از شما بعید بود آقای جیرانی

میلاد جلیل‌زاده، خبرنگار گروه فرهنگ: فریدون جیرانی در سالگرد درگذشت کیومرث پوراحمد در ویدئویی خطاب به او از آنچه در این یک سال بر سینمای ایران گذشته سخن گفته است. این ویدئو را جیرانی به عنوان دبیر کانون کارگردانان سینمای ایران ضبط کرده و در پیامش که از جانب این نهاد منتشر شده می‌گوید: «کیومرث جان... حتما می‌پرسیدی چه خبر؟ ما نبودیم خوش گذشت؟ نه کیومرث جان، اصلا خوش نگذشت. سینماها دارند می‌فروشند با فیلم‌های خنده‌دار. اما خنده به چی؟ شاید به خودمان که ببینیم افتخار سینمای ما به کجا رسیده است. کیومرث جان، خبری از فیلم‌های فرهنگی و اجتماعی نیست...»
غالبا هنگام هر نوع تحلیلی راجع‌به وضعیت ساختاری سینمای ایران، همه تلاش می‌کنند انگیزه‌های سیاسی و جناحی‌شان در خصوص موضعی که گرفته‌اند مخفی بماند و وانمود می‌کنند صرفا بر اساس منطق متعارف است که به یک‌سری قضاوت‌ها رسیده‌اند اما باور کردن چنین ادعاهایی یک نوع خودفریبی است. چطور ممکن است وقتی فلان دولت سرکار است، همه استدلال‌هایی که یک عده به‌خصوص به کار می‌برند، به نفع سینمای تجاری غالبا کمدی باشد و اگر به قول جیرانی بپرسیم «این مردم واقعا به چه می‌خندند؟» حتی این قضیه را به لحاظ روانشناختی و جامعه‌شناختی هم تئوریزه کنند و بگویند «وقتی مردم بسیار درگیر مشکلات باشند، دنبال یکی‌دو ساعت فرار از دغدغه‌هایشان می‌گردند و برای همین کمدی می‌بینند.»‌ اما وقتی باند و گروه و فرقه و جناح مقابل سر کار بود، همین خنده‌ها در شرایطی که مردم بسیار درگیر مشکلات و دغدغه‌هایشان هستند، مهمل و عجیب باشد. چطور می‌شود کسی در یک دولت طرفدار منطق سرمایه باشد و در دولت دیگر دغدغه‌مند فیلم‌های چپگرا و فرهنگی و اجتماعی شود؟
جیرانی در آخرین ماه‌های سرکار بودن دولت قبل، وقتی بابت اعطای پروانه ساخت فیلم بلند سینمایی به یک اینفلوئنسر مجازی به نام محمدامین کریم‌پور مورد سیل انتقادات قرار گرفت، در شبکه خبر سیما این‌طور به منتقدانش پاسخ داد که «نمی‌شود در اقتصاد نگاه‌مان سرمایه‌داری باشد و در فرهنگ بخواهیم نگاه چپ داشته باشیم. مناسبات سرمایه‌داری با خودش، تهیه‌کننده، کارگردان و سرمایه‌گذار می‌آورد. نمی‌شود انتظار دیگری از آن داشت. یا باید به سال‌های دهه ۶۰ بازگردیم که اقتصاد در اختیار دولت بود و همه چیز کنترل می‌شد. در آن فضا می‌شد من نوعی بگویم تو فیلم بساز و دیگری فیلم نسازد. اما وقتی وارد مناسبات سرمایه‌داری شدیم، دیگر این مناسبات بازار آزاد است که همه‌چیز را هدایت می‌کند. مناسبات بازار آزاد با خودش نمی‌گوید که فریدون جیرانی پشت خط مانده ‌است به او کار بدهیم، بلکه به‌دنبال کسی می‌گردد که یا سرمایه داشته باشد، یا بتواند اثری بسازد که در بازار فروش تضمین‌شده داشته باشد.» خیلی از نقدها به وضعیت ساختاری سینمای ایران مربوط به امروز و دیروز نیستند اما برای جیرانی و امثال او قضاوت درباره هر پدیده‌ای با توجه به اینکه دیروز رخ داده یا امروز، فرق می‌کند.
امروز هم هیچ‌کس نه به لحاظ قانونی برای فیلمسازی جیرانی و امثال او مانع‌تراشی کرده و نه او و دوستانش جایی اعلام کرده‌اند که نظرات‌شان راجع‌به سرمایه‌داری و بازار آزاد سینما تغییر کرده است. اصل مساله اینجاست که وقتی عده‌ای حس می‌کنند دوره‌شان گذشته و گفتمان‌شان دیگر نفوذ فرهنگی سابق را ندارد، لحنی حسود و موذیانه نسبت به تمام کسانی پیدا می‌کنند که دارند وارد صحنه می‌شوند و ورودشان ممکن است باعث شود که جای خالی قدیمی‌ترها چندان به چشم نیاید. امروز هم مثل دوره‌ای که دوستان آقای جیرانی سر کار بودند، انتقادها نسبت به مهندسی اکران در سینمای ایران که منجر به بی‌رقیب شدن کمدی‌های فارسی در گیشه‌ها می‌شود همچنان به قوت خود باقی است و در عین حال لااقل در حدی که در دوره‌های قبل به چشم می‌آمد، فیلم‌های فرهنگی و اجتماعی را امروز هم می‌شود دید. مساله جیرانی و دوستانش فقط این است که میزانسن صحنه امروز، از حضور آنها خالی شده و آنها در حقیقت مثل ورزشکارانی که دل‌شان نمی‌خواهد تازه‌واردان جوان‌تر رکوردهایشان را بشکنند، به این صحنه نگاه می‌کنند.