دوست و دشمن علیه اردوغان

سیدمهدی طالبی، دبیرگروه جهان‌شهر: اردوغان از اواخر دهه گذشته میلادی به دلیل کاهش آرای خود مجبور به ائتلاف با احزاب دیگر شد. شاهد انشقاق در میان یاران قدیمی خود مانند عبدالله گل و داووداوغلو بود. شکست‌هایی را در انتخابات شهرداری شهرهای بزرگ متحمل گشت، پروژه‌های خارجی‌اش ازجمله برای گسترش حوزه نفوذ در عراق و سوریه به بن‌بست خورد و با مشکلات عمیق اقتصادی شامل تورم بالا و کاهش ارزش پول ملی روبه‌رو شد. رئیس‌جمهور ترکیه حالا در میانه دهه 2020 با شکست قابل‌توجهی که در انتخابات محلی ترکیه خورد، متوجه شد روندی که طی دست‌کم 10 سال اخیر علیه وی ایجاد شده قدرتمندتر از آن چیزی ست که پنداشته می‌شد. شاید پیروزی اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری در سال قبل برای وی نشانه‌ای از احیای شرایط مناسب گذشته تلقی می‌شد اما با رقم خوردن نتایجی متفاوت در انتخابات محلی برای برگزیدن شهرداران محاسبات وی غلط از آب درآمده است. حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان روز یکشنبه هفته جاری برای نخستین بار از زمان روی کارآمدن در سال 2002، شکست کاملی را تجربه کرد. نخستین شکست سراسری عدالت و توسعه طی دو دهه اخیر به بهای اولین پیروزی حزب جمهوری خلق از سال 1977 رخ داد. این حزب پس از پنج دهه موفق شد با پیروزی در ۱۵ کلانشهر از ۳۲ کلانشهر ترکیه، به پیروزی خیره‌کننده‌ای برسد. حزب جمهوری خلق در انتخابات یکشنبه سقف ۲۵ درصدی آرای خود را نیز شکست و به ۳۷ درصد رای دست یافت. این انتخابات روندی که ترکیه طی یک دهه اخیر با آن مواجه بوده و بر اساس آن قدرت اردوغان افول کرده را تشدید خواهد کرد اما لزوما پیامدهایی فوری نخواهد داشت، هرچند نتایج آن در میان مدت و درازمدت سنگین خواهد بود.

دلایل شکست
انتخابات شهرداری‌های ترکیه فارغ از پیامدهایی که به دنبال دارد، خود ناشی از مسائلی است که باعث رقم خوردن شکست اردوغان شده‌اند.
1. در انتخابات محلی مردم مخالفت خفیف و کنترل‌شده خود از اردوغان و هم‌حزبی‌هایش را نشان دادند. این پدیده در کشورهای دیگر ازجمله فرانسه نیز دیده می‌شود به‌گونه‌ای که در چند انتخابات اخیر فرانسه، مکرون با وجود تکرار پیروزی‌هایش در نهادهای ملی، در انتخابات‌های سراسری شهرداری‌ها و یا پارلمان اروپا شکست‌هایی را متحمل شده است.
2. به نظر می‌رسد مردم ترکیه درحال تست آرای مخالف خود به اردوغان هستند، زیرا رای در سطح ملی بر ضد اردوغان به دلیل اتصال قدرت به وی می‌تواند به زیان مردم تبدیل شود. از این رو آنها به دنبال تست این موضوع در سطوح پایین هستند و به خود جرات بیشتری برای مخالفت با اردوغان می‌دهند.
3. مردم ترکیه نگاه خود به عدالت و توسعه را از دست داده و این حزب را به عنوان صاحب قدرت، منشا سوءاستفاده‌ها و فربهی می‌دانند. از این رو به عوامل خرد آن که بیشتر در معرض اتهامند، رای نمی‌دهند.
4. اردوغان همانند نتانیاهو عرصه ملی ترکیه را قرق کرده و مانع از شکل‌گیری رهبرانی در سطح ملی شده است. این موضوع را از مشکلات مخالفان در دسترسی به نامزدهای مناسب برای رقابت با اردوغان در انتخابات‌های ریاست‌جمهوری می‌توان دید. با این‌حال در سطوح محلی مخالفان به نامزدهای مناسب دسترسی دارند.
5. برای نخستین بار در 20 سال گذشته، پایین‌ترین میزان مشارکت مردم ترکیه در انتخابات ثبت شد و 78 درصد از واجدان شرایط رای دادن پای صندوق‌های رای رفتند. احتمالا بیشتر کسانی که در این دوره با صندوق رای قهر کردند از حامیان عدالت و توسعه بوده‌اند.

پیامدهای انتخابات
انتخابات روز یکشنبه پیامدهایی بر آینده ترکیه دارد که مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
1. انتخابات 2024 شهرداری‌ها یک آزمون برای اردوغان بود که آیا می‌تواند شهرهایی که در انتخابات گذشته از دست داد را پس بگیرد؟ او نه‌تنها موفق به جبران گذشته نشد بلکه اوضاع بدتر از سال 2019 شد. این تحول باعث تثبیت جایگاه مخالفان اردوغان در ساختارهای سیاسی ترکیه شده است. آنها تا پیش از این اغلب به شکل آشفته‌ای به دنبال شکست عدالت و توسعه بودند اما در سال‌های اخیر روند موفقیت‌های خود را تثبیت کرده‌اند.
2. تثبیت جایگاه مخالفان که همراه با موفقیت و تحمیل شکست به عدالت و توسعه صورت گرفت می‌تواند باعث جسورتر شدن مخالفان و امیدواریشان برای شکست اردوغان در انتخابات آتی پارلمان و ریاست جمهوری شود.
3. مشکلات اقتصادی و درگیری در سیاست خارجی دشواری‌هایی برای اردوغان پیش آوردند اما با سرایت آنها به حوزه سیاسی و شکست انتخاباتی وی، عدالت و توسعه با محدودیت مانور در داخل و خارج از کشور مواجه خواهد شد.
4. در این انتخابات برخلاف انتخابات ریاست‌جمهوری، احزاب اسلام‌گرایی که به شکل متناوب وارد رفاقت و یا رقابت با عدالت و توسعه می‌شدند تصمیم گرفتند برخلاف انتخابات سال گذشته به جای رفاقت، بر طبق رقابت بکوبند.
این اقدام باعث شد آنها آرای بهتری نسبت به دوره‌های رقابتی قبلی به دست آورند. در دوره‌های گذشته در رقابت با عدالت و توسعه احزاب اسلامگرا یا به‌طور کامل از راهیابی به نهادهای انتخابی باز می‌ماندند یا کرسی‌های اندکی را در اختیار می‌گرفتند. بر همین اساس بود که آنها گاهی به فضای رفاقت با اردوغان بازمی‌گشتند. حزب «رفاه نو» می‌تواند رقیب بزرگی برای اردوغان در میان محافظه‌کاران و اقشار سنتی باشد؛ چه اینکه حزب جمهوری خلق نیز روابط خود را با بخش‌های سنتی جامعه ترکیه بهبود بخشیده و گفته می‌شود اکرم‌امام‌اوغلی معروف‌ترین شخصیت مخالفان برای رویارویی با اردوغان نیز توانسته نظر این قشر را به خود جلب کند. فاتح اربکان، رئیس حزب «دوباره رفاه» ترکیه در جریان انتخابات با رد همکاری در ائتلاف اردوغان - باغچلی موسوم به «ائتلاف جمهور» گفته بود از دیدی وی و حزبش حزب عدالت و توسعه یک کشتی در حال غرق شدن است و سوار شدن بر این کشتی، کار آدم عاقل و منطقی نیست. فاتح اربکان همچنین از اشتباهات حزب عدالت و توسعه در اقتصاد طی 20 سال گذشته صحبت کرده و گفته بود اشتباهات اردوغان باعث افزایش گرایش به حزب رفاه نو شده است. فرزند مرحوم نجم‌الدین اربکان گفته به همین دلیل، از جمع 300 هزار نفر عضو رسمی حزب وی، دست‌کم 200 هزار نفر شهروندانی هستند که از حزب عدالت و توسعه جدا شده و به حزب «دوباره رفاه» پیوسته‌اند.

تاثیر جنگ غزه
اقشار محافظه‌کار جامعه ترکیه از اردوغان به دلیل حمایت ناکافی از مردم فلسطین طی جنگ طوفان الاقصی خشمگینند. به عقید کارشناسان افزایش حمایت‌های مردمی از حزب اسلامگرای «رفاه نوین» که مواضع آشکارتری علیه رژیم‌صهیونیستی اتخاذ کرده ناشی از مواضع سست اردوغان علیه تل‌آویو بوده است. اگر اردوغان کارنامه خوبی از خود در جنگ غزه باقی نگذارند، ضمن از دست دادن اهرم فلسطین که در منطقه با خشم ادامه دارد بخش‌های قابل‌توجه‌تری از اقشار محافظه‌کار کشورش نیز مواجه خواهد شد. از نظر تحلیلگران، نتایج به‌دست‌آمده بسیار بدتر از نظرسنجی‌هایی بوده که تاثیر مشکلات اقتصادی و جنگ غزه را بر انتخابات درنظر گرفته بودند.

کردها
کردها اقلیتی قابل‌توجه در ترکیه‌اند به‌گونه‌ای که براساس برخی از تخمین‌ها جمعیت آنها فاصله کمی از ترک‌ها دارد. با این حال به لحاظ سیاسی و از نظر انسجام آنها قدرت کمتری در ترکیه دارند. در انتخابات اخیر کردها با وجود برجسته‌تر شدن فعالیت‌هایشان طی چند سال اخیر در منطقه، افول قابل‌توجهی داشتند. در ادامه به بررسی وضعیت کردها پرداخته شده است.
1. آرای حزب دم به‌عنوان بازوی سیاسی پ. ک. ک از 10 درصد به 6 درصد کاهش یافت. این کاهش می‌تواند یکی از دلایل سناریوسازی این جریان برای به آشوب کشیدن وان از طریق اظهارات نامزد پیروز حزب دم باشد. در انتخابات شهر وان، «عبدالله زیدان» شهردار منتخب این شهر از حزب برابری و دموکراسی خلق در جریان سخنرانی در مراسم پیروزی در اقدامی عجیب جمله‌ای چالش‌برانگیز به زبان آورده و از پ. ک. ک حمایت کرد. به دنبال این اقدام وی رد صلاحیت و توسط پلیس بازداشت شد. به جای وی نیز نامزد حزب عدالت و توسعه به شهرداری وان رسید.
2. بخشی از جریانات کرد در حال تبدیل کردن قضیه کردی به یک معضل بزرگ در و برای غرب آسیا هستند. آنها در تعدادی از کشورهای منطقه آشوب ایجاد کرده و در کشورهای غربی نیز آتش‌بیار اقداماتی ضددولت‌های غرب آسیا هستند.
نتیجه این تحولات نه تشکیل کردستان بوده و نه بهبود جایگاه کردها بلکه در روندی کلی باعث ضربه‌پذیری و فشارهای سنگین به آنها شده است. تبدیل کردن صحنه انتخابات آرام ترکیه به زد و خورد یک نمونه از سیاست برخی گروه‌های کردی برای ارتزاق از آشوب و بی‌ثباتی است.
3. با توجه به ملی‌گرایی شدید ترک‌ها و کردها در ترکیه، ادغام این جوامع هنوز با دشواری روبه‌روست هرچند در سطوحی این موضوع صورت گرفته است.
4. با توجه به سیاست‌های منفی ترکیه علیه بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی، کردها به‌عنوان اهرم موثر علیه دولت مرکزی این کشور همواره دارای پشتیبانان مهم و قدرتمند خارجی بوده‌اند.