سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه:کمتر کسی است که نداند سرفصل‌های دروس دانشگاهی در کشور قدیمی هستند و دیگر مانند گذشته کارآمدی لازم را ندارند. این موضوع را می‌توان از لابه لای گلایه‌های دانشجویان و اساتید به خوبی فهمید. گلایه‌هایی که با نگاهی به آمار پایین اشتغال فارغ‌التحصیلان که نتیجه ناکارآمدی محتواهای آموزشی است باعث نگرانی صاحبنظران آموزش عالی شده است. این در حالی است که محتوای آموزشی یکی از عناصر مهم فرآیند آموزش است و به‌روز بودن این محتوا ضروری به نظر می‌رسد زیرا زمینه‌های رشـد و تکامل برنامه درسی و در نتیجه رشد و بهبود علمی را به دنبال خواهد داشت. با توجه به رسالت، اهداف و نقش آموزش عالی در عصر حاضر، برنامه‌های درسی به‌عنوان پایـه نظام آموزشی باید به َصورت ادواری مورد بازبینی قـرار گیرنـد و بـا توجـه بـه نیازهـای در حـال تغییر و تحولات علمی روز تطبیق یابند. موضوعی که مدت‌هاست در دانشگاه آزاد مورد توجه قرار گرفته است. در این میان وظیفه راهبری و نظارت بر بازنگری برنامه‌های درسی علوم انسانی و هنر در دانشگاه آزاد برعهده مرکز مطالعات، برنامه‌ریزی و تعالی علوم انسانی و هنر دانشگاه گذاشته شده است. در واقع مرکز مطالعات، برنامه‌ریزی و تعالی علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد، برای تحقق اهداف و سیاست‌ها و تعالی علوم انسانی و هنر تاسیس شده و همان‌طور که از عنوان آن بر‌می‌آید، این مرکز دارای سه ماموریت اصلی است. اول مطالعه در وضع موجود، دوم تعالی‌بخشی (روزآمدی، بومی‌سازی و حکمی‌سازی) که ناظر به وضع مطلوب است و سوم، برنامه‌ریزی که حلقه اتصال وضع موجود به وضع مطلوب است. برگزاری «آیین رونمایی از برنامه‌های درسی بازنگری‌شده در رشته‌های علوم انسانی و هنر» بهانه‌ای شد تا با میثم چگین، سرپرست مرکز مطالعات، برنامه‌ریزی و تعالی علوم انسانی و هنر، به گفت‌وگو نشسته و نگاهی به چیستی و ضرورت موضوع برنامه‌ریزی درسی، اهداف بازنگری برنامه‌های درسی، فعالیت‌های انجام‌شده و آثار آن در دانشگاه بپردازیم. آن‌طور که چگین می‌گوید حدود 50 درصد برنامه‌های درسی مورد بازنگری قرار گرفته‌اند و این مرکز در تدوین رشته‌های جدید نیز گام‌های موثری برداشته است. به گفته او بیش از 220 نفر از اعضای هیات‌علمی دانشگاه در تدوین و بازنگری این برنامه‌های درسی مشارکت داشته‌اند.
صحبت از تدوین و به‌روز کردن سرفصل‌ها ازجمله موضوعات مورد بحث مدیران و مسئولان دانشگاه‌هاست. تغییر برنامه درسی چه تغییراتی در نحوه ارائه دروس ایجاد خواهد کرد؟
صاحبنظران دانشگاهی معتقدند بدون تردید یکی از ارکان تحول و تعالی علوم، توجه به برنامه‌های درسی و به عبارت دیگر سرفصل‌هایی است که در کلاس‌ها تدریس می‌شود. این سرفصل‌ها توسط اساتید و صاحبنظران رشته‌های تخصصی با توجه به اهدافی که برای طراحی یک رشته مدنظر قرار می‌گیرد، تدوین می‌شوند. این سرفصل‌ها با تعیین اهداف و مواد درسی برای استاد، سرفصل مباحثی را که دانشجویان برای تسلط بر عرصه کاری خود و توسعه تفکر علمی و پیاده‌سازی شیوه‌های نوین و توسعه پژوهش‌های نظری یا کاربردی مرتبط با رشته خود نیاز دارند، فراهم می‌سازد. در این برنامه‌های درسی علاوه‌بر عناوین دروس و تعداد واحدهای درسی، به ذکر ویژگی‌های دروس اعم از اهداف، نوع درس (پایه، نظری، عملی، اجباری یا اختیاری)، سرفصل‌ها، راهبردهای تدریس، راهبردهای ارزشیابی و منابع پیشنهادی نیز اشاره می‌شود.
پاسخگویی به نیازها وابسته به تغییر برنامه‌های درسی است
هدف از بازنگری برنامه‌های درسی چیست؟
همان‌گونه که ذکر شد برنامه‌های درسی یکی از مهم‌ترین ارکان تحول علوم انسانی است. کهنگی برنامه‌های درسی و عدم بـه‌روزرسـانی آنهـا به تدریج اثربخشی دوره‌ها و رشته‌های دانشگاهی را در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد و پدیده برنامه درسی بی‌فایده یا دورریختنی را مطـرح می‌سـازد. عنوان تغییر برنامه درسی مفهومی بسیار کلی است که به تغییر ایجادشده در آموزش یـا محـیط آموزشـی نیز اشاره دارد. یکی از مفاهیمی که در تغییر برنامه درسی مطـرح می‌شـود، اصـلاح یـا بـازنگری است. اصولا تغییر و نوآوری شامل کوشش‌هایی است کـه به‌گونه‌ای آگاهانـه و هـدف‌دار بـرای ایجاد دگرگونی در نظام آموزشی و در جهت بهبودبخشی به نظام موجـود انجـام می‌شـود.
دانشگاه آزاد با تاکید بر یادگیری عمیق به‌عنوان یک راهبرد در آموزش، در سند تحول و تعالی دانشگاه توجه ویژه‌ای به بازنگری برنامه‌های درسی خصوصا در حوزه‌های علوم انسانی داشته است. دلیل آن هم روشن است؛ به هر حال قدرت کشورها در دنیای امروز، نشأت‌گرفته از توانمندی‌های علمی آنهاست و برای استمرار پیشرفت‌های علمی، نظام آموزشی همواره مورد توجه حکمرانان بوده است. یکی از راه‌های کارآمدی نظام آموزشی، سیستم ارزشیابی متناسب با اهداف آموزشی و همگام با اهداف کلی نظام آموزشی است. تغییر سرفصل‌ها و عناوین درسی، با هدف آموزش مفید، کارآفرین و توانمند‌سازی دانشجو در بروز خلاقیت، دانشگاه را یک گام به هدف نهایی نزدیک‌تر می‌سازد. پاسخگویی به نیازهای جامعه و صنعت، افزایش توان اشتغال‌پذیری دانشجویان و حرکت در مرزهای دانش تا حد زیادی وابسته به تغییر و به‌روزرسانی برنامه‌های درسی نظام‌های آموزشی است.
انتخاب و اولویت‌بندی برنامه‌های درسی برای بازنگری بر چه اساسی بوده است؟
معیارهای مختلفی در اولویت‌بندی بازنگری برنامه‌های درسی تاثیرگذار بوده است. همان‌طور که ذکر شد راهبرد ما در بازنگری برنامه‌های درسی، تعالی علوم انسانی است و تعالی را حول سه محور روزآمدی، بومی‌سازی و حکمی‌سازی علوم تعریف کرده‌ایم. بنابراین هر یک از برنامه‌های درسی که براساس برآیند این سه معیار، نیاز فوری‌تر و بیشتری به بازنگری داشته‌اند در اولویت قرار گرفته‌اند. تعالی برنامه‌های درسی علوم انسانی و هنر نظر به محتوای علمی دارد و مقصود از آن، سه عرصه روزآمدی، بومی‌سازی و حکمی‌سازی است. منظور از روزآمدی برنامه‌های درسی، بازنگری و تدوین برنامه‌های درسی منطبق بر استفاده از آخرین دستاوردهای علمی جهان در شناسایی، توصیف، تبیین و حل مسائل علوم انسانی و هنر و گسترش مرزهای علمی در این حوزه علمی است.
منظور از بومی‌سازی برنامه‌های درسی، بازنگری و تدوین برنامه‌های درسی منطبق بر تولید علم مبتنی‌بر نیازها، ویژگی‌ها و شرایط فرهنگی-اجتماعی و اقلیمی یک منطقه یا جامعه و کشف نظام موضوعات و مسائل جامعه و حل آنها از طریق نظریه‌های علوم انسانی و هنر است.
منظور از حکمی‌سازی برنامه‌های درسی، بازنگری و تدوین برنامه‌های درسی منطبق بر کاربست مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، دین‌شناختی و ارزش‌شناختی در برنامه‌های علوم انسانی و هنر است. تمام نظریه‌های علوم انسانی و هنر مبتنی‌بر مبانی و روش‌های خاص خود هستند. یعنی نوع نگاه نظریه‌پرداز به هستی(وجود)، معرفت، انسان، جامعه، ارزش‌های انسانی و دین‌روش به نظریه‌های او جهت و معنا می‌دهد. لذا در تدوین منابع آموزشی توجه به بنیان نظریه‌ها و روش دستیابی به آنها، می‌تواند به تعالی این علوم و دانش‌آموختگان آنها کمک زیادی کند.
بازنگری‌های انجام‌شده شامل چه مواردی بوده است؟
دفتر تدوین و بازنگری برنامه‌های درسی این مرکز، به موجب آیین‌نامه واگذاری اختیارات برنامه‌ریزی درسی به دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی در اردیبهشت سال 95 نسبت به بازنگری 30 درصدی (منابع و شرح درس) برنامه‌های درسی رشته‌ها و گرایش‌های رشته‌های علوم انسانی و هنر در مقاطع کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری تخصصی اقدام کرده است. بازنگری‌های انجام‌شده شامل تغییراتی در یک یا چند بخش از برنامه درسی رشته‌های تحصیلی مصوب و موجود بوده است.
می‌توانید مصادیقی از این تغییرات را بیان کنید؟
تغییر شرح درس و محتوای یک درس/ دروس حداکثر تا 30 درصد و به‌روزرسانی فهرست منابع دروس تعیین‌شده در برنامه درسی ازجمله این تغییرات بوده است، همچنین افزودن (یا حذف) یک یا چند پیش‌نیاز/ هم‌نیاز به (از) یک درس اصلی، تخصصی یا پایه، مشروط بر رعایت مجموع تعداد واحدهای درسی کف و سقف مندرج در برنامه درسی و آیین‌نامه مربوطه و افزودن (یا حذف) درس/دروس اختیاری به (از) مجموع دروس، مشروط بر رعایت مجموع تعداد واحدهای درسی کف و سقف مندرج در برنامه درسی و آیین‌نامه مربوطه از مصادیق دیگری است که می‌توان به آن اشاره کرد. اضافه کردن درس اختیاری جدید به لیست دروس اختیاری و تغییر محتوای یک یا چند درس مشروط بر اینکه ماهیت درس تغییر نکند از نمونه‌های دیگر است.
50 درصد برنامه درسی مورد بازنگری قرار گرفته‌اند
چند درصد از برنامه‌های درسی بازنگری شدند؟
حدود 50 عنوان برنامه درسی مورد بازنگری قرار گرفته‌اند.
این 50 عنوان، کدام رشته‌ها بوده است؟
مشاوره، مدیریت دولتی، فلسفه تعلیم و تربیت، برنامه‌ریزی درسی، آموزش‌وپرورش ابتدایی، مدیریت آموزشی، مدیریت آموزش عالی، علوم تربیتی، علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، زبان و ادبیات انگلیسی، فناوری معماری، معماری و انرژی، مهندسی معماری، معماری داخلی، معماری منظر، فلسفه و کلام اسلامی، حقوق بین‌الملل، حقوق بین‌الملل عمومی، حقوق کیفری و جرم‌شناسی، حسابداری، مدیریت مالی، مهندسی مالی، مدیریت بازرگانی، علوم اقتصادی و تاریخ. سرفصل بعضی از این رشته‌ها در گرایش‌ها و مقاطع مختلف (کارشناسی، ارشد و دکتری) بازنگری شده‌اند.
در حوزه تدوین رشته‌های جدید وارد شدیم
آیا اقدامات مرکز مطالعات در حوزه برنامه‌های درسی منحصر به بازنگری بوده یا در حوزه تدوین هم وارد شده‌اند؟
مرکز مطالعات، برنامه‌ریزی و تعالی علوم انسانی و هنر براساس نیاز کشور و ظرفیت‌های موجود در دانشگاه و با توجه به ملاحظات آمایشی، در حوزه تدوین رشته‌های جدید و حتی دانشکده‌های جدید گام‌های مهمی برداشته است و به امید خدا ادامه خواهد داشت. «تدوین» شامل تغییراتی جامع و فراتر از تغییرات ذکرشده در بازنگری برنامه درسی است که منجر به ایجاد رشته، گرایش یا دوره آموزشی جدید می‌شود.
می‌توانید مصادیقی از این تدوین‌ها را نیز بگویید؟
پیشنهاد ایجاد رشته جدید آموزشی یا دوره جدید دانشگاهی و برنامه آن و پیشنهاد تغییر عنوان، اهداف، محتوا و روابط پیش‌نیازی و برنامه کلیه دروس و یک برنامه درسی مصوب ازجمله مصادیقی است که می‌توان به آن اشاره کرد، همچنین تلفیق یا ادغام چند رشته و ایجاد یک رشته جدید چند نظمی (میان‌رشته‌ای) و برنامه درسی آن و اجرای یک رشته آموزشی به روشی خاص (پودمانی، غیر‌حضوری، الکترونیکی و...) و برنامه درسی آن نیز پیشنهاد شده است.
برخی رشته‌های تدوین‌شده شامل کارشناسی‌ارشد مدیریت فرهنگی در سه گرایش، دکتری مدیریت فرهنگی، کارشناسی‌ارشد حقوق کیفری فناوری اطلاعات، دکتری مشاوره خانواده، دکتری مدیریت محیط‌زیست، دکتری مدیریت بحران و دکتری طراحی پارچه و لباس است. برخی از این رشته‌ها اکنون در دانشگاه درحال اجراو برخی در مرحله تصویب هستند.
مشارکت 220 عضو هیات‌علمی در بازنگری برنامه‌های درسی
چه تعداد از اساتید در تدوین و بازنگری این برنامه‌های درسی مشارکت داشته‌اند؟
بیش از 220 نفر از اعضای محترم هیات‌علمی دانشگاه در تدوین و بازنگری این برنامه‌های درسی مشارکت داشته‌اند که حدود 40 درصد از ایشان دارای مرتبه علمی دانشیار و استادتمام و حدود 60 درصد از ایشان استادیار هستند. ضمن اینکه تلاش شده است در این ترکیب، از ظرفیت واحدهای دانشگاهی سراسر کشور بهره‌مند شویم.
چگونه می‌توان به برنامه‌های درسی بازنگری‌شده دسترسی پیدا کرد؟
براساس برنامه‌ریزی انجام‌شده مقرر شده علاوه‌بر وب‌سایت معاونت علوم انسانی و هنر دانشگاه به نشانی https://ha. iau. ir/fa، پیگیری لازم جهت درج این برنامه‌های درسی در سامانه آموزشیار فراهم شود و مدیران گروه‌های آموزشی با سهولت بیشتری امکان دانلود آنها را داشته باشند. امیدواریم این برنامه‌های درسی پس از بهره‌برداری توسط اعضای محترم هیات‌علمی در رشته‌های مختلف، بازخوردهای خود را از طریق گروه‌های آموزشی ارسال کنند تا در بازنگری‌های آتی، اشکالات موجود برطرف شود.
البته درخصوص آن دسته از برنامه‌های درسی که شامل تغییرات زیادی در عناوین و محتوای دروس می‌شود و منجر به تغییر ماهوی برنامه درسی موجود شده است، فرآیند تصویب در شورای گسترش دانشگاه و وزارت علوم و تحقیقات و فناوری را طی خواهند کرد و سپس به‌طور رسمی ابلاغ خواهند شد.
بازنگری برنامه‌های درسی یک کار مقطعی نیست
فرآیند بازنگری دروس چگونه دنبال خواهد شد؟
طبیعتا بازنگری برنامه‌های درسی یک کار پروژه‌ای و مقطعی نیست، بلکه فرآیندی مستمر است که باید هر چند سال یک‌بار و بنا به نیازهای کشور و نوآوری‌های علمی جدید سرفصل‌های درسی مورد بازبینی و اصلاح قرار گیرند، حتی در سال‌های اخیر شاهد تقاضای اعضای محترم هیات‌علمی در رشته‌های مختلف هستیم که عناوین نوآورانه‌ای برای تدوین رشته‌های جدید یا وارد کردن مفاهیم علمی جدید برای افزودن به سرفصل‌های موجود پیشنهاد می‌دهند که این امر نشانگر نیاز اساتید به ارائه مفاهیم جدید و نیاز دانشجویان به فراگیری محتوای کاربردی و نوین است. بله، برنامه‌های آینده در این زمینه براساس نیاز کشور و آنچه در طرح‌های آمایشی احصا شده‌اند و همچنین با توجه به روندهای آینده علم در دنیا شامل چند دسته اقدام می‌شود. یکی از این اقدام‌ها بازنگری رشته‌های موجود در دانشگاه آزاد با محوریت تعالی علوم است. یکی دیگر از اقدامات‌مان اجرای رشته‌های جدیدی است که در سایر دانشگاه‌ها درحال اجراست و در دانشگاه آزاد نیز متقاضی و با ماموریت‌های تحول و تعالی دانشگاه آزاد همخوانی دارد. علاوه بر این تعریف و تدوین رشته‌های جدید که در دانشگاه‌های کشور مورد مطالعه قرار نگرفته و در فهرست رشته‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به تصویب نرسیده است، براساس روندهای علمی جدید باید تدوین و در دانشگاه‌ها اجرا شود.
