سیدسجاد قوامی، پژوهشگر:علاقه به محصولات و خدمات حلال در سال‌های اخیر در سراسر جهان به‌شدت افزایش یافته است. با توجه به این علاقه رو به رشد، تامین‌کنندگان بیشتری به این صنعت نقل‌مکان کرده‌اند و این صنعت به یک بخش تجاری پرسود تبدیل شده است که فراتر از بازار غذای حلال بوده و بازارهای مختلف مانند گردشگری اسلامی، امور مالی و سبک زندگی را دربرمی‌گیرد. گسترش صنعت جهانی حلال منجر به افزایش مستمر اندازه بازار آن از 3.2 هزار میلیارد دلار در سال 2014 به 4.7 هزار میلیارد دلار در سال 2020، رشد چشمگیر 47 درصدی را در این دوره ثبت کرد. اگرچه همه‌گیری کووید-19 به عملکرد رشد ضربه‌زده و چشم‌انداز صنعت حلال را بدتر کرده است، با همه این اوصاف تخمین زده می‌شود که اندازه بازار جهانی حلال در سال 2024 به 6 هزار میلیارد دلار برسد. اهمیت جایگاه گردشگری حلال برای کشور عزیز ما ایران با توجه به نوع فرهنگ و آداب مردم ایران‌زمین می‌تواند رهیافتی بی‌بدیل باشد. در بررسی ذیل به‌وضوح ضعف ایران مشخص بوده و عملا جایگاهی در این بازار چند میلیارد دلاری ندارد.

ظرفیت 208 میلیارد دلاری گردشگری اسلامی

یکی از بخش‌های بسیار جذاب صنعت حلال، بخش گردشگری حلال است. آمارهای گزارش شاخص جهانی گردشگری مسلمانان (GMTI) نشان می‌دهد گردشگری حلال یا اسلامی در دوره 2019-2014 شتاب بیشتری گرفته و در سال 2019 به مرز 194 میلیارد دلار رسیده است. بیماری همه‌گیر کرونا منجر به کاهش تاریخی در این بخش شد و اندازه بازار آن در سال 2020 به 58 میلیارد دلار رسید. بر این اساس، سهم آن در صنعت حلال از 4.5 درصد در سال 2014 به 1.2 درصد در سال 2020 کاهش یافت. با این حال، با بهبود فعالیت‌ها و ازسرگیری خدمات مسافرتی، حجم بازار گردشگری اسلامی احتمالا به 208 میلیارد دلار در سال 2024 خواهد رسید که 3.4 درصد از صنعت حلال را تشکیل می‌دهد.بازار گردشگری اسلامی در سال‌های اخیر شاهد گسترش سریعی بوده و به‌عنوان یکی از بخش‌های با رشد سریع در بازار گردشگری جهانی هم از نظر ورود و هم از نظر دریافت گردشگر ظاهر شده است. تعداد گردشگران در بازار طی دوره 2018-2010 با 43 درصد افزایش یافته است (رتبه‌بندی مستر کارت و کرسنت، 2019). با این حال، هیچ مجموعه داده استانداردشده در سطح جهانی درمورد گردشگری اسلامی وجود ندارد که محققان را قادر به پیگیری تحولات در این زمینه کند، برخی از متغیرهای برآوردها و شاخص‌های توسعه‌یافته توسط برخی موسسات مانند رتبه‌بندی کرسنت و استاندارد دینار معمولا برای درک و پیگیری عملکرد بخش استفاده می‌شوند. با وجود چالش‌هایی که در زمینه آمار وجود دارد، مجموعه داده‌های موجود دیدگاهی را درمورد عملکرد این بخش ارائه می‌کند.بر این اساس، تعداد گردشگران گردشگری اسلامی از 131 میلیون نفر در سال 2017 با 22 درصد افزایش به 160 میلیون نفر در سال 2019 رسیده است. با ‌وجود این، همه‌گیری به‌شدت به رشد این بخش ضربه زد و محدودیت‌های مسافرتی حاکم تنها اجازه ورود 42 میلیون بازدیدکننده بین‌المللی را در سال 2020 در بازار داد که نشان‌دهنده کاهش 74 درصدی ورود گردشگران به این بخش در مقایسه با سال 2019 است. اندازه بازار گردشگری اسلامی در سراسر جهان از 177 میلیارد دلار در سال 2017 به 194 میلیارد دلار در سال 2019 افزایش یافت. با این حال، به‌دلیل همه‌گیری و محدودیت‌های گسترده سفر در سراسر جهان، تخمین زده می‌شود که اندازه آن تا 70 درصد کاهش یابد و با سهولت به 58 میلیارد دلار در سال 2020 رسیده باشد. با توجه به پایان محدودیت‌ها، انتظار می‌رود بازار بهبود یابد و پیش‌بینی می‌شود در سال 2024 اندازه این بازار به 208 میلیارد دلار برسد. افزایش فعالیت‌های گردشگری درون سازمان همکاری اسلامی (OIC) یکی از عوامل محرک رشد گردشگری اسلامی در سال‌های اخیر بوده است. ورود گردشگران داخل سازمان همکاری اسلامی از 83.6 میلیون در سال 2017 به 103.9 میلیون در سال 2019 افزایش یافت. در همین مدت، گردشگران داخل سازمان همکاری اسلامی 14.7 میلیارد دلار افزایش یافت و به 75.6 میلیارد دلار در سال 2019 رسید.

رتبه 7 ایران در پذیرش گردشگران اسلامی 

درمجموع، گردشگری اسلامی بازار مهمی است که با پتانسیل‌های اقتصادی بالای خود می‌تواند به رونق صنعت گردشگری کشورهای OIC کمک کند. استفاده گسترده از پلتفرم‌های آنلاین و رسانه‌های اجتماعی، افزایش تعداد مسافران مسلمان و تقاضای فزاینده برای محصولات و خدمات گردشگری اسلامی سفارشی ازجمله محرک‌های کلیدی رشد در بازار گردشگری اسلامی خواهد بود. علاوه‌بر‌این، سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در این بازار خاص این پتانسیل را دارد که فعالیت‌های گردشگری درون‌ سازمان همکاری اسلامی را به اوج برساند‌. اگرچه در سه سال اخیر همه‌گیری کووید-19 بخش گردشگری از‌جمله فعالیت‌های گردشگری اسلامی را به‌‌شدت تحت تأثیر قرار داد، اما با کاهش و حذف محدودیت‌های سفر، جست‌وجو برای بازارهای گردشگری خاص با محصولات و خدمات با ارزش افزوده بیشتر و همچنین سرعت دیجیتالی شدن در این بخش را تسریع کرده است. بر اساس یک نظرسنجی گزارش شده در 70.2 درصد از پاسخ‌دهندگان (مسافران مسلمان) موافق بودند که از ابتدای همه‌گیری COVID-19 استفاده بیشتری از فناوری کرده‌اند. علاوه‌براین، بیماری همه‌گیر برخی از ترجیحات را تغییر داده است. از مسافران مسلمان در همین نظرسنجی، 47.7 درصد از پاسخ‌دهندگان ذکر کردند که در طول همه‌گیری نسبت به فرهنگ‌های دیگر کنجکاوتر شده‌اند و 69.7 درصد از آنها اعلام کردند که تمایل شدیدتری برای رفتن به عمره-حج دارند. اما برای گردشگری اسلامی و حلال در کشورمان ظرفیت‌های زیادی وجود دارد. با توجه به پیشینه فرهنگی و تاریخی کشور ایران و همچنین اهمیت صنعت حلال در زندگی روزمره مردم انتظار می‌رفت که جایگاه مناسبی در این حوزه داشته باشد، ولی همچنان عدم‌برنامه‌ریزی و نبود چشم‌انداز توسعه در این بخش باعث از بین رفتن درآمد چند میلیارد دلاری و متعاقب آن عدم‌بهره‌مندی از طیف گسترده‌ای به‌منظور ایجاد اشتغال در این حوزه شده است. به‌نظر می‌رسد ساختار قانونگذاری و تدوین چهارچوب‌های توسعه اولین قدم در این راه باشد و نکته بعد استفاده از ظرفیت دیپلماسی فرهنگی برای بازاریابی در کشورهای مبدا است. زیر‌ساخت‌های اقامتگاهی، جاده و ترابری متناسب با ظرفیت ورود گردشگران داخلی نیست و صد‌البته نگاه صرف تجاری به گردشگر خارجی نیز باعث صدمات جبران‌ناپذیری در این حوزه شده است. طبق آمارهای گزارش شاخص جهانی گردشگری مسلمانان (GMTI)، در سال 2022 ایران در بین کشورهای اسلامی، گرچه جزء بهترین کشورها در ظرفیت‌های گردشگری اسلامی است، اما رتبه کشورمان در جذب گردشگران مسلمان طی سال گذشته 7 بوده است. در این رتبه‌بندی، مالزی در رتبه اول، اندونزی رتبه دوم، عربستان‌سعودی سوم، ترکیه چهارم، امارات پنجم، قطر ششم و ایران هفتم است. 

3 اصل اساسی برای گردشگران مسلمان

تنوع گسترده‌ای در آگاهی و پذیرش اعمال مختلف اسلامی توسط مسافران مسلمان وجود دارد. تعداد قابل‌توجهی از گردشگران مسلمان به مقاصد غیراسلامی جهان مانند اروپا سفر می‌کنند و با جست‌وجوی جایگزینی برای غذای حلال و سایر ملاحظات مذهبی مانند مکان‌های نماز و... با هر محدودیتی سازگار می‌شوند. در یک نظرسنجی جهانی که به‌طور مشترک توسط دینار استاندارد و رتبه‌بندی کرسنت انجام شد، 1- غذای حلال، 2- قیمت مناسب خدمات و 3- تجربه مسلمان‌‌پسند در میان سه مورد نیاز اساسی بازار گردشگر مسلمانان قرار گرفت. در‌حالی‌که بخش بزرگی از گردشگران مسلمان به‌دنبال این خدمات بودند، تعداد بسیار کمی از هتل‌ها، خطوط هوایی و مقاصد گردشگری در‌واقع تلاش کردند تا خواسته‌های آنها را برآورده کنند. آمارهای شورای جهانی سفر و گردشگری نشان می‌دهد ایران علاوه‌بر ظرفیت بالا و متنوع و جذاب در حوزه غذای حلال و تجربه‌های مسلمان‌پسند، در شـاخص قیمـت رقـابتی نیز طی چندین سال رتبه اول را داشته و جزء ارزان‌ترین نقاط گردشگری در جهان بوده است. 

کشورهای پیشرو در گردشگری اسلامی

کشورهای OIC، به‌عنوان یک گروه، به لطف اکوسیستم مسلمان‌دوست خود، بازیگران اصلی بازار گردشگری اسلامی در سراسر جهان هستند. از این نظر کشورهای OIC بالاترین امتیازات را در شاخص‌های مختلف توسعه‌یافته در این حوزه مانند شاخص جهانی سفر مسلمانان (GMTI) به‌دست آورده‌اند. در ویرایش 2021 GMTI، کشورهای OIC بالاترین میانگین امتیاز (55.8) را کسب کردند.
در میان سایر گروه‌های کشوری در همان سال میانگین جهانی 41.5 ثبت شد. کشورهای OIC نمرات بالایی را در رابطه با زیرشاخص محیط زیست کسب کردند. در برخی از ابعاد مانند ایمنی (99) و محدودیت‌های اعتقادی (92.5)، میانگین نمرات آنها از 90 فراتر رفت. کشورهای OIC به‌طور متوسط کمترین امتیاز را در بازاریابی مقصد (10.8) در زیر شاخص ارتباطات کسب کردند. به‌طور متوسط، گروه OIC همچنین امتیازات نسبتا پایینی را در ورود بازدیدکنندگان (20.6) و اتصال (35.3) گزارش کرد که به‌عنوان مناطقی برای سرمایه‌گذاری بیشتر برای توسعه گردشگری اسلامی ظاهر شدند. در سطح هر کشور OIC، 17 کشور OIC امتیاز GMTI کمتری نسبت به میانگین‌ 55.8 OIC در سال 2021 کسب کردند. اکثر این کشورها در SSA قرار داشتند که در آن میانگین منطقه‌ای 41.8 اندازه‌گیری شد. بنین (35)، توگو (34) و سورینام (33) کمترین امتیاز GMTI را در سال 2021 داشتند. کشورهای برتر OIC در مناطق MENA و ESALA OIC متمرکز بودند. به‌طور خاص، مالزی با (80)، ترکیه (77) و عربستان‌سعودی (76)‌، کشورهای OIC با بالاترین امتیازات و پس از آنها اندونزی (73) و امارات متحده‌عربی (72) بودند. در همین راستا، زیرشاخص گردشگری اسلامی در شاخص جهانی اقتصاد اسلامی (GIEI) کشورها را براساس وضعیت و توسعه اکوسیستم گردشگری اسلامی با در‌نظر گرفتن چهار بعد زیر رتبه‌بندی می‌کند: مالی، حاکمیتی، آگاهی و اجتماعی. بر اساس نمرات سال 2020 که تاثیر همه‌گیری را حذف می‌کند، مالزی (98.3)، امارات متحده عربی (78.3) و ترکیه (62.7) بالاترین امتیازها را کسب کردند. در 15 کشور برتر در رتبه‌بندی جهانی زیرشاخص، دو کشور غیر OIC به نام سنگاپور (42.6) و سریلانکا (13.3) قرار گرفتند که نشان‌دهنده علاقه و سرمایه‌گذاری رو به رشد کشورهای غیر OIC در گردشگری اسلامی با توجه به پتانسیل‌های اقتصادی بالای آن است.  برخی از کشورهای غیر OIC نیز مقاصد محبوب برای مسافران مسلمان هستند. روسیه در سال 2019 میزبان 5.6 میلیون مسافر مسلمان بود و در همان سال حدود 5 میلیون مسافر مسلمان از فرانسه دیدن کردند. در این راستا بسیاری از ذی‌نفعان گردشگری در چنین کشورهایی شروع به سرمایه‌گذاری کرده‌اند. علاقه روزافزون به گردشگری اسلامی و توسعه خدمات سفارشی برای مسافران مسلمان از‌جمله ارائه سجاده نماز در اتاق یا ارائه بوفه‌های ویژه در ماه مبارک رمضان اقدامی است که اغلب کشورها و حتی کشورهای غیرمسلمان تلاش‌هایی زیادی در سال‌های اخیر برای فراهم کردن آن انجام داده‌اند.  کشورهای OIC نه‌تنها از نظر فراهم کردن محیطی مناسب برای توسعه فعالیت‌های گردشگری اسلامی بازیگران مهمی هستند، بلکه برخی از آنها از نظر الگوی هزینه‌کردن در گردشگری اسلامی جزء بازارهای منبع اصلی هستند. به‌ویژه کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی در منطقه شورای همکاری خلیج‌فارس، عربستان‌سعودی (24.3 میلیارد دلار)، امارات متحده‌عربی (17.2 میلیارد دلار) و قطر (14.2 میلیارد دلار)، کویت (13 میلیارد دلار) در میان کشورهای برتر قرار گرفتند. از کشورهای دارای عملکرد در جهان در سال 2019 از نظر هزینه در گردشگری اسلامی پس از این کشورهای عضو، اندونزی از جنوب آسیا با 11.2 میلیارد دلار هزینه خروجی برای گردشگری اسلامی در همان سال بود. این ارقام همچنین نشان می‌دهد تمرکز بالایی به‌خصوص از نظر بازارهای مبدأ (منشأ) در گردشگری اسلامی وجود دارد.

سهم 25 درصدی مسلمانان از گردشگران جهانی

آمارهای گزارش شاخص جهانی گردشگری مسلمانان (GMTI) نشان می‌دهد در سال 2022 تعداد دو میلیارد نفر از جمعیت جهان مربوط به جمعیت مسلمانان بوده است. این تعداد معادل 25 درصد از جمعیت جهان می‌شود. برآوردهای گزارش GMTI نشان می‌دهد تا سال 2030 جمعیت مسلمانان جهان به 2.3 میلیارد نفر و سهم مسلمانان از جمعیت دنیا به 27 درصد می‌رسد. مفهوم اعداد مذکور این است که کشورمان اگر با موانع فرهنگی ورود گردشگران از کشورهای غیراسلامی روبه‌روست، می‌تواند برای بهره‌مندی از ظرفیت بیش از دو میلیارد نفر مسلمانان جهان در حوزه صنعت حلال و به‌ویژه حوزه گردشگری حلال برنامه‌ریزی کند. اما گردشگری اسلامی و حلال چیست؟ گردشگری اسلامی به‌عنوان یک مفهوم با نام‌های مختلفی به کار رفته است، مانند گردشگری حلال، گردشگری شرعی و گردشگری مسلمان‌پسند رایج‌ترین اصطلاحاتی هستند که به‌صورت جایگزین استفاده می‌شوند. با این حال، هیچ‌یک از این اصطلاحات تعریف جهانی قابل‌فهم ندارند. همچنین اصطلاحات مرتبطی مانند «میهمان‌نوازی حلال»، «هتل‌های شرعی» و «مسافرت حلال‌پسند» درمورد خدمات این بخش وجود دارد. عدم درک مشترک در اصطلاحات و تفاوت‌های غالب بین کشوری در تفسیر و اجرای استانداردهای مختلف و مسائل مربوط به صدور گواهینامه همچنان از چالش‌های کلیدی است که ذی‌نفعان در این بخش با آن مواجه هستند. مولفه‌های اصلی گردشگری اسلامی شبیه به گردشگری متعارف مانند هتل‌ها، رستوران‌ها، تدارکات، امور مالی و بسته‌های مسافرتی است. ارزیابی ارزش محصولات گردشگری درمورد گردشگری اسلامی، با توجه به مقتضیات اسلام، روندی كاملا متفاوت را درپی دارد. این الزامات، اصول شرعی نامیده می‌شوند و در ساده‌ترین سطح، این اصول (منع زنا، قمار، مصرف الکل، گوشت خوک و سایر موارد حرام) است. علاوه بر این، از یک مسلمان معمولی انتظار می‌رود که نمازهای منظم را در محیط‌های پاک بخواند و در ماه رمضان روزه بگیرد.در آموزه‌های اسلامی نیز از مسلمانان انتظار می‌رود که از مصرف بی‌مورد و زیاده‌خواهی پرهیز کنند. در اصل گردشگری اسلامی رضایت گردشگرانی است که به‌دنبال مقصدی هستند که بتواند نیازهای آنها را بدون اینکه به‌هیچ‌وجه توهین‌آمیز باشد برآورده کند. درواقع گردشگری حلال کلیه کالاها و خدمات مرتبط با گردشگری را که براساس قوانین اسلامی طراحی، تولید و به بازار ارائه می‌شوند، پوشش می‌دهد. گردشگران مسلمان معمولا با اعضای خانواده سفر می‌کنند، بنابراین این مفهوم حول نیازهای سفر گردشگران مسلمانی که عمدتا به‌دنبال محیطی دوستانه برای خانواده هستند، طراحی شده است. همه مقاصدی که خدمات و امکاناتی را ارائه می‌دهند -که حداقل برخی از نیازهای مبتنی بر ایمان بازدیدکنندگان مسلمان را برآورده می‌کنند- به‌عنوان «مقصدهای دوستانه مسلمانان» طبقه‌بندی می‌شوند. در این مقاصد گردشگران می‌توانند روی احساس امنیت و آرامش حساب کنند و از فعالیت‌های حلال خانواده‌محور لذت ببرند و اوقات خوشی را سپری کنند. انگیزه مسلمانان برای شرکت در فعالیت‌های گردشگری می‌تواند عمومی باشد (مانند انجام تجارت، دیدار با دوستان یا اقوام)، دنبال کردن سایر اهداف و فعالیت‌های شخصی (مانند تحصیل، خرید) و لذت یا انگیزه‌های خاص، ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی، عبادت خدا (از طریق حج و عمره)، تقویت پیوند برادری و... بیشتر انگیزه‌های عمومی مشترک هستند.