۱۴۰۳-۰۱-۱۸ - ۲۰:۲۸
۰
زینب مرزوقی، خبرنگار گروه نقد روز: در چند سال اخیر برخی محیط‌زیستی‌ها بارها تکرار کرده‌اند که جنگ‌جهانی سوم بر سر آب خواهد بود. شاید در برداشت اول از این جمله، به‌نظر ما جمله اظهارنظری اغراق‌شده باشد. شاید هم یک تصویر ساده از کمبود آب و خشک شدن منابع آبی یک منطقه یا یک کشور در ذهن‌مان تصویر شود، اما اگرچه به‌طور قطع یا علنی اما در سال‌های اخیر، کشمکش‌ها و مناقشات بسیاری پیرامون حقابه رودهای مرزی در نقاط مختلف جهان اتفاق افتاده است.
در خاورمیانه این امر پررنگ‌تر بود و از قضا یک سر این مناقشات و کشمکش‌ها هم ایران بود، اما خروجی این مناقشات چیزی جز انفعال از سوی دستگاه دیپلماسی محیط‌زیست کشورمان نبود و برای مثال همچنان سرنوشت هیرمند مبهم و نامعلوم است و مسئولان ما نتوانسته‌اند حقابه لازم هیرمند را از سمت افغانستان به سوی کشور ما روانه کنند. همچنین آن‌گونه که در خبرها منتشر شده، ترکیه درتلاش است سیاست‌های خصمانه خود در حوضه آبخیز ارس را تشدید ببخشد و از مهار 83 درصد از کل منابع حوضه آبخیز ارس را به‌عنوان یک ابزار قدرت برای اعمال سیاست‌های خود استفاده کند. پیش از این نیز اثر سدسازی‌های پروژه گاپ در خشکسالی‌های اخیر عراق، سوریه و ایران مشخص شده بود و اکنون همه کارشناسان در رابطه با زیاده‌خواهی‌های این کشور در حوضه آبریز رودخانه ارس هشدار می‌دهند. جمعی از اساتید دانشگاه تهران در این‌باره مطالعاتی انجام داده‌اند. در این مطالعه نشان داده شده ترکیه با جلوگیری از ورود آب به سایر کشورهای این حوضه قصد دارد 83 درصد پتانسیل رود ارس را مهار کند. در این مطالعه آمده کشور ترکیه تا پیش از سال 2000 میلادی، تنها چهار سد با مجموع ظرفیت 621 میلیون مترمکعب در حوضه رودخانه ارس به بهره‌برداری رسانده بود اما طی دودهه پس از تاریخ مذکور، یعنی تا سال 2020 با ساخت پنج سد دیگر با مجموع ظرفیت 846 میلیون مترمکعب، قادر به مهار یک‌میلیارد و 468 میلیون مترمکعب از آب رودخانه ارس شده است. ظاهرا مقامات ترکیه به همین میزان هم قانع نشده‌اند و از سال 2014 احداث هفت سد دیگر در حوضه ارس را شروع کرده‌اند. این سدها درمجموع ظرفیتی معادل یک‌میلیارد و 874 میلیون مترمکعب دارند. علاوه‌بر این هفت سد، برنامه‌ریزی برای هفت سد دیگر نیز در دستورکار مقامات ترکیه قرار گرفته که برابر اطلاعات منتشرشده مجموع ظرفیت آنها 401 میلیون مترمکعب است.
این یعنی پس از ساخت تمامی سدهای برنامه‌ریزی‌شده و در دست احداث، ترکیه قادر خواهد بود سه‌میلیارد و 743 میلیون مترمکعب آب را در این حوضه آبریز فرامرزی مهار کند. این درحالی است که برابر اطلاعات DSI، میانگین پتانسیل حوضه رودخانه ارس در کشور ترکیه برابر با چهارمیلیارد و 473 میلیون مترمکعب است. درواقع ترکیه برنامه‌ریزی کرده که بیش از 83 درصد پتانسیل حوضه آبریز ارس را در خاک خود کنترل و مهار کند؛ موضوعی که تاثیری عمیق بر پایین‌دست رودخانه خواهد گذاشت.
83 درصد ارس پشت سدهای ترکیه
محمد درویش، فعال محیط‌زیست یادآوری کرد که رودخانه ارس یکی از رودخانه‌های راهبردی برای کشور ایران، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان است. او گفت: «رودخانه ارس از سلسله جبال آرارات سرچشمه میگیرد و سال‌های‌سال است این کشورها از منافع مشترک ارس استفاده می‌کنند. اما اگر این سدهای جدیدی که ترکیه می‌خواهد در قالب پروژه گاپ بسازد، اجرا شود؛ معادله به‌هم می‌‌خورد. الان کل آورد رودخانه ارس چیزی حدود چهارمیلیارد و 473 میلیون متر مکعب است. اکنون ترکیه می‌خواهد سه‌میلیارد و 743میلیون متر مکعب مخزن روی ارس بسازند، یعنی 83 درصد کل رودخانه ارس است و تنها 17 درصد از آورد رودخانه برای کشورهای ایران، آذربایجان و ارمنستان باقی می‌ماند. فکر می‌کنم اگر آذربایجان که دولت دوست و متحد ترکیه در بین این سه کشور نبود، احتمالا آن 17 درصد را هم رها نمی‌کرد. اگر این اتفاق بیفتد، کل معادلات را به‌هم می‌ریزد، یعنی کل کشت و صنعت‌هایی که ایران، آذربایجان و ارمنستان دارد تحت‌تاثیر این تصمیم و سدسازی‌ها قرار می‌گیرند. به‌خصوص کشت و صنعت مغان به‌شدت آسیب خواهد دید. بحرانی که به‌وجود می‌آید فقط محیط‌زیستی نیست، یعنی به‌جز اینکه چشمههای تولید گردوخاک افزایش پیدا می‌کند، بلکه بحران اجتماعی و امنیتی هم ایجاد خواهد شد.»
امروز هم برای مذاکره با ترکیه دیر است
درویش همچنین در ادامه گفت: «همین الان است که ایران باید وارد گفت‌وگو و مذاکره شود. هرچند الان هم دیر شده است. ترک‌ها می‌گویند هدف‌شان بیشتر تامین انرژی است اما بحث انرژی را می‌توان از راه‌های دیگری تامین کرد، مثلا ایران به‌دنبال استقرار انرژی خورشیدی است. دستوری که معاون اول رئیس‌جمهور داده این است که 30 گیگابایت برق باید از طریق انرژی خورشیدی باید تولید شود. درحالی‌که ما ظرفیت بالاتری برای تولید انرژی خورشیدی داریم. بنابراین می‌توانیم با تعاملات منطقه‌ای این بهانه را از آنها بگیریم و نگذاریم کار به جایی برسد که در مورد عراق و سوریه رسید و چهارمیلیون هکتار از اراضی کشاورزی در آن دو کشور بایر شد و درنهایت منجر به بحران‌های اجتماعی و امنیتی شد. درنهایت یقه خودمان در هورالعظیم، بصره و آبادان را هم گرفت. چشمههای تولید گردوخاک افزایش پیدا کرد. پنج استان ما درگیر شد. این البته به‌صورت غیرمستقیم بود اما به‌هرحال در مورد ارس به‌صورت مستقیم استان‌های آذربایجان غربی و شرقی و اردبیل را درگیر خواهد کرد.» درویش معتقد است همین الان باید با تیمی قوی از سوی وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست و با همکاری کشورهای آذربایجان و ارمنستان یک کنوانسیون مشترک شکل بدهیم. او ادامه داد: «باید مواضع مشترک داشته باشیم و وارد میز مذاکره شویم و نگذاریم که چنین فاجعه‌ای اتفاق بیفتد.»
این فعال محیط‌زیستی درباره ورود کنوانسیون‌های بین‌المللی در رابطه با سدسازی‌های ترکیه نیز توضیح داد: «طبق کنوانسیون‌های بین‌المللی، آبخیزهای مشترک یک حرمت دارند و کشورهایی که از آبخیزهای مشترک برخوردارند، نباید به‌نحوی از این حوضه‌های برداشت کنند که برای مردمی که پایین‌دست این حوضه‌ها قرار دارند، مشکل ایجاد شود، مثلا کشور نیجریه و مصر هم بر سر نیل درگیر چنین ماجرایی هستند. در خیلی از کشورهایی که رودخانه مشترک دارند، درگیر چنین مسائلی هستند. آمریکای لاتین، رودخانه آمازون و کشورهای پایین‌دست آمازون نیز همین اختلاف‌ها وجود دارد. منتها ترکیه به این کنوانسیون نپیوسته و امضا نکرده است. اما چون امضا نکرده است، دلیل نمی‌شود بی‌قانونی کند، مثلا وقتی شما کنوانسیون حقوق بشر را نمی‌پذیرید، دلیل نمی‌شود اصول حقوق بشر را نپذیرید و نسل‌کشی به‌راه بیندازید. بالاخره مجامع قانونی بین‌الملل از این امر جلوگیری می‌کنند و ممکن است کار به دادگاه لاهه هم بکشد. در اینجا هم همین‌طور است.»
می‌توان پای سازمان ملل را وسط کشید
درویش همچنین گفت ترکیه بسیار مایل است که به اروپا بپیوندد و این‌گونه سیاست‌های ترکیه می‌تواند اصول بین‌الملل را زیرسوال ببرد و امکان دارد که به این مسائل حساس شود. وی با این استدلال تاکید می‌کند اکنون باید ایران با کشورهای هم موضع خود، وارد مذاکرات جدی شود، حرف‌های مشترک پیدا کنند و بعد با قدرت بیشتری وارد تعاملات با ترکیه شوند.
این فعال محیط‌زیست ادامه داد: «معاون یو ان‌تی‌پی سازمان ملل نیز در این حوزه تحریک و وارد این ماجرا شود. سال گذشته این شخص برای مساله ریزگردها دعوت شد و به ایران آمد و گفت اگر به‌موقع اطلاع پیدا و گزارش‌های مستندی از سوی ایران دریافت می‌کردیم، مواضع‌مان در رابطه با پروژه گاپ این‌گونه نبود. اما ایرانی‌ها هیچ اقدام موثری در آن دوره انجام نداده‌اند و ما فکر می‌کردیم در آن زمان قربانیان این پروژه فقط عراق و سوریه هستند. الان این فرصت وجود دارد که ایران موثرتر وارد شود.»
نباید مساله را دست‌چندم تلقی کنند
او در پاسخ به «فرهیختگان» درباره تاثیر تعاملات سیاسی در جریان پیش بردن این مساله گفت: «متاسفانه همین تنش‌های سیاسی باعث شده نتوانیم با یکدیگر بر سر یک موضوع مشترک به توافق برسیم. ایران یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ترکیه است و به‌هرحال ترکیه دوست ندارد این متحد و این شریک تجاری را برنجاند. من فکر می‌کنم مذاکرات می‌تواند سودمند باشد و ما به یک حقابه برای هر چهارکشور برسیم.» درویش درباره اهمیت موضوع و تلاش‌های مسئولان کشورمان برای مذاکره با ترکیه در پایان گفت: «من هیچ تحرکی را در وزارت خارجه، وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط‌زیست نمی‌بینم. مطلقا هیچ تحرکی وجود ندارد. درصورتی‌که آثار زیانبار حذف سه‌میلیارد متر مکعب از حقابه ارس به‌مراتب از حمله موشکی دشمن هم بیشتر است، بنابراین اتفاقا دیپلماسی ایران در اینجا باید قوی عمل کند و نباید به‌دلیل اشتغالات دیگر دولت، این مساله را دست‌چندم تلقی کند. به کارهای قوی رسانه‌ای نیاز داریم. حداقل کمیسیون امنیت ملی باید ورود کند.»
بیشتر بخوانید 
نظرات کاربران
یادداشت
