ندا اظهری، مترجم:بازار نشر مجلات علمی درحال گذار است، درحالی‌که بخش بزرگی از ناشران هنوز مجلات خود را تحت یک مدل کسب‌وکار، به‌صورت پرداخت اشتراکی به فروش می‌رسانند. اما در این میان نمی‌توان انتشار مقالات با دسترسی آزاد را منکر شد که هر روز به تعداد آنها اضافه می‌شود. ناشران و پلتفرم‌هایی که این مدل مقالات را منتشر می‌کنند و در اختیار کاربران قرار می‌دهند، چندسالی است فعالیت خود را آغاز کرده و به بلوغ رسیده‌اند و ناشران علمی درحال آزمایش این مدل کسب‌وکار دسترسی آزاد به مقالات هستند، حتی تعداد موسسات پژوهشی و کنسرسیوم‌های کتابخانه‌ای هم که درمورد توافقنامه‌های تحول‌آفرین مذاکره می‌کنند، درحال افزایش است.

75 درصد مقالات؛ 20 ناشر و 20 کشور
درحالی‌که جامعه جهانی پژوهش تلاش می‌کند سیستم ارتباطی علمی متنوع و منصفانه را ارائه دهد، نخستین گام در هر فرآیند تحول‌آفرین، گرفتن سهم از وضعیت فعلی است. نمودارهایی که در ادامه گزارش می‌آیند، توزیع مقالات علمی منتشرشده در سطح کشورهای مختلف (بسته به توزیع وابستگی نویسنده مسئول یا همان پژوهشگر اصلی مقاله) و نیز ناشر است. محققان و دانشمندان از هر کشوری تمایل دارند که مقالات علمی خود را در مجلات و ژورنال‌های تعداد محدودی ا ز ناشران منتشر کنند که ترجیحا معروف هستند و اسم ‌و رسمی دارند. به گزارش esac-initiative، بیش از 75 درصد از خروجی مقالات پژوهشی هر کشوری معمولا در ژورنال‌ها و مجلات حدود 20 ناشر منتشر می‌شوند، درحالی‌که تمرکز انتشار اکثریت مقالات علمی روی 3 یا 4 ناشر است. درنتیجه تمرکز روی بازار ناشران دانشگاهی بسیار بالاست و اهمیت فراوانی دارد، به‌طوری‌که تعداد انگشت‌شماری از ناشران هستند که اکثر مقالات علمی را در دنیا منتشر می‌کنند. با نگاه به سهم بازار مقالات از هر ناشر که معمولا این سهم در هر جامعه‌ای نسبت به جوامع دیگر متفاوت است، می‌توان دریافت که بیش از 75 درصد از مقالات علمی منتشرشده از سوی هر ناشر، متعلق به نویسندگان حدود 20 کشور دنیاست.

انتشار یک‌سوم مقالات ایرانی در الزیویر 
درمورد ایران انتشارات الزیویر سهم بالاتری را بین سایر انتشارات از آن خود کرده، به‌طوری‌که 32.1 درصد از کل مقالات محققان ایرانی توسط این ناشر منتشر می‌شود. سهم اسپرینگر نیچر هم با 19 درصد بالاست. انتشارات ویلی با 8 درصد و informa UK limited با 7.2 درصد در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. در این بین، 2.2 درصد از مقالات ایران در انتشارات موسسه مهندسان برق و الکترونیک، 1.9 درصد در انتشارات SAGE، 1.2 درصد از مقالات در انتشارات موسسه فناوری و مهندسی، 1.2 درصد در انتشارات IOP، 1.2 درصد در انتشارات انجمن شیمی رویال به چاپ رسیده‌اند. در این بین، 18.6 درصد از مقالات محققان ایران در سایر انتشارات منتشر می‌شود.

مقالات قدرت‌های علمی کجا منتشر می‌شوند؟
چین که در سال‌های اخیر در تولید علم آمریکا را پشت سر گذاشته، در زمینه انتشار مقاله فعالیت خوبی از خود نشان داده است. از نظر تقسیم‌بندی‌هایی که در زمینه سهم ناشران علمی در کشورها عنوان‌شده، 28.6 درصد از مقالات علمی چین در انتشارات «الزیویر» منتشر شده‌اند که بالاترین سهم از مقالات این کشور را به‌خود اختصاص می‌دهند. بعد از آن، انتشارات «اسپرینگر نیچر» قرار دارد که 13.6 درصد از انتشار مقالات چین را تشکیل می‌دهد. انتشارات «ویلی» هم 7.3 درصد از انتشار مقالات پژوهشی این کشور را برعهده ‌گرفته است. 4.3 درصد از مقالات چینی‌ها به‌طور مشترک در انتشارات MDPI AG و موسسه ناشران برق و الکترونیک منتشر می‌شود. در این میان 17 درصد از مقالات این کشور که سهم بالایی را به‌خود اختصاص می‌دهد، در سایر انتشارات به چاپ می‌رسند. در مقابل آمریکا که تا سال‌ها ابرقدرت تولید علم دنیا بود، 21.9 درصد از مقالاتش را در انتشارات الزیویر ، 11.6 درصد از مقالات را در اسپرینگر نیچر و 10.4 درصد از مقالات را در انتشارات ویلی  منتشر می‌کند. بالاترین سهم مقالات آمریکایی یعنی 22.3 درصد در سایر انتشارات به چاپ می‌رسند. درمورد انگلیس هم بالاترین آمار انتشار مقاله با 22.4 درصد در انتشارات الزیویر و بعد از آن، 12.8 درصد در اسپرینگر و 11.6 درصد هم در ویلی به چاپ می‌رسد. سهم سایر انتشارات از چاپ مقالات محققان انگلیسی 16 درصد است. آلمانی‌ها 20.2 درصد از مقالات خود را در الزیویر، 18.3 درصد را در اسپرینگر نیچر، 11.4 درصد از مقالات را در ویلی و نیز 17.5 درصد از مقالات خود را در سایر انتشارات به چاپ می‌رسانند. محققان فرانسه سهم بالاتری از مقالات خود را در الزیویر منتشر می‌کنند به‌طوری‌که سهم مقالات آنها برای این ناشر 31.3 درصد است. حدود 13.5 درصد مقالات هم در اسپرینگر نیچر، 8.7 درصد در ویلی و 16.6 درصد از مقالات این کشور در سایر انتشارات به چاپ می‌رسد.

الزیویر ، اسپرینگر و ویلی؛ 3 ناشر اصلی مقالات
ناشر علمی الزیویر که در صدر انتخاب محققان کشورهای مختلف برای انتشار مقالات علمی قرار گرفته، سهم بالایی از مقالات کشورهای مختلف را نیز کسب کرده است به‌طوری که 23.3 درصد از مقالات الزیویر مربوط به مقالات چین است. پس از آن هم آمریکا قرار دارد که 16.3 درصد از مقالات علمی این ناشر علمی را تشکیل می‌دهد. در این میان، سهم انگلیس 4.2 درصد، سهم هند 4 و سهم آلمان 3.5 درصد است. در این بین، مقالات محققان ایران هم در انتشارات الزیویر 2.5 درصد گزارش شده است. سایر کشورها هم سهم 15.8 درصدی از مقالات این انتشارات را به خود اختصاص داده‌اند. 
در مورد انتشارات اسپرینگر نیچر هم 19.6 درصد از مقالات از‌آن چین است و بعد از آن، مقالات آمریکایی با 15.3 درصد در رده دوم قرار می‌گیرد. سهم آلمان از مقالات این ناشر 5.7 درصد، سهم هند 4.8 درصد و سهم انگلیس 4.3 درصد است. ایران هم 2.6 درصد از کل مقالات این ناشر علمی را تشکیل می‌دهد. 
درمورد انتشارات ویلی، آمریکا با 21.2 درصد بیشترین حجم از مقالات این ناشر را شامل می‌شود. پس از آن چین سهم 16.2 درصدی، انگلیس سهم 5.9 درصدی، آلمان سهم 5.5 درصدی و استرالیا سهم 4.4 درصدی در مقالات انتشارات  اسپرینگر  دارد. 
با توجه به اینکه سه ناشر الزیویر،  اسپرینگر  و ویلی پرتعدادترین مقالات منتشر‌شده در کشورهای دنیا را ازآن خود کرده‌اند، انتشارات Informa UK Limited نیز جزء انتخاب‌های نخست محققان برای انتشار مقاله محسوب می‌شود و کشورهای مختلف این ناشر را جزء گزینه‌های خود برای انتشار مقاله قرار می‌دهند به‌طوری که 18.6 درصد از مقالات آن مربوط به آمریکا، 14.5 درصد مربوط به چین، 7.2 درصد مربوط به انگلیس، 4.4 درصد مقالات هم مربوط به هند و 4 درصد از مقالات ازآن استرالیاست. سهم ایران از مقالات این ناشر علمی 3 درصد است. 
انتشارات MDPI AG هم جزء ناشرانی است که 28.7 درصد از مقالات آن مربوط به مقالات چینی، 9.7 درصد مربوط به آمریکا، 6.4 درصد متعلق به کره جنوبی و 5.4 درصد هم مربوط به مقالات علمی ایتالیاست. در این انتشارات 15.7 درصد از مقالات مربوط به سایر کشورها می‌شود. 

کدام کشورها مقالات آزاد بیشتری دارند؟
قراردادهای تحول‌آفرین یکی از استراتژی‌های کلیدی سازمان‌های پژوهشی متحد جهانی براساس طرح «دسترسی آزاد 2020» (Open Access 2020 Initiative (OA2020)) هستند که همراه با سایر اقدامات برای حمایت از فضاهایی برای انتشار آزاد پژوهش اعمال می‌شوند. قراردادهای تحول‌آفرین با چهارچوبی موقت برای موسسات تلاش می‌کند تا منابعی را که در حال حاضر صرف اشتراک مجلات و ژورنال علمی می‌شوند، تبدیل به هزینه‌هایی برای حمایت از مدل‌های کسب‌وکار در زمینه مقالات دسترسی آزاد کند که مطابق با اولویت‌های انتشارات خاص جامعه هستند. به عبارتی، این قراردادها که مبتنی‌بر اشتراک هستند، به مدلی تغییر پیدا می‌کنند که ناشران برای خدمات انتشارشان با دسترسی آزاد بهای منصفانه‌ای دریافت می‌کنند. در حال حاضر بیش از 500 قرارداد اینچنینی در بیش از 30 کشور با بیش از 50 ناشر بزرگ و کوچک وجود دارد که باعث شده برترین ناشران علمی، بیش از 150 هزار مقاله را در سال 2022 در شمار مقالاتی با دسترسی آزاد قرار دهند. 
بررسی‌ها نشان می‌دهد که قراردادهای تحول‌آفرین باعث رشد مقالاتی با دسترسی آزاد در سال‌های اخیر در دنیا و نیز گسترش کشورهایی شده است که این قراردادها را به‌عنوان بخشی از استراتژی‌های دسترسی آزاد خود پذیرفته‌اند. در بررسی کشورهای دنیا از نظر تعداد مقالات با دسترسی آزاد، انگلیس، آلمان و هلند در صدر مجموع مقالات با دسترسی آزاد قرار دارند. تعداد کل مقالات دسترسی آزاد انگلیس در سال 2019 حدود 5 هزار مورد بوده که در 2020 این تعداد به 25 هزار و 25 مقاله رسید. با رشد چشمگیری که این کشور در آزاد کردن دسترسی مقالات داشته، مجموع کل مقالات دسترسی آزاد انگلیس در 2023 به 156 هزار و 750 مقاله رسیده است. اگر بخواهیم تعداد مقالات را به‌طور سالیانه حساب کنیم، رشد سالانه تعداد مقالات دسترسی آزاد انگلیس از 5 هزار مقاله در 2019 به 53 هزار و 533 مقاله در سال 2022 رسید. در 2023 نیز تاکنون 44 هزار و 363 مقاله به صورت دسترسی آزاد منتشر شده است. 
بعد از انگلیس، آلمان رده دوم را از‌آن خود کرده که تعداد مقالات دسترسی آزاد این کشور در 2015 تنها 300 مقاله بوده و تا سال 2018 رشد آن تقریبا به صورت خطی ادامه داشت اما از سال 2019 که تعداد آن به 13 هزار و 935 مورد رسید، رشد این مقالات چند برابر شد به‌طوری که در سال جاری، تعداد آن به 112 هزار و 897 مورد رسید. رشد تعداد سالیانه مقالات دسترسی آزاد آلمان از 11 هزار و 724 مقاله در 2019 به 26 هزار و 243 مقاله در سال جاری رسیده است. آمارها حکایت از رشد کند این مقالات در سال‌های 2021 و 2022 دارد. 
هلند هم جزء کشورهایی است که در سال‌های گذشته بیشترین رشد مقالات با دسترسی آزاد را از آن خود کرده است به‌طوری که تعداد مقالات آن در 2015 به 2000 مورد می‌رسید و در سال 2023 این تعداد به 107 هزار و 904 مقاله رسیده است. تعداد سالیانه مقالات با دسترسی آزاد هلند در 2016 از 6900 مقاله به 18 هزار و 583 مقاله در 2023 رسیده است. 
آمریکا هم از آن دست کشورهایی است که بعد از پذیرش قرارداد تحول‌آفرین شمار مقالات دسترسی آزاد آن از سال 2019 تاکنون رشد چشمگیری داشته است. این رشد به‌ویژه از 2021 به بعد با شیب تندی افزایش یافته است. به‌طوری که مجموع مقالات دسترسی آزاد آمریکا در سال 2019 474 مقاله بود اما شمار این مقالات در 2022 به حدود 35 هزار و 125 مورد رسید که تا 2023 به 54 هزار و 605 مقاله رسیده است. اما در بررسی مقالات آزاد سالانه، در حالی‌که تعداد مقالات آزاد آمریکا در 2021 حدود 10 هزار و 462 مورد بوده، تعداد مقالات آزاد این کشور از 19 هزار و 178 مورد در 2022 به 19 هزار و 480 مقاله رسید که شیب کند اما رو به رشدی را پشت سر گذاشته است. 
چین هم در مجموع در سال 2019 تنها حدود 244 مقاله آزاد داشته و با شیبی متوسط، تعداد مقالات آن تا سال 2022 به 969 مقاله رسید اما از سال گذشته تاکنون جهش رشدی در مقالات آزاد این کشور اتفاق افتاده به طوری که شمار آن به 2300 مقاله آزاد رسیده است. در بررسی رشد سالانه این مقالات، تعداد مقاله آزاد چین در 2022 حدود 380 مورد بوده که در سال جاری، 1331 مقاله آزاد به آن اضافه شده است.
در مقایسه مجموع تعداد مقالات با دسترسی آزاد را بین سال‌های 2014 تا 2023 بین کشورهای مختلف در نظر بگیریم، این تعداد از 150 مقاله در 2014 آغاز شده و در 2015 به 2450 مورد رسید. این تعداد در 2019 حدود 47 هزار و 469 مقاله بود که با سرعت رشدی که در سال‌های اخیر با آن مواجه بود در 2023 به 248 هزار و 985 مقاله با دسترسی آزاد رسید.

سهم کشورها از مقالات آزاد و اشتراکی
براساس قراردادهای تحول‌آفرینی که در کشورها مورد موافقت قرار گرفته برخی کشورها هستند که حجم بالایی از مقالات خود را از حالت اشتراکی به آزاد تغییر داده‌اند. براین اساس سوئد که بر 70.3 درصد قرارداد تحول‌آفرین استوار است، 17.4 درصد از مقالات آن اشتراکی و 12.4 درصد آزاد هستند. در این میان، کشور غنا با 38.3 درصد بالاترین میزان انتشار مقالات با دسترسی آزاد را در اختیار دارد و 60.2 درصد از مقالات آن به‌صورت اشتراکی عرضه می‌شوند. کمترین میزان مقالات آزاد هم با 10.8 درصد مربوط به مولداوی است که 89.2 درصد از مقالات را مقالات اشتراکی تشکیل می‌دهند. در این میان، سهم آمریکا از مقالات آزاد تنها 14 درصد و میزان مقالات اشتراکی 80.2 درصد است و تنها 5.8 درصد از آنها را قرارداد تحول‌آفرین تشکیل می‌دهد. چینی‌ها هم سهم 23.5 درصدی از مقالات دسترسی آزاد دارند و 76.1 درصد از مقالات آنها نیز به‌طور اشتراکی عرضه می‌شوند. حجم مقالات آزاد انگلیس هم 16.7 درصد و مقالات اشتراکی نیز 20.9 درصد گزارش شده است.

سهم ناشران علمی از مقالات آزاد و اشتراکی
بالاترین آمار مقالات آزاد آمریکا با 3.3 درصد در  اسپرینگر  منتشر می‌شود. در این میان، بیشترین مقالات اشتراکی این کشور هم با 19.9 درصد در الزیویر به چاپ رسیده‌اند. ویلی و  اسپرینگر  هم هر کدام 7.5 7.8 درصد و 7.5 درصد رده‌های بعدی را از آن خود کرده‌اند. بیشترین مقالات آزاد انگلیس یعنی 4.9 درصد از آنها در انتشارات اسپرینگر منتشر می‌شود. بیشترین مقالات اشتراکی این کشور هم با 2.7درصد در انتشارات الزیویر منتشر می‌شود. 19.1 درصد از مقالاتی که براساس قرارداد تحول‌آفرین منتشر می‌شوند در انتشارات الزیویر و 11.1 درصد از آنها نیز در ویلی منتشر می‌شوند. از 23.5 درصد از مقالات آزاد چین، 4.3 درصد در انتشارات MDPI AG و 3.7 درصد در اسپرینگر به چاپ رسیده‌اند. در مورد مقالات اشتراکی نیز، سهم الزیویر از چاپ مقالات علمی چین 28 درصد است و بعد از آن  اسپرینگر  با 9.9 درصد قرار گرفته است.

روند رو به رشد ناشران در دنیا
طی چند دهه گذشته، ناشران علمی جدید بسیاری تأسیس شده و تعدادی از این ناشران درحال حاضر در میان بزرگ‌ترین ناشران دانشگاهی جهان هستند. در همین زمان، بزرگ‌ترین ناشران مقالات اشتراکی تأسیس شده و در عین حال که مقالات و مجلات دسترسی آزاد را نیز کسب کرده‌اند، مجلات اشتراکی خود را نیز حفظ کرده‌اند و به عبارتی، به این ناشران اجازه داده‌اند هم مقالات آزاد و هم مقالات اشتراکی را عرضه کنند. در بررسی سهم مقالات آزاد و اشتراکی بزرگ‌ترین ناشران دانشگاهی و علمی جهان باید پیامدهای مالی آنها را نیز مورد توجه قرار داد. مدل اشتراکی مقالات، فرصت بهره‌مندی از جریان دوم درآمدی را در اختیار ناشران قرار می‌دهد به طوری که درآمدی را از هزینه‌های انتشار دسترسی آزاد به دست می‌آورند.

وضعیت مقالات در بزرگ‌ترین ناشران دنیا
انتشارات الزیویر که از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین ناشران دانشگاهی و علمی دنیا به شمار می‌رود در سال 2021 حدود 80.3 درصد از مقالات خود را به‌طور اشتراکی منتشر می‌کند. در این میان، 6.5 درصد مقالات به‌صورت دسترسی آزاد، 6.9 درصد طبق قرارداد تحول‌آفرین و 6.3 درصد نیز به‌صورت ترکیبی از مقالات آزاد و اشتراکی عرضه می‌شود.  انتشارات  اسپرینگر  در سال 2021، حدود 52.7 درصد از مقالات خود را به‌صورت اشتراکی، 29.4 درصد را به‌صورت آزاد، 11.3 درصد را به‌صورت قرارداد تحول‌آفرین و 6.7 درصد را به‌صورت ترکیبی منتشر کرده است.همچنین انتشارات ویلی که از دیگر ناشران بزرگ علمی دنیا به شمار می‌رود، در سال 2021 قریب 66.2 درصد از مقالات خود را به‌صورت اشتراکی، 8.6 درصد از آنها را به‌صورت آزاد، 17.3 درصد را به‌صورت قرارداد تحول‌آفرین و 7.9 درصد را به‌صورت ترکیبی ارائه داده است.انتشارات MDPI AG هم ناشر دیگری است که صددرصد مقالات خود را به‌صورت آزاد منتشر می‌کند.انتشارات Taylor&Francis بخش اعظمی از مقالات خود را یعنی 77.3 درصد را به‌صورت اشتراکی منتشر می‌کند و تنها 8.6 درصد از مقالات آزاد هستند. در این بین، 11.5 درصد در قالب قرارداد تحول‌آفرین و 2.7 درصد هم به‌صورت ترکیبی منتشر می‌شوند.

ارزیابی موقعیت بازار برحسب قیمت و تاثیر
علاوه بر مقایسه هزینه، روش دیگری برای ارزیابی هزینه خدمات انتشار با دسترسی آزاد هر ناشر وجود دارد که موقعیت رقابتی آن از منظر پرداخت نویسندگان است. «تاثیر استناد متنی» (SNIP)، تاثیر عادی‌شده منبع مجلات در هر مقاله را اندازه‌گیری می‌کند و امکان مقایسه مستقیم مجلات در زمینه‌های موضوعی مختلف را فراهم می‌کند. به نظر می‌رسد در مجلاتی که تمام مقالات آنها به‌صورت دسترسی آزاد منتشر می‌شوند، ارتباط قوی‌تری بین هزینه خدمات انتشار و تاثیر آن وجود دارد. با توجه به موقعیت رقابتی، بیشتر ناشران حول هزینه‌های پایین‌تر و قیمت‌های پایین‌تر با توجه به مجلات ترکیبی جمع شده‌اند.

هزینه پردازش مقالات آزاد
اگرچه بیشتر مجلات نمایه‌شده در فهرست مجلات دسترسی آزاد بدون هزینه‌های پردازش مقاله فعالیت می‌کنند، اما مدل کسب و کار اولیه آنها که از سوی بیشتر ناشران اتخاذ شده، مبتنی بر پرداخت نویسندگان است. درحالی‌که کتابخانه‌های پژوهشی بیشتر مسئولیت مالی را بر عهده خوانندگان گذاشته‌اند و در زمینه انتشار مقالات با دسترسی آزاد، پژوهشگران به عنوان نویسنده عمدتا به مدیریت معاملات مالی با ناشران علمی واگذار شده‌اند.