همراه لحظات شلیک و انتظار

مریم فضائلی، خبرنگار: به موازات آغاز عملیات تلافی‌جویانه‌ ایران علیه رژیم‌‌صهیونیستی، درگیری دیگری هم در عالم رسانه در حال رخ دادن بود. عبارت «جنگ رسانه‌ها» بارها شاید به گوش خورده باشد و تحلیل‌های متفاوتی از آن ارائه شود اما دقیقا در چنین زمان‌هایی که تضاد در نظرات می‌تواند منجر به اتفاقات و کنش‌های بزرگی باشد، جنگ رسانه‌ها اهمیتی بیشتر می‌یابد. یکی از مهم‌ترین مسائل امروز عالم رسانه روایت و روایتگری است، آن هم به‌خاطر جنگ روایتی است که در زندگی امروز ما وجود دارد. یک موسسه‌ آمریکایی در این‌باره می‌گوید: «ما در این قرن وارد جنگ روایت می‌شویم و هرکس بتواند روایت خودش را -به یک معنا گزارش خودش را- از پدیده‌ها حاکم کند، آن روز حاکم است.» از اصلی‌ترین روایت‌کننده‌ها در بستر رسانه که وظیفه پمپاژ محتوای قابل دسترس را برعهده دارند، فعالیت‌های شبکه‌های خبری است. فعالیت‌هایی که به دلیل سیاست‌های هر رسانه متمایز از یکدیگر خواهد بود. جدا از محتوا و بیان هرکدام از تریبون‌های خبری، فرم و قالبی که پیش گرفته می‌شود متفاوت و قابل توجه است. در پوشش رسانه‌ای وقایعی که در منظر جهانی اهمیت ویژه‌ای دارد، تاثیر روایت و روایتگری ضریب بیشتری برای نفوذ در افکار عمومی خواهد داشت.

الجزیره
بیش از 100 روز از آخرین باری که رسانه‌ الجزیره را بررسی کردیم، می‌گذرد. رسانه‌ای که بعد از طوفان الاقصی و پاسخ حماس به اسرائیل، فعالیتش جور دیگری به چشم آمد. این شبکه خبری توانست برای خودش هژمونی رسانه‌ای درست کند و در ذیل آن فعالیتی اثرگذار در سطح بین‌الملل داشته باشد تا جایی که حتی اسرائیل و هم‌پیمانانش خواستار خروج او از فلسطین شدند. یکی از نکات مهمی که در قوی بودن یک رسانه مطرح می‌شود، سرعت اطلاع‌رسانی آن است. الجزیره اولین جایی بود که آغاز عملیات ایران علیه اسرائیل را کار کرد. یکی از ویژگی‌های این رسانه، داشتن خبرنگاران زیاد در سطح دنیاست. در طول زمانی که پهپادهای ایرانی در مسیر رسیدن به نقاط مشخص شده در خاک فلسطین اشغالی بودند، الجزیره با خبرنگارانی که در ایران، اورشلیم و بغداد داشت، اخبار را لحظه به لحظه مخابره می‌کرد. همچنین نکته‌ مهم این است که الجزیره از کارشناس برای اعلام اخبار استفاده نمی‌کرد و خبرنگاران کارآموخته‌شده این کار را انجام می‌دادند. این رسانه‌ با اینکه در این چند وقت خودش را منحصر به اخبار فلسطین کرده است اما در طول زمانی که اخبار مربوط به پاسخ ایران به اسرائیل را پوشش می‌داد، منحصرا روی همین موضوع بود و از فلسطین و غزه اخباری روایت نکرد. بخش دیگری که در اخبار ایران بسیار دیده شد، قاب‌هایی از شادی‌های مردم بود که در شهرهای گوناگون ایران به نمایش درآمد. اما الجزیره در این زمینه مخابره‌ای از شادی مردم نداشت و از آن چیزی نشان نداد.
در مدت زمانی که سران نظامی و اثرگذار ازجمله، نتانیاهو، بایدن، سخنگوی ارتش اسرائیل و افراد دیگر سخنرانی‌ می‌کردند، الجزیره گفت‌وگوهای خود را متوقف می‌کرد و اظهارات و واکنش‌های افراد سیاسی و نظامی را پوشش می‌داد. قاب‌هایی که الجزیره می‌بست، معدود اتفاق می‌افتاد که یک تصویر را نشان دهد. در اکثر اوقات آسمان فلسطین اشغالی از زوایای مختلف پخش می‌شد تا رسیدن پهپادهای ایرانی را نشان دهد. پوشش لحظه‌ای از زمان حمله تا رسیدن موشک‌ها و پهپادها به سرزمین اشغالی را همچون یک اثر سینمایی پر از تعلیق به نمایش گذاشته بود. مخاطبی که پای این شبکه نشسته است، گویی یک قصه را تماشا می‌کرد که قهرمان‌هایش در آسمان خاورمیانه پرواز می‌کنند و منتظر سرنوشت پهپادها و موشک‌ها بودند. لابه‌لای این روایت جذاب، کارشناسان سیاسی و نظامی در شهرهای قدس، کالیفرنیا و تهران روی آنتن الجزیره می‌آمدند و آخرین تحلیل‌های خود را از این وضعیت ارائه می‌کردند. با گذشت بیش از 12 ساعت و آرام شدن شرایط منطقه، پوشش الجزیره قطع نشد و کماکان درحال پوشش دادن بود. تصویر که معمولا دارای چند قاب بود، نماهایی از تهران، حیفا و قدس را به صورت زنده نشان می‌داد. همچنین فیلم‌های آرشیوی ازجمله افتتاح سفارت سوریه توسط حسین امیرعبداللهیان، وزیرخارجه ایران و فیلم‌های انحصاری الجزیره محتواهای بصری بودند که به نظر می‌رسید از پیش برای چنین لحظاتی آماده شده بودند.

بی‌بی‌سی
بی‌بی‌سی به‌عنوان رسانه‌ای که مالکیتش هر 10 سال توسط فرمان سلطنتی مشخص می‌شود، سیاست‌هایی متفاوت از انعکاس صدای مظلومیت فلسطینی‌ها در پیش دارد. این رسانه به جای استفاده از خبرنگاران، عمدتا از کارشناسان مختلف در دنیا استفاده کرد. هر کارشناس به صورت نوبتی تریبونی در اختیار داشت و از طریق تصویر مصاحبه می‌کرد. بی‌بی‌سی تصاویر ساده‌ای از تل‌آویو نشان می‌داد، تصاویری که با رسیدن موشک‌های ایرانی به اسرائیل نشان داده نشد و نماهایی از یک اسرائیل آرام را به تصویر می‌کشید. برعکس الجزیره ما در بی‌بی‌سی اگرچه شادی مردم ایران از حملات انتقام‌جویانه را می‌دیدیم اما در کنار اینها قاب‌هایی بسته می‌شد که در متن خبر از عبارت Iran attacks Israel استفاده شده بود. عبارت «ایران به اسرائیل حمله کرد» کلیدواژه‌ای بود که در مقابل عنوان «دفاع مشروع» قرار می‌گرفت، این درحالی است که جمهوری اسلامی ایران به استناد ماده‌ 51 منشور سازمان ملل متحد و در قالب دفاع مشروع این پاسخ را به اسرائیل داد.
بی‌بی‌سی که انگار از نظرش بزرگ‌ترین پاسخ موشکی به اسرائیل فاقد ارزش خبری بود، در بین اخبار مربوط به جنگ، در دو نوبت گزارش آب‌وهوا داد. همچنین تبلیغ برنامه‌های تولیدی این شبکه هم آیتم دیگری بود که در بین اخبار چندین بار پخش شد. به جز محتواهایی که نشان داده می‌شد، گزارشگران و خبرنگارانی که در بی‌بی‌سی فعالیت می‌کردند، به نحوی بودند که حس‌وحال جنگ را القا نمی‌کردند. پوشش‌ اسپرتی که داشتند و حتی حضور آنها در پارک هنگام گزارش دادن، القا‌کننده‌ این حس بود که آنها شرایط را جنگی نمی‌بینند. البته این اتفاقی دائم نبود و تصاویری که خبرنگار در آن با پس‌زمینه‌ فلسطین اشغالی صحبت می‌کرد هم به چشم می‌خورد.

بی‌بی‌سی فارسی
با شروع حملات موشکی و پهپادی ایران، جنگ روانی بی‌بی‌سی فارسی هم کلید خورد. اولین اقدام مشترک او با باقی رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی انتشار خبری با کلیدواژه صف طولانی پمپ‌ بنزین‌ها در بعضی از شهرهای ایران‌ بود. بی‌بی‌سی با تکیه بر همان ترفند قدیمی خودش که حساب طرفداران جمهوری اسلامی را از منافع ملی و همه مردم ایران جدا می‌کند، شادی مردم در خیابان‌های را با این تیتر پوشش داد: «جشن طرفداران حمله ایران به اسرائیل»با این حال هر چه پهپادها و موشک‌های کروز به اهداف خود نزدیک می‌شدند، شدت غافلگیری رسانه‌ای هم بیشتر می‌شد و مخاطبان این رسانه در برخی از مقاطع شاهد اعتراف به قدرت نظامی ایران بودند. نفیسه کوهنورد، خبرنگار ارشد بی‌بی‌سی روی آنتن زنده گفت: «این را نمی‌شود انکار کرد که این حمله‌ بسیار گسترده و تاریخی بود. آسمان اسرائیل تا به حال شاهد چنین وضعیتی نبوده. از نظر خیلی‌ها با این حمله‌ پیچیده‌ای که شکل گرفته به نوعی هیبت ارتش اسرائیل زیر سوال رفته است. همه‌ جامعه‌ بین‌المللی فشارشان را گذاشته بودند روی برنامه‌ی هسته‌ای ایران و در ورای برنامه‌ هسته‌ای، عملا جمهوری اسلامی ایران توانسته این سلاح‌ها را تولید کند. طراحی این عملیات فراتر از تصورات و انتظارات بود و قواعد بازی را تغییر داد. این بزرگ‌ترین عملیات پهپادی و موشکی تاریخ بود و به گفته‌ آمریکایی‌ها برای امنیت آمریکایی‌ها هم در منطقه سوال‌برانگیز است.همچنین کوهنورد گفت: «اکنون جمهوری اسلامی از طریق محور مقاومت با ارائه ماکتی از جنگ منطقه‌ای می‌خواهد نشان دهد که اگر این درگیری‌ها گسترده شود چه مشکلاتی برای آمریکا و اسرائیل به دنبال خواهد داشت!پوشش رسانه‌ای بی‌بی‌سی فارسی تا ساعاتی بعد از اصابت موشک‌های کروز و پهپادها به گنبد آهنین ادامه داشت و همچنان وضعیت خاورمیانه پس از عملیات وعده صادق در بی‌بی‌سی فارسی مورد تحلیل و بررسی کارشناسان قرار می‌گیرد.

ایران‌اینترنشنال
ایران‌اینترنشنال به‌عنوان رسانه‌ای که علنا با جمهوری اسلامی ایران ابراز دشمنی می‌کند، این بار هم به روال سابق فعالیت کرد. استفاده از کلمه‌ «جمهوری اسلامی» به جای «ایران» یکی از بارزترین نشانه‌های این رویکرد است. این رسانه که به دنبال تقلیل دادن پاسخ ایران به اسرائیل بود، چند کار را همزمان انجام می‌داد. برای مثال فیلم‌هایی از اسرائیل نشان می‌داد که نشان‌دهنده‌ جریان زندگی عادی در سرزمین‌های اشغالی بود، سرزمین‌هایی که به گفته‌ رسانه‌های رسمی اسرائیلی آژیر هشدارش روشن شده بود. همچنین بعد از برخورد موشک‌ها و تجهیزات نظامی به نقاط ازپیش‌مشخص‌شده، نقل می‌کرد: «خسارت جزئی به یک پایگاه ارتش اسرائیل وارد شد.» همچنین برای آنکه چهره‌ ایران را منفی نشان دهد و برای اسرائیل مظلوم‌نمایی کرده باشد خبرش را این‌گونه تنظیم و در پایین صفحه‌اش به صورت نوشته می‌آورد: «ترکش یک موشک به سر یک دختر 10 ساله اصابت کرد.» برعکس دیگر رسانه‌ها، در ایران‌اینترنشنال تقسیم کار به‌ندرت اتفاق افتاد. بیشتر وقت‌ها تصویرهای ثابتی از سرزمین‌های اشغالی نشان داده می‌شد. گاهی وقت‌ها هم در کنار تصویر اسرائیل، کادر مقابل به صدا و تصویر کارشناس اختصاص می‌یافت.
در میان اخباری که ارزش‌های خبری زیاد را در برمی‌گیرد، پخش آیتم‌های گوناگون که هیچ ارتباطی با موضوع نداشت، اتفاقی غیرحرفه‌ای شناخته می‌شود. آیتم‌هایی با موضوعات هوش مصنوعی و ایلان ماسک، بناهای تاریخی در ایران، فقر و فروش کلیه در روستای هوکسه در نپال، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، آیتمی مربوط به گالری‌گردی و تبلیغات برنامه‌های تولیدی این شبکه دیده می‌شد. همچنین گزارش برای اتفاقات قدیمی «زن زندگی آزادی» که از سوژه‌های اصلی این شبکه است، در این شرایط نادیده گرفته نشد. تصویری که این شبکه از ایران هنگام همچین اتفاقی نشان داد، علاوه‌بر جمع‌های نسبتا محدودی که به خیابان‌ها آمده بودند تا شادی کنند محدود به صف بنزین‌های طولانی شد. همچنین در خبرهایی که بعد ساعت‌ها بعد به آن پرداخت، حمله‌ اسرائیل به تاسیسات حزب‌الله لبنان را نشان می‌داد. در معدود آیتمی که با پاسخ ایران به اسرائیل ارتباط داشت، این رسانه تجهیزات نظامی اسرائیل را منتشر کرد. بسته‌های خبری که این شبکه در ساعات پس از انجام عملیات انتقام‌جویانه ایران برای مخاطبانش ارائه کرد، حاوی یک پیام واضح بود که این شروع نوسانات جدیدی بر بازار اقتصادی ایران است. گزارش‌هایی از نوسانات قیمت ارز، بنزین، سکه و دلار که به‌صورت ویژه‌تر در قاب این شبکه قرار گرفته بود.