ندا اظهری، مترجم: رتبه‌بندی QS جزء معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌های دنیاست که از سال 2004 آغاز به کار کرد و از آن پس هرساله هم برترین دانشگاه‌های جهان را اعلام می‌کند و هم رتبه‌بندی موضوعی را برای دانشگاه‌های برتر انجام می‌دهد. در تازه‌ترین رتبه‌بندی موضوعی 2024 که در روزهای گذشته اعلام شده، 1559 دانشگاه دنیا در 55 رشته و پنج حوزه موضوعی کلی مورد بررسی و رده‌بندی قرار گرفته‌اند. از این تعداد دانشگاه، 64 دانشگاه در رتبه‌بندی 2023 حضور نداشتند و 14 دانشگاه از بین آنها نیز برای اولین بار است که در این رتبه‌بندی حاضر شده‌اند. موسیقی، موضوع جدیدی است که امسال به این رتبه‌بندی اضافه شده و این در حالی است که رتبه‌بندی موضوع علم داده و هوش مصنوعی توسعه بیشتری پیدا کرده و امسال 51 موسسه و دانشگاه جدید را دربرمی‌گیرد. این پنج حوزه موضوعی عبارتند از هنر و علوم انسانی (علوم پایه)، فنی و مهندسی، علوم زیستی و پزشکی، علوم طبیعی، علوم اجتماعی و مدیریت. اما آنچه بیش از هر چیز برای ما در این رتبه‌بندی حائز اهمیت است، وضعیت دانشگاه‌های ایران است که از قرار معلوم اوضاع مساعدی ندارند. از نظر رتبه‌بندی موضوعی، تنها 7 دانشگاه تهران، شریف، امیرکبیر، علم و صنعت، علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی مشهد و علوم پزشکی شیراز در سه موضوع فنی و مهندسی، علوم زیستی و پزشکی و علوم طبیعی حائز دریافت رتبه شده‌اند و در دو موضوع هنر و علوم انسانی (علوم پایه) و علوم اجتماعی و مدیریت رتبه‌ای به خود اختصاص نداده‌اند.

بهبود رتبه جهانی دانشگاه‌های ایران به رغم افت رتبه موضوعی

به رغم اینکه دانشگاه‌های ایران در سال 2024 در مقایسه با دو سال گذشته از نظر موضوعی دچار تنزل رتبه شده‌اند، اما شاهد رشد چشمگیر دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی 2024 QS برترین دانشگاه‌های جهانی هستیم. تعداد دانشگاه‌های برتر ایران در سال 2024 در مقایسه با 2023 یک دانشگاه افزایش یافته اما از نظر رتبه بهبود قابل‌توجهی کرده‌اند. در رتبه‌بندی 2024، دانشگاه صنعتی‌شریف رتبه جهانی 334 و رتبه یک کشوری را به خود اختصاص داده که در مقایسه با سال گذشته با رتبه 380، تا 46 پله صعود کرده است. بعد از آن دانشگاه تهران با رتبه 360 قرار گرفته که نسبت به رتبه 510-501 در سال گذشته حدودا 150 پله صعود کرده و از رده سوم کشوری به رده دوم ارتقا پیدا کرده است. همچنین دانشگاه امیرکبیر در سال 2024 رتبه 375 را کسب کرده که در مقایسه با رتبه 443 در سال گذشته، 68 پله صعود کرده اما از رتبه دوم کشوری به رده سوم دست یافته است. دانشگاه علم و صنعت ایران در رتبه‌بندی امسال در جایگاه 451 قرار گرفته در حالی که نسبت به رتبه ۵۴۰-531سال گذشته بیش از 80 پله صعود کرده و بدون تغییر نسبت به سال قبل، رده چهارم کشور را ازآن خود کرده است. دانشگاه شیراز پنجمین دانشگاه برتر کشوری از نظر QS است که در رتبه‌بندی جهانی امسال رده 690-681 را به دست آورده که در مقایسه با رتبه 800-751 سال گذشته، حدود 110 پله صعود نشان می‌دهد. دانشگاه شهید بهشتی ششمین دانشگاه برتر ایرانی، با رتبه 1000-951 در رده‌بندی 2024، در مقایسه با رتبه 1200-1001 در سال گذشته حدود 200 پله رشد کرده و ارتقای رتبه نشان می‌دهد. اما در این میان، دانشگاه فردوسی مشهد، به فهرست دانشگاه‌های برتر ایران نسبت به سال گذشته افزوده شده است که رتبه 1200-1001 را ازآن خود کرده است. بهبود رتبه جهانی دانشگاه‌های ایران در سال 2024 QS در حالی اتفاق افتاده است که در رتبه‌بندی موضوعی امسال شاهد تنزل رتبه چشمگیر دانشگاه‌ها هستیم.

اساس رتبه‌بندی موضوعی QS

کارشناسان دانشگاهی با در نظر گرفتن شهرت دانشگاهی، شهرت کارفرما و پژوهش استادان براساس پنج شاخص رتبه‌بندی می‌شوند تا به طور موثر عملکرد آنها را منعکس کنند. در رتبه‌بندی موضوعی 2024 دانشگاه دنیا QS از پنج شاخص استفاده شده است. نخستین شاخص، شهرت دانشگاهی است که با توجه به پاسخ دانشگاهیان، نشان می‌دهد که سایر دانشگاه‌ها، کدام دانشگاه‌ها را برای تحقیق در حوزه موردنظر عالی می‌دانند. سپس نتایج نظرسنجی با توجه به حوزه تخصصی محدودی که از سوی پاسخ‌دهندگان شناسایی شده، فیلتر می‌شود. شهرت کارفرما شاخص دیگری است که از پاسخ‌های نظرسنجی کارفرمایان فارغ‌التحصیل در سراسر جهان استخراج می‌شود. از کارفرمایان خواسته می‌شود تا موسساتی را که برای جذب فارغ‌التحصیلان عالی می‌دانند، شناسایی کنند. همچنین از آنها می‌خواهند تا رشته‌هایی را که ترجیح می‌دهند‌ از آنها جذب کنند، شناسایی کنند. سومین شاخص برای رتبه‌بندی موضوعی، استنادات پژوهشی در هر مقاله است. همه داده استنادها از پایگاه اسپوکوس گرفته شده است. حداقل مقالات برای هر موضوع تعیین شده تا از ناهنجاری‌های احتمالی ناشی از تعداد محدود مقالات با استناد بالا جلوگیری شود. چهارمین شاخص برای این رتبه‌بندی، «اچ‌ایندکس» است. این شاخص یک روش ارزیابی بهره‌وری و تاثیر یک دانشگاه یا گروه آموزشی در یک دانشگاه است. این نمایه براساس مجموعه مقالات پراستناد دانشگاهی و تعداد استنادهایی است که آنها در سایر مقالات دریافت کرده‌اند. پنجمین شاخص هم شبکه پژوهش بین‌المللی (IRN) است. شاخص IRN بیانگر توانایی موسسات برای تنوع بخشیدن به جغرافیای شبکه پژوهش بین‌المللی با ایجاد مشارکت‌های تحقیقاتی پایدار نسبت به سایر موسسات آموزش عالی است.

ایران در حوزه هنر و علوم انسانی (علوم پایه) بدون دانشگاه برتر

در رتبه‌بندی موضوعی هنر و علوم انسانی 2024، دانشگاه هاروارد، دانشگاه کمبریج و دانشگاه آکسفورد در رده‌های اول تا سوم قرار گرفته‌اند. پس از آن هم دانشگاه استنفورد و دانشگاه کالیفرنیا، برکلی در رده‌های چهارم و پنجم جا خوش کرده‌اند. دانشگاه‌های ایران در رده‌بندی موضوعی هنر و علوم انسانی در 2024 هم مانند سال‌های 2023 و 2022 نماینده‌ای ندارد.

تنزل رتبه ۲ نماینده ایران در فنی و مهندسی

در رتبه‌بندی موضوعی فنی و مهندسی 2024، دانشگاه MIT برترین دانشگاه در سال جاری عنوان شده است. پس از آن نیز دانشگاه استنفورد و دانشگاه آکسفورد در رده‌های دوم و سوم و نیز دانشگاه کمبریج و دانشگاه کالیفرنیا در رتبه‌های چهارم و پنجم قرار گرفته‌اند. اگر نیم‌نگاهی به جایگاه دانشگاه‌های برتر ایران در حوزه موضوعی فنی و مهندسی در سال 2024 بیندازیم، دو دانشگاه حضور دارند که رتبه نخست دانشگاه‌های ایران از‌آن دانشگاه تهران با رتبه جهانی 364 و رتبه دوم از‌آن دانشگاه صنعتی شریف با رتبه جهانی 450-401 شده است. در مقایسه رتبه دانشگاه‌های تهران در حوزه فنی و مهندسی نسبت به سال گذشته که چهار دانشگاه حضور داشتند، دو دانشگاه در سال 2024 کمتر شده و دانشگاه‌های امیرکبیر و علم و صنعت ایران در رتبه‌بندی امسال حضور ندارند. علاوه بر این، سال گذشته دانشگاه صنعتی شریف با رتبه 244 بالاتر از دانشگاه تهران جا خوش کرده بود. اما در رده‌بندی 2024، دانشگاه تهران با 72 پله سقوط، از رده 274 در سال گذشته به رتبه 346 در سال جاری رسیده است. در این میان، دانشگاه صنعتی شریف که سال گذشته با رتبه 244 رده نخست را از‌آن خود کرده بود، با بیش از 200 پله سقوط به رده 450-401 نزول کرده است. در سال 2023، دانشگاه امیرکبیر با کسب رتبه 366 جایگاه سوم و دانشگاه علم و صنعت نیز با رده 500-451 رتبه چهارم را شامل شدند. جایگاه دانشگاه تهران در سال جاری در مقایسه با رتبه 308 در سال 2022 نیز 38 پله تنزل داشته و به رده 346 رسیده است. دانشگاه تهران در سال 2022 بعد از دانشگاه صنعتی شریف جایگاه دوم را بین دانشگاه‌های ایرانی از‌آن خود کرده بود. اما دانشگاه صنعتی شریف در مقایسه با سال 2022، در سال جاری تنزل حدود 200پله‌ای را تجربه کرده به طوری که از رده 255 در سال 2022 به رده 450-401 در سال جاری رسیده است.

افزایش 3 دانشگاه در علوم زیستی و پزشکی نسبت به 3 سال گذشته

در رتبه‌بندی برترین دانشگاه‌های دنیا از نظر موضوع علوم زیستی و پزشکی، دانشگاه هاروارد و آکسفورد در رده‌های اول و دوم و بعد از آن دانشگاه‌های جانز هاپکینز، استنفورد و MIT در رده‌های سوم تا پنجم جا خوش کرده‌اند. در رده‌بندی موضوع علوم زیستی و پزشکی امسال QS نیز مانند رده‌بندی سال گذشته، چهار دانشگاه علوم‌پزشکی تهران، علوم‌پزشکی مشهد، دانشگاه تهران و علوم‌پزشکی شیراز حضور داشته‌اند که به ترتیب رده‌های اول تا چهارم را بین دانشگاه‌های ایرانی به خود اختصاص داده‌اند. از این میان، دو رتبه نخست روند نزولی رتبه داشته‌اند، به طوری که دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 2024 رتبه 358 را از‌آن خود کرده که نسبت به رتبه 209 در سال گذشته، 149 پله سقوط نشان می‌دهد. در مقابل، رتبه دانشگاه علوم پزشکی مشهد در سال 2024 حدود 500-451 بوده که نسبت به رتبه 450-401 سال گذشته، حدود 50 پله تنزل داشته است. اما دانشگاه تهران بدون تغییر نسبت به سال گذشته باقی مانده و علوم پزشکی شیراز با 50 پله سقوط، از 451-500 به 550-501 رسیده است. در رتبه‌بندی موضوع علوم زیستی و پزشکی در سال 2022 تنها دانشگاه علوم پزشکی تهران حضور داشته است و پس از آن، در سال‌های بعد، تعداد دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی موضوعی علوم زیستی و پزشکی QS به چهار دانشگاه رشد کرده است.

تثبیت رتبه دانشگاه تهران و تنزل شریف در علوم طبیعی

در رتبه‌بندی موضوعی 2024 QS در حوزه علوم طبیعی، دانشگاه هاروارد، دانشگاه MIT، دانشگاه آکسفورد، دانشگاه کمبریج و دانشگاه استنفورد جزء پنج دانشگاه برتر دنیا به شمار می‌روند. در میان دانشگاه‌های برتر ایران در حوزه علوم طبیعی در سه سال گذشته تنها دو دانشگاه تهران و صنعتی شریف حضور داشته‌اند. در سال 2024 دانشگاه تهران بدون تغییر نسبت به دو سال گذشته رده 450-401 را ازآن خود کرده‌اند. اما در این میان، دانشگاه صنعتی شریف در سال 2024 رتبه 550-501 را به دست آورده که در مقایسه با رتبه 500-451 نسبت به سال‌های 2023 و 2022 تنزل رتبه پیدا کرده است.