکورد به‌حساب می‌آید. همچنین از هفته‌های گذشته نیز اخبار متعددی درخصوص خیزش گردوغبار و ذرات آلاینده معلق و تعطیلی ادارات در استان‌های مرکزی، سیستان‌وبلوچستان، خراسان رضوی، قم و اصفهان به گوش می‌رسد. اخباری که نشان می‌دهد همچنان موضوع ریزگردها سلامتی شهروندان را تهدید می‌کند اما چون این معضل در سال جاری در تهران خودنمایی نکرده، هنوز رسانه‌ها آنچنان که شاید و باید به آن نپرداخته‌اند. بنا بر همین اطلاعات، ادعای رئیس سازمان محیط‌زیست مبنی‌بر مدیریت ریزگردها در دو سال اخیر مردود بوده و بیشتر شبیه پاک‌کردن صورت‌مساله به نظر می‌رسد. کمااینکه مسئولان این سازمان با اتخاذ مواضع و اظهارنظرهای عجولانه و غیردقیق درخصوص علت شکل‌گیری و منشأ ریزگردها نیز به‌نوعی، دستگاه دیپلماسی را در مواجهه با کشورهای خارجی - که انجام برخی فعالیت‌ها از سوی آنها، عامل اصلی ایجاد ریزگردها به‌حساب می‌آیند - در موضع ضعف قرار داده‌اند.
نقش انکارناپذیر ترکیه در شکل‌گیری طوفان ریزگردها
تحلیل تصاویر ماهواره‌ای و جریان‌های بادی نشان می‌دهد که منشأ اصلی شکل‌گیری این ریزگردها در همسایگان غربی همچون عراق و سوریه است که برخلاف آنچه تصور می‌شود ریشه در خشکسالی نداشته است. بررسی‌های بیشتر حاکی از آن است که ایجاد ریزگردها تحت‌تاثیر بهره‌برداری بی‌رویه کشور ترکیه در سدسازی‌های گسترده بوده است. بررسی اخبار نشان می‌دهد کشور ترکیه در چند سال گذشته در تدارک پیاده‌سازی یک طرح آبی موسوم به «گاپ» بوده که در پی اجرایی‌شدن آن با مهارکردن رودهای دجله و فرات، کشورهای عراق و سوریه با کم‌آبی و خشکی مواجه می‌شوند که ردپای آن حتی در خشک‌شدن هورالعظیم و تبدیل این تالاب به یک منابع داخلی ریزگردها در خاک ایران نیز دیده می‌شود. در این طرح، بیش از 20 سد ساخته شده که نام یکی از آنها «آتاتورک» است؛ هدف از تاسیس این سد، تامین برق است و ظرفیت آن بیش از 50 میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود که این میزان با ظرفیت کل سدهای ایران برابری می‌کند. برخی تحلیلگران معتقدند، هدف ترکیه از ساخت این سدها که از قضا، سرمایه اقتصادی بسیار زیادی (حدود 35 میلیارد دلار) می‌طلبد و به‌هیچ‌وجه مبتنی‌بر ارزیابی محیط‌زیستی نیست، بهره‌برداری از منابع آبی برای مصارف شهری، کشاورزی و صنعتی نبوده؛ بلکه یک طراحی امنیتی پشت جریان این سدسازی‌ها قرار دارد. با توجه به اینکه کم‌آبی کشورهای پایین‌دست کشور ترکیه و بحران خشک‌شدن کشورهای عراق و سوریه می‌تواند گام بلندی در جهت خالی‌سازی منطقه غرب آسیا از سکنه نیز تلقی شود که درنهایت رژیم‌صهیونیستی از این وضعیت بیشترین بهره را می‌برد. گفتنی است، احداث یکی از سدهای طرح گاپ در ابتدا برعهده سرمایه‌گذاران آلمانی، اتریشی و سوئیسی بوده که با تامین سرمایه 1.1 میلیارد یورو قصد این کار را داشتند اما وقتی از تبعات منفی محیط‌زیستی و انسانی این طرح در کشورهای پایین‌دست مطلع شدند، در سال 2009 از این طرح خارج می‌شوند.
رونمایی از سلاح اردوغان برای مقابله با کشورهای همسایه
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور در افتتاحیه سد ایلیسو (یکی از سدهای طرح گاپ) که روی رود دجله بنا شده و ظرفیت آن حدود 10 میلیارد مترمکعب (تقریبا 100 برابر سد لتیان) برآورد می‌شود، به‌صراحت می‌گوید احداث سد ایلیسو، بهترین پاسخ به دشمنان داخلی و خارجی ترکیه است و ما نمی‌توانیم حتی یک قطره از منابع آبی کشورمان را هدر دهیم. فارغ از انگیزه سیاستمداران ترکیه از تاسیس این سدها، مسئولان این کشور به‌شدت تلاش دارند تا با انجام سلسله اقداماتی از جمله فضاسازی رسانه‌ای، نقش خود در ایجاد ریزگردها در منطقه را انکار کرده و از هرگونه تبعات بین‌المللی که ممکن است به آن دچار شوند، راه گریزی پیدا کنند. در همین رابطه متاسفانه برخی از پژوهشگران کشور نیز از طریق همکاری با برخی نهادهای بین‌المللی با این رسانه‌ها همسو شده و درنتیجه یک تشتت و تناقض رفتاری و گفتاری در جریان ریزگردها به وجود آمده است، به‌گونه‌ای که در اظهارات برخی افراد درمورد منشأ شکل‌گیری ریزگردها در ایران، هیچ اثری از ترکیه و اقدامات این کشور نیست و عواملی مانند کانون‌های داخلی، تغییر اقلیم و خشکسالی به‌عنوان عامل به‌وجود آمدن ریزگردها، مطرح می‌شود.
پاس گل استثنایی سلاجقه به ترکیه در ماجرای ریزگردها
اما در این بین، مواضع مسئولان سازمان محیط‌زیست ایران به‌عنوان یکی از مراجع معتبر که صلاحیت اظهارنظر در این موضوع را دارد، هم از حیث جهت‌دهی به افکار عمومی و هم از لحاظ داوری بین‌المللی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بااین‌حال بررسی اظهارنظرهای مقامات مسئول در این زمینه بسیار سوال‌برانگیز و قابل تأمل است. در همین رابطه، علی سلاجقه در گردهمایی «محیط‌زیست، دیپلماسی منطقه‌ای، مدیریت تغییر اقلیم، آب و مقابله با گردوغبار» که با حضور سفرای کشورهای همسایه در خردادماه سال گذشته برگزار شد، درباره منشأ ریزگردهای کشور اظهار کرد: «طبق نقشه‌های تهیه‌شده، ۲۷۰ میلیون هکتار از کشورهای همسایه ایران را ریزگردها تحت‌تاثیر قرار می‌دهند که یک‌سوم آن یعنی ۹۰ میلیون هکتار مربوط به عربستان سعودی و پس از آن ۲۴ میلیون هکتار مربوط به عراق و ۴ میلیون هکتار مربوط به سوریه است و با رویکردهای تدبیر شده شرایط برای همکاری بین‌المللی فراهم می‌شود.» علاوه‌بر این، علی‌محمد طهماسبی، دبیر ستاد کشوری مقابله با گردوغبار نیز در خردادماه سال گذشته، در یک مصاحبه اختصاصی با خبرگزاری آناتولی به‌صراحت اعلام کرده است: «درباره منشأ خارجی ریزگردها در ایران، اعتقاد دارم کشور ترکیه منشأ گردوغبار نیست.» وی همچنین در پاسخ به سوال مشخص خبرنگار ترکیه مبنی‌بر اینکه «چرا رسانه‌های ایران به‌ویژه در حوزه سیاست خارجی، ترکیه را عامل ایجاد گردوغبار در ایران می‌دانند؟»، پاسخ داد: «خواهش من این است که همه مراجع رسمی را نگاه کنند. من یک مرجع رسمی هستم. در سازمان حفاظت محیط‌زیست مسئولیت ستاد ملی برعهده من است و حرفی که می‌زنم باید بر مبنای استناد علمی باشد. اینکه یک کارشناس یا فردی یا سازمان مردم‌نهادی، اظهارنظر می‌کند در چهارچوب اظهارنظرهای رسمی دولت ما نیست. مورد تایید ما می‌تواند نباشد. البته در برخی موارد ما به ترکیه اعتراضی نسبت به مدیریت منابع آب داریم اما روش را رسانه‌ای نمی‌دانیم و به نظر ما با دیپلماسی و مذاکرات می‌شود به منافع مشترک رسید.» این در حالی است که در همین ایام یعنی در اواسط خردادماه سال گذشته، سیدمحمدمهدی میرزایی‌قمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درخصوص عامل شکل‌گیری طوفان ریزگردها در آن مقطع زمانی می‌گوید: «بررسی‌های اولیه تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که منبع ابتدایی ریزگردهای ورودی به محدوده شهر تهران، بخش‌هایی از کشورهای همسایه غربی و محل تجمع ابتدایی آن در قسمت‌هایی از ترکیه بوده که با افزایش سرعت باد به داخل کشورمان حرکت کرده است.» رضا بیانی، مشاور سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز در این رابطه می‌گوید: «براساس پایش‌ها و بررسی‌های روزانه تصاویر ماهواره‌ای که آن را ثبت و آرشیو کرده‌ایم، منشأ گرد و غبار اخیر، موصل و جنوب ترکیه در مرز با عراق است. بر همین اساس و طبق مستندات و تصاویر دریافتی از ماهواره مدیس، می‌توان گفت کانون گردوغبار در بین دجله و فرات، ایران را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، بنابراین، رصد تصاویر ماهواره‌ای مدیس، حرکت گردوغبار به سمت ایران از منطقه صحرای آفریقا را نشان نمی‌دهد و ما با اظهاراتی از این دست کاملا مخالفیم.» بااین‌حال، مروری بر اظهارات تأمل‌برانگیز مسئولان سازمان محیط‌زیست ایران و اصرار آنها بر رفع اتهام از ترکیه در ماجرای ریزگردها، این شائبه را به وجود می‌آورد که گویا این اظهارات از سوی مسئولان سازمان محیط‌زیست ترکیه مطرح شده است نه مسئولان ایرانی. بااین‌وجود، این پرسش مطرح می‌شود که اساسا مسئولان سازمان محیط‌زیست از انکارکردن نقش ترکیه در قضیه ریزگردها چه نفعی می‌برند که تا این حد بر تبرئه ترکیه در این مناقشه اصرار دارند؟
وقتی جای متهم و شاکی عوض می‌شود
جالب اینجاست که بدانید اظهارات مسئولان ایرانی که اتفاقا در راستای عملیات روانی ترکیه برای فرار از اتهام ایجاد ریزگردها در ایران محسوب می‌شود، بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های ترکیه‌ای داشته است. از جمله می‌توان به بازنشر مستمر این اظهارات در خبرگزاری آناتولی، سایت رادیو و تلویزیونی دولتی ترکیه (TRT)، خبرگزاری ترکیه‌پست اشاره کرد. یکی از خبرگزاری‌های ترکیه گفته بود که ایران اعتراف کرده، ترکیه درخصوص ریزگردها مقصر نیست. درنتیجه مجموع شرایط به نحوی رقم خورد که ترکیه در مجامع بین‌المللی و دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) اعاده‌حیثیت کند و خود را در موضع قدرت قرار دهد و جمهوری اسلامی در پیگیری این موضوع در موضع ضعف قرار گیرد. حتی برخی اخبار حکایت از آن دارد که سیاستمداران ترکیه در تحریک مقامات عراقی برای طرح شکایت از ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری بابت بستن اروندرود از سوی ایران و خشک‌شدن مناطقی از این کشور، نقش ویژه‌ای ایفا کرده‌اند.
سلاجقه در ماجرای ریزگردها مدیریت کرد اما برای ترکیه
با تمام این اوصاف، به نظر می‌رسد علاوه‌بر اینکه فهرست‌کردن «مدیریت ریزگردها» برای عملکرد دوساله سلاجقه در قامت ریاست سازمان محیط‌زیست، بسیار سخن بیهوده و خلاف واقعی است، بلکه بررسی مواضع مسئولان این سازمان نشان می‌دهد که بیشتر نگران تبعات آشکارسازی نقش ترکیه در ایجاد ریزگردها هستند تا حل مساله؛ چراکه با اظهارات و رفتارهای متناقض خود، ایران را در این مناقشه در موضع ضعف قرار داده‌اند. مشکل ریزگردها در سال 1401 که در غرب و جنوب غربی کشور مشکلات بسیاری را ایجاد کرد و در سال جاری نیز در مناطقی کشور را با چالش روبه‌رو کرده است، دغدغه اصلی محیط‌زیستی کشور محسوب می‌شود اما نه‌تنها اقدام موثری در این حوزه از سوی سازمان محیط‌زیست انجام نمی‌شود بلکه مقامات عالی این سازمان با اظهارات و رفتارهای متناقض خود، ایران را در موضع ضعف قرار دادند، به‌طوری‌که با طرح شکایت عراق از ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری، کشور ایران از یک شاکی اصلی تبدیل به متهم اصلی ایجاد ریزگردها در کشورهای همسایه شده است.
