بحران آب از آن دسته مسائل دغدغه‌آفرینی است که اگر در کشوری مثل ایران باشید حتما در گوشه‌ای از ذهنتان نگران مشکلات ناشی از آن هستید یا دست‌کم اخبار آن را شنیده‌اید و به عمق فجایعی که بحران آب می‌تواند بیافریند اندیشیده‌اید. از کمبود ذخایر آبی در برخی از استان‌های کشور که دریاچه‌ها را خشک و کشاورزی را مختل کرده تا ریزگردی که از بستر خشک رودها و برخاسته و در سینه هموطنان جنوبی‌مان نشسته است.

اختلاف بر سر اقدامات سازه‌ای کشور ترکیه برای مهار آب‌های سطحی از بیش از یک دهه قبل بالا گرفته است. کشور‌های منطقه، خصوصاً عراق بر سر ابر پروژهٔ «گاپ» در سرشاخه‌های دجله و فرات با همسایهٔ شمالی‌شان، ترکیه به‌اختلاف خورده‌اند. از طرفی ایران نیز به‌دلیل آنکه از تبعات ثانویهٔ سد‌سازی در بالادست دجله و فرات آسیب می‌بیند نیز به این اعتراض پیوسته است. اما ترکیه به‌دنبال آنچه که «توسعهٔ آب‌محور» خوانده، طرح‌های بلندپروازانهٔ دیگری را در سر می‌پروراند. ابرپروژه‌ای دیگر به‌نام «داپ» در شرق ترکیه در دست اجراست که بخشی از این پروژه به مهار آب در حوضهٔ آبریز رودخانهٔ ارس مربوط می‌شود. رودخانه‌ای مرزی که امروزه علاوه‌بر موضوع آلودگی آن، رقابت کشور‌های منطقه بر سر بهره‌برداری آب آن نیز از مهمترین مسائل هیدروپلیتیکی منطقه محسوب می‌شود.

در مقالهٔ «توسعۀ آب محور ترکیه در حوضهٔ آبریز فرامرزی ارس» که در مجلهٔ «مدیریت آب و آبیاری» دانشگاه تهران منتشر شده، ابعادی از اقدامات ترکیه در حوضهٔ رودخانهٔ ارس مورد بررسی قرار گرفته است. بر این اساس، ترکیه برای مهار ۳.۷۴۳ میلیارد مترمکعب آب دورخیز کرده است.

رودخانهٔ ارس مرز بین کشور‌های ارمنستان و ترکیه، آذربایجان و ترکیه، آذربایجان و ایران، ارمنستان و ایران و آذربایجان و ایران را تشکیل می‌دهد. درنهایت وارد خاک کشور آذربایجان می‌شود و با طی ۸۰ کیلومتر در خاک این کشور به رودخانهٔ «کورا» می‌پیوندد. ترکیه در بالادست این رودخانهٔ مهم، همواره تلاش داشته تا توسعهٔ خود را با مهار آب‌ها تعریف کند. چیزی که آن را «توسعهٔ آب‌محور» یا «مأموریت هیدرولوژیکی» نامیده‌اند.

سیاستمداران ترکیه با تشکیل ائتلافات آبی در حال مشروعیت بخشیدن به دو موضوع اساسی هستند: ۱- ترکیه جزو کشور‌هایی است که در تنش آبی قرار دارد، ۲- سازه‌های کنترل آبی کشور ترکیه، تهدیدی برای کشور‌های پایین‌دست نیستند.

کشور ترکیه تا قبل از سال ۲۰۰۰ میلادی، تنها چهار سد با مجموع ظرفیت ۶۲۱‍ میلیون مترمکعب در حوضه رودخانه ارس به بهره‌برداری رسانده بود، اما طی دو دهه بعد، یعنی تا سال ۲۰۲۰ با ساخت پنج سد دیگر با مجموع ظرفیت ۸۴۶ میلیون مترمکعب، قادر به مهار یک میلیارد و ۴۶۸ میلیون مترمکعب از آب رودخانه ارس شده است.

اما مقامات ترکیه به‌همین میزان بسنده نکرده و از سال ۲۰۱۴ احداث هفت سد دیگر در حوضه ارس را هم آغاز کرده‌اند. این سد‌ها در مجموع، ظرفیتی معادل یک میلیارد و ۸۷۴ میلیون مترمکعب دارند. علاوه‌بر این هفت سد، برنامه‌ریزی برای هفت سد دیگر نیز در دستورکار مقامات ترکیه قرار گرفته است که برابر اطلاعات منتشرشده مجموع ظرفیت آن‌ها ۴۰۱ میلیون مترمکعب است.

این بدان معناست که پس از ساخت تمامی سد‌های برنامه‌ریزی‌شده و در دست احداث، ترکیه قادر خواهد بود ۳ میلیارد و ۷۴۳ میلیون مترمکعب آب را در این حوضه آبریز فرامرزی مهار کند. این درحالی است که برابر اطلاعات DSI، میانگین پتانسیل حوضه رودخانه ارس در کشور ترکیه برابر با ۴ میلیارد و ۴۷۳ میلیون مترمکعب است.

پژوهشگران هشدار می‌دهند که اقدامات ترکیه در حوضه آبریز فرامرزی ارس بر کمیت و کیفیت آب این رودخانه تأثیر سوء دارد. آن‌ها می‌گویند تغییر کمیت و کیفیت جریان ورودی از رودخانه ارس به ایران می‌تواند «منطقه آزاد تجاری ماکو» و «منطقه آزاد ارس» را که نقش مهمی در اقتصاد کشور دارند، متضرر کنند.

همچنین «دشت مغان» که درصد قابل‌توجهی از امنیت غذایی ایران را تأمین می‌کند، تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد. تغییر کیفیت آب ارس و پروژه‌های توسعه‌ای در بالادست در ارمنستان و ترکیه در حوضه آبریز فرامرزی ارس از جمله عواملی هستند که می‌توانند بر شدت مناقشه میان کشور‌های ساحلی ارس بیفزایند.

مناقشات سیاسی بر سر آب از حساسیت بالایی برخوردار است. بحث‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در این بین مهم و تاثیرگذار است. به همین خاطر اطلاق واژه «دیپلماسی» به آن از خیلی جهات درست است. دیپلماسی که البته با هر ترفندی پیش برود، در نهایت انتظار این است که منافع کشور و مردم را تامین کند. گزارش مرتبط روزهای خوش و ناخوش «دیپلماسی آب» در ایران را بخوانید.