ابوالقاسم رحمانی، دبیر گروه جامعه:«دیشب یکی از آشنایان عراقی را به بیمارستان قائم مشهد بردم. کمی سرگیجه داشت. پزشک عمومی ویزیتش کرد و یک آمپول هم تزریق کردند. وقتی برای تسویه‌حساب رفتم دیدم باز هم با کهنه‌زخمی مواجهم! مبلغی که حسابداری می‌گفت آنقدر باورناپذیر و بالا بود که مجبور شدم اعتراض کنم. آن بنده خدا هم گفت ایشان گردشگر سلامت هست. گفتم بنده خدا زائرند! نه برای جراحی زیبایی آمده و نه داروی نایاب مصرف کرده. گفت حرفت درسته ولی من مجبورم، چون بخشنامه اومده از زائران 3 برابر پول بگیرید؛ مثل گردشگران سلامت. جالب اینکه خود حسابدار می‌گفت اگر زائر ایرانی در عراق مریض شود خیلی جاها صلواتی مداوا می‌کنند! حالا این مشکل را بارها و بارها زائران پاکستانی هم داشته‌اند. فقط یادم است یکی از بیمارستان‌های مشهد در یک نوبت 180 میلیون تومان صورت‌حساب برای یک بیمار پاکستانی فرستاد. چقدر رفتیم و آمدیم تا 20 میلیون تومان شد. ولی واقعا چه کسی قرار است فرق زائر با گردشگر سلامت را به بیمارستان‌ها بفهماند؟ حالا روضه آن بیمه ناکارآمدی که به زور پولش را از زائر می‌گیرن هم بماند!» خب این روایتی بود که چند شب پیش، بعد از دور زدن فیلترینگ با VPN گرون‌قیمتی که اخیرا تهیه کردم در صفحه اینستاگرامی یکی از فعالان مجازی و معتمد دیدم. ماجرای عجیبی بود و ماندگار در ذهن که اگر یک روزی قرار بر نوشتن از گردشگری سلامت شد، از آن هم استفاده کنم. امروز بالاخره موعدش رسید و مقدمه گزارش شد. همین روایت عجیبی که این دوست نوشته بود و احتمالا به جایی هم برنخورد و در همچنان بر همان پاشنه سابق هم می‌چرخد، اما خب با همه اینها، برای این سیاهه پیش‌رو، هم مطلع خوبی بود و هم شاهد مثالی برای یک سوال بزرگ و چندصد هزار میلیاردی! ربط اینها با هم چیست، احتمالا سوالی است که به ذهن می‌رسد و جوابی که تعداد صفرهایش را هم به‌سختی می‌شماریم. 

بیش از یک میلیون و 200 هزار گردشگر سلامت به ایران آمدند
خب برای شروع این روایت را با سخنان بهرام عین‌اللهی، وزیر پرحاشیه بهداشت و درمان آغاز می‌کنیم. عین‌اللهی 7 خردادماه امسال در گردهمایی روسای نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور با بیان اینکه پیشرفت‌های حوزه سلامت از مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی مردم ایران است، اظهار کرد: «جمهوری اسلامی ایران امروز در حوزه سلامت نه‌تنها در منطقه بلکه در جهان سرآمد و از کشورهای برتر است. در کشور 7هزار دانشجوی خارجی در رشته‌های پزشکی تحصیل می‌کنند. سال گذشته بیش از یک میلیون و 200 هزار بیمار خارجی را در مراکز بیمارستانی کشور درمان کردیم که بیشتر آنها از کشورهای افغانستان، عراق، آذربایجان، پاکستان، ترکیه، هند، ارمنستان، ترکمنستان، لبنان و تاجیکستان بودند. هزینه پایین و کیفیت بالای درمان، توام‌ با استفاده از فناوری‌های روزآمد دنیا، روش‌های جدید درمانی، مشترکات فرهنگی و تاریخی، دسترسی‌های آسان و جاذبه‌های گردشگری از عوامل انتخاب ایران برای دریافت خدمات درمانی از سوی گردشگران سلامت است. 233 مرکز درمانی ما گواهینامه اعتباربخشی بین‌المللی برای گردشگری پزشکی دریافت کرده‌اند که امکان گسترش این مراکز وجود دارد و یکی از برنامه‌های ما این است که در کشورهای هم‌مرز این امکان را فراهم کنیم؛ همچنانکه در مرز شلمچه بیمارستانی مجهز دایر کردیم تا بعد مسافت را کاهش دهیم. جمهوری اسلامی ایران رتبه نخست علمی در منطقه غرب آسیا در سال 2022 را از آن خود کرده است. رتبه ایران از نظر علم پزشکی در جهان پانزدهم است و 40 دانشگاه ما نیز ویژگی بین‌المللی‌سازی در بحث آموزش پزشکی را دارند.»

حدود یک تا یک میلیون و 200 هزار گردشگر سلامت به ایران آمدند!
اما 10 خرداد امسال، مدیرکل همکاری‌های بین‌المللی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عددی حدود یک تا یک میلیون و 200 هزار نفر را به‌عنوان تعداد گردشگران سلامت کشور اعلام کرد. محمدامیر امیرخانی در این باره گفت: «سالانه یک میلیون تا یک میلیون و 200 هزار بیمار از دیگر کشورها به بیمارستان‌های کشورمان مراجعه می‌کنند که این رقم به نسبت ظرفیت موجود در کشور عدد بسیار پایینی است و باید تلاش شود تا پذیرش بیماران خارجی در بیمارستان‌های زیرمجموعه دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور افزایش یابد. در کشور حدود 100هزار دانشجوی خارجی تحصیل می‌کنند که تنها هفت هزار نفر از آنان در رشته‌های مختلف دانشگاهی علوم پزشکی مشغول به تحصیل هستند و این رقم، بسیار پایین است و باید تلاش شود که شمار دانشجویان خارجی کشور در رشته‌های مرتبط با بهداشت و درمان در دانشگاه‌های علوم پزشکی افزایش یابد.»

حدود 500 هزار گردشگر سلامت به ایران آمدند
از آنجایی که عین‌اللهی عدد بیش از یک میلیون و 200 هزار نفر و امیرخانی عدد حدود یک میلیون تا یک میلیون و 200 هزار نفر را برای تعداد گردشگران سلامت اعلام کرده‌اند؛ حسین نیکونام، رئیس انجمن حرفه‌ای گردشگری سلامت ایران اعلام کرده بود: «حدود ۵۰۰ هزار گردشگر سلامت در ۸ ماهه اول سال ۱۴۰۱ به ایران سفر کرده‌اند.» نکته قابل تامل در ارتباط با این آمار این است که اولا خیلی منطقی به نظر نمی‌رسد در 4 ماه باقیمانده حدود 700 هزار گردشگر سلامت به آمار 8 ماهه اول اضافه شده باشد و ثانیا اینکه ناظر به اتفاقات و ناآرامی‌هایی که در آن ایام در کشور بود، فرض اول غیرقابل انکارتر هم به نظر می‌رسد چراکه حتما خیلی از خارجی‌ها در این ایام سفر خود را به ایران لغو کرده‌اند. اما خب این آمار نهایی نیست و باز هم هستند افراد و کسانی که در حوزه گردشگری سلامت مسئولیتی دارند و آمارهایی را هم اعلام می‌کنند. 

کلا 350 هزار ویزای درمانی صادر شده است
همان‌طور که گفتیم اینها همه ماجرای آمارهای مربوط به گردشگری سلامت در ایران نیست. دیاکو عباسی، دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت کشور 7 دی‌ماه سال گذشته و در گفت‌وگو با ایسنا بدون آنکه به بازه زمانی مشخصی اشاره کند، تعداد ویزاهای درمانی صادرشده از سوی وزارت امور خارجه را ۳۵۰ هزار ویزا اعلام کرد و با این احتمال که آمار رسمی کمتر از آمار واقعی مراجعه بیماران خارجی به ایران باشد، تخمین زد آمار اصلی بین۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار نفر است و در ادامه گفت: «‌این افراد (معمولا) با ویزای درمان به کشور نمی‌آیند و به مراکز و کلینک‌های فاقد مجوز و زیرپله‌ای مراجعه می‌کنند.» پس تا این جای کار از آمار بیش از یک میلیون و 200 هزار گردشگر سلامت ورودی به ایران به حدود 350 هزار ویزای درمانی صادرشده رسیدیم و این در وهله اول مساله نبود آمار دقیق از گردشگران سلامت ورودی به ایران را گوشزد می‌کند. ناگفته نماند که دفتر و دستکی هم در وزارت بهداشت به‌صورت مستقیم در این حوزه فعال است که اطلاعات دقیق و مشخصی از آن منتشر نمی‌شود. 

نسبت عجیب گردشگران سلامت و کل گردشگرانی که به ایران آمدند!
از تناقض در اظهارات مسئولان حوزه بهداشت و درمان و فعالان حوزه گردشگری سلامت گفتیم، نکته جالب‌تر گره‌گشای ماجرا اما جای دیگری است. با در نظر گرفتن عدد کلی گردشگران سفرکرده به ایران، شاید بتوان دقیق‌تر از آمارهای اعلامی سخن گفت و صحت‌وسقم سخنان وزیر بهداشت را بررسی کرد. عددی که هرچقدر گشتیم و گشتیم، اطلاع دقیقی در منابع رسمی داخلی از آن پیدا نکردیم و هیچ آمار دقیقی از آن وجود ندارد. با این اوصاف چند روز پیش سازمان جهانی گردشگری، شمار گردشگران خارجی ورودی به ایران در سال ۲۰۲۲ و سه ماهه نخست سال جدید میلادی را اعلام کرد که براساس آن ایران در سال ۲۰۲۲ در مجموع میزبان 4.1 میلیون توریست خارجی بوده است. ایران در سال ۲۰۲۱ و ۲۰۲۰ نیز به ترتیب میزبان 0.99 و 1.55میلیون گردشگر بوده است. همچنین براساس آمار گردشگری ورودی به ایران در سه ماه نخست سال ۲۰۲۳ (ژانویه تا مارس)، در مجموع بیش از ۸۷۰ هزار گردشگر خارجی وارد ایران شده‌اند. این که از آمار حدود 4 میلیونی گردشگران بیش از یک میلیون و 200 هزار نفرشان گردشگر سلامت باشند هم باز عجیب و غریب به نظر می‌رسد و وزیر بهداشت باید این معادله عجیب را حل‌وفصل کند. شاید این هم بد نباشد که بدانیم طبق اطلاعات علمی و پژوهش‌های صورت‌گرفته معمولا چیزی حدود 4 تا 7 درصد گردشگران ورودی به کشور، گردشگران سلامت هستند که این هم دست رد دیگری است بر سینه آن اظهارات و آمارهای عجیب‌وغریبی که بالاتر با هم مرور کردیم. 

آقای عین‌اللهی، چه خبر از 300 هزار میلیارد تومان درآمد حاصل از گردشگری سلامت؟
از اینها گذشتیم و به احترام شأنیت وزیر بهداشت و با فرض اینکه نفر اول نظام بهداشت و درمان کشور دچار خطا و اشتباه نمی‌شود و حتما با علم و آگاهی و برمبنای اسناد و مدارک آماری را اعلام می‌کند همان بیش از یک میلیون و 200 هزار نفر را مبنای گزارش می‌گذاریم و وارد فاز بعدی یعنی محاسبه عددی و عایدی ایران از پذیرش این تعداد عجیب گردشگر سلامت می‌شویم. ببینیم بعد از این همه داستان‌سرایی درباره اهمیت و جایگاه گردشگری سلامت در دنیا و ایران، این جمعیت یک میلیون و 200 هزار نفره چه میزان ارز وارد کشور می‌کند و این سرمایه‌ها کجاست؟ این همان سوالی است که در ابتدای گزارش هم به آن اشاره کردیم. طبق اعلام دیاکو عباسی، دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت کشور گردشگران حوزه پزشکی حدود چهار برابر دیگر گردشگران هزینه می‌کنند و بین ۸ تا ۱۳هزار دلار متوسط هزینه‌کرد گردشگرانی است که با هدف درمان وارد ایران می‌شوند. علاوه‌بر او محمدرضا ترجمان، رئیس اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت هم در ارتباط با میزان درآمد کشور از ورود یک گردشگر سلامت گفت: «یک توریست معمولی غیردرمانی میانگین 840 دلار در کشور هزینه می‌کند اما یک توریست درمانی بین 3000 تا 5000 دلار ارز‌آوری برای کشور دارد. اگر 200 هزار گردشگر درمانی وارد کشور شوند یک میلیارد دلار ارزآوری برای کشور خواهد داشت.» حالا با یک ضرب و تقسیم ساده ما با عدد عجیبی مواجهیم که می‌تواند گره از کار تمام کسری‌های بودجه‌ای کشور باز کند و با مشاهده آن این سوال هم بی‌پاسخ می‌ماند که اگر واقعا این تعداد گردشگر سلامت به کشور می‌آیند و این هزینه دریافت می‌شود، مقصد و هزینه‌کرد آن کجاست و نفع آن به جیب چه کس یا کسانی می‌رود؟ ما مبنای محاسبه را نه 8 هزار و 13 هزار دلار و نه 3 هزار دلار، که 5 هزار دلار می‌گذاریم و آن را در دلار 50 هزار تومانی ضرب می‌کنیم. 300 هزار میلیارد تومان عددی است که در خوشبینانه‌ترین حالت از گردشگری سلامت در سال 1401 عاید کشور شده است. خب، این عدد حالا کجاست؟ وزیر بهداشت در ارتباط با این عدد و آن آمار چه پاسخی دارد و می‌دهد؟ آن آمارها واقعی نیست یا این درآمد سر به نیست شده؟ آن روایت اول و گوش بریدن‌های بیمارستان‌ها و مراکز درمانی از زائران و هر کسی که رنگ و زبانش متفاوت از ماست حتما عایدی خوبی را به خزانه وزارت بهداشت سرازیر می‌کند، اما خب 300 همت، عددی نیست که به این سرعت حاصل شود. 

۱.۲۰۰.۰۰۰ نفر
تعداد گردشگران سلامت در سال ۱۴۰۱ به اذعان وزیر بهداشت
۲۵۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان
میانگین هزینه‌کرد هر گردشگر سلامت در ایران
۳۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان
عایدی ایران از گردشگری سلامت در سال ۱۴۰۱

آخرین آمار مهاجرت؛ حدود 6 هزار و 500 پزشک سال گذشته از ایران رفتند
تا اینجا از وضعیت ورود بیمار به کشور تحت عنوان گردشگر سلامت گفتیم. بد نیست کمی هم از خروج پزشک و مهاجرت آنها بنویسیم. همین ابتدای این ماجرا به این چالش هم اشاره کنم که احتمالا هیچ‌وقت آمار دقیقی از هیچ‌چیزی در کشور ما نیست و مثلا در همین فقره، سوای تعدد آمارهایی که در ادامه با هم مرور می‌کنیم، خیلی‌ها معتقدند اصل مساله مهاجرت پزشکان به کشورهای دیگر یک سناریو برای بحرانی نشان دادن وضعیت نظام بهداشت و درمان ما و به تبع آن افزایش تعرفه و درآمد آنهاست. به هر شکل و ناظر به جریان اصلی گزارش، با اعلام دستگاه‌های رسمی و مسئولان، پدیده مهاجرت پزشکان و متخصصان از کشور پدیده‌ای جاری است و روند صعودی آن طی سال‌های اخیر بیشتر هم شده است. برای مرور آمارها ابتدا از روزنامه دنیای اقتصاد شروع می‌کنم که چند وقت پیش در گزارشی آمار مهاجرت پزشکان و متخصصان از ایران را حدود 16 هزار نفر طی 4 سال اعلام کرده است. طبق اعلام این روزنامه ظرف یک‌سال گذشته ۱۶۰ متخصص قلب مهاجرت کرده‌اند. در همین مدت ۳۰ هزار کادر درمان از دانشکده‌های علوم پزشکی درخواست good standing یا «نداشتنِ سوءپیشینه» داشته‌اند که مقصدشان عمان بوده است. همچنین ظرف چهار سال گذشته ۱۶ هزار پزشک عمومی از کشور مهاجرت کرده‌اند. این روزنامه در ادامه گزارشش می‌نویسد به گفته رئیس کل سازمان نظام پزشکی ایران، در سال ۱۴۰۰ بالغ بر چهار هزار و ۲۷ پزشک درخواست صدور گواهی عدم سوء‌پیشینه برای مهاجرت کرده‌اند. همچنین آمار درخواست good standing (گواهی عدم سوءپیشینه) برای مهاجرت پزشکان متخصص و فوق‌تخصص رو به افزایش است. علی تاجرنیا، مشاور سابق رئیس سازمان نظام پزشکی کشور نیز اعلام کرده بود که تنها در ۱۰ ماه منتهی به دی ۱۳۹۹ بیش از سه هزار پزشک از ایران مهاجرت کرده‌اند. حسین کرمانپور، رئیس بخش اورژانس بیمارستان سینا هم مدتی قبل در ارتباط با آمار مهاجرت‌کنندگان در حوزه بهداشت و درمان گفته بود: «براساس «آمار نظام پزشکی» از ابتدای کرونا تاکنون ۵ هزار پزشک مهاجرت کرده‌اند. مهاجرت پزشکان، اندک‌اندک ذخیره ارزی مملکت را به هدر می‌دهد.» در خرداد ماه سال جاری، حسین‌علی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس هم در ارتباط با ماجرای مهاجرت پزشکان اظهارنظرهایی داشته و به گفته او: «در دو سال اخیر نزدیک به ۱۰ هزار پزشک که عمده آنها افراد متخصص و فوق‌تخصص بوده‌اند گواهی گوداستندینگ دریافت کرده‌اند و این می‌تواند رشته‌های تخصصی و فوق‌تخصصی ما را در بسیاری از رشته‌ها در سال‌های آینده از نیروی انسانی خالی کند.» علی جواهرفروش‌زاده، رئیس سازمان نظام پزشکی اهواز هم شهریور ماه سال گذشته در این رابطه گفته بود: «در یک سال گذشته شرایط به‌گونه‌ای بوده که در اهواز روزانه برای ۲ و گاهی تا ۱۰ نفر از کادر درمان گواهی گوداستندینگ صادر شده است. بنابراین گاهی ماهانه برای ۲۵ تا ۳۰ نفر و سالانه ۲۰۰ تا ۳۰۰ نفر گواهی گوداستندینگ صادر شده است. هرچند آمارهایی ارائه و برای سال گذشته رقم ۴ هزار و ۵۰۰ نفر در کشور گفته می‌شود اما باید بدانیم چه کسانی و چرا مهاجرت کرده‌اند؟» حالا علی‌رغم این اعداد و ارقام طبق اطلاعاتی که به دست «فرهیختگان» رسیده، تعداد مهاجرت پزشکان و متخصصان در سال 1401 به عددی بالاتر از 6 هزار و 500 نفر رسیده است که نزدیک به 2 هزار و 300 نفر از آنها از پزشکان متخصص هستند. مهم‌تر اینکه آمار مهاجرت پزشکان و متخصصان در سال 98 چیزی حدود 2 هزار و 500 نفر بوده و چیزی نزدیک به 611 متخصص بین مهاجران حوزه بهداشت و درمان قرار داشتند. سوای زنگ خطر مهاجرت پزشکان که مدت‌هاست به صدا درآمده، این روند تند و پرشیب صعودی نگرانی‌های بیشتری را ایجاد می‌کند. کشوری که درصدد تبدیل شدن به قطب گردشگری سلامت است حتما با این رویه مهاجرت پزشکان و متخصصان و خروج نیروهای توانمند، در آینده توان پاسخگویی به نیازهای جمعیت خودش را هم به سختی خواهد داشت، چه برسد به اینکه بتواند رضایت گردشگران سلامت را جلب کند.