زینب مرزوقی، خبرنگار گروه نقد روز: کم‌کم درحال نزدیک شدن به روزهای آخر سال آبی جاری هستیم و آن وقت ما می‌مانیم و سدهایی که درصد قابل‌توجهی از آنها خالی هستند. از ابتدای سال آبی امسال یعنی همان اوایل پاییز، کارشناسان هواشناسی و فعالان محیط‌زیستی حوزه آب درباره خطر کمبود نزولات آسمانی هشدار داده بودند. در این بین، ما در «فرهیختگان» دلایل کم‌بارشی امسال، تاثیرات جهان گرمایی و تغییرات اقلیمی را نیز در گزارش‌های متعددی بررسی کردیم. همچنین در گزارشی به‌طور جداگانه و به‌تفصیل درباره مدیریت آب یعنی حلقه مفقوده این حوزه سخن گفتیم. در گزارش‌های دیگر نیز مدیران سازمان هواشناسی کشور پیش‌بینی‌های خود در رابطه با بارش‌های بهاره را مطرح کردند و گفته شد بارش‌های نرمال تا بیش از حد نرمال در بهار انتظار می‌رود اما همچنان نباید به جبران کمبود بارش‌ها درطول سال امیدوار باشیم. همان‌گونه که پیش‌بینی شد، در اغلب نقاطی که انتظار می‌رفت بارش داشتیم. در برخی استان‌ها نیز مانند استان‌های کهگیلویه‌وبویراحمد، چهارمحال‌وبختیاری، فارس، بوشهر، کرمانشاه، لرستان، ایلام، شمال خوزستان، غرب کردستان و دامنه‌های البرز احتمال وقوع سیل هم پیش‌بینی شد، اما درمجموع آنچه مشخص است و آمارها می‌گویند با اینکه میانگین بارش‌های سال گذشته خوب نبود اما میانگین بارش‌های امسال ما از سال گذشته کمتر است. همچنین اختلاف بارش‌ها در نواحی مختلف فاحش است و در نقاطی مانند غرب و جنوب غرب کشور، وضعیت نسبتا مطلوب است اما در مرکز و بخش‌هایی از شرق کشور کمبود بارش‌ها نگران‌کننده است.
21 درصد کمبود بارش با میانگین بلندمدت
صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید که در کل کشور حدود 142 میلی‌متر تا 14 فروردین بارش داشتیم. این مقدار در بلندمدت 180.7 بوده است. او تصریح کرد: «تفاوت میزان بارش‌های امسال ما با میزان بارش‌های بلندمدت، چیزی حدود 21 درصد کاهش را نشان می‌دهد. بعضی از استان‌های ما در حد نرمال یا مقدار کمی بیش از نرمال هستند. استان‌های مانند خوزستان، کرمانشاه، یزد، همدان و سیستان‌وبلوچستان استان‌هایی هستند که بارش‌های تقریبا نرمالی دارند ولی در سایر استان‌های ما بارش‌هایمان کمتر از نرمال است. شدیدترین وضعیت‌ها را هم در استان‌هایی مانند گیلان، چهارمحال‌وبختیاری، فارس، لرستان، هرمزگان، قزوین و تهران شاهد هستیم. ما تا نیمه اول اردیبهشت‌ بارش‌هایی درحد نرمال داریم. در برخی نقاط می‌تواند حتی پیش از نرمال باشد، مانند بارش‌هایی که هفته آینده برای زاگرس‌نشینان داریم ولی عمدتا این بارش‌ها نمی‌تواند کمبود بارشی را که در زمستان داشتیم، جبران کند. ما پیش‌بینی می‌کنیم همچنان پس از بارش‌های بهار نیز کم‌بارشی را نسبت به میانگین بلندمدت داشته باشیم.» وی همچنین در رابطه با پیش‌بینی بارش‌های بهار گفت پیش از بهار هم پیش‌بینی شده بود بارش‌ها نرمال یا بیش از نرمال باشد اما همچنان بر این باور بودیم این بارش‌ها کمبود بارش‌های زمستانه را جبران نمی‌کند و همین اتفاق نیز افتاد، یعنی ما همچنان21 درصد کاهش بارش نسبت به بلندمدت داریم. این کمبود بارش در ادامه هم باقی خواهد بود و اگر بارشی هم داشته باشیم، کمبود بارش‌ها جبران نخواهد شد.
پرشدگی سدها در بارش‌های اخیر تا چه میزان بود؟
اما تابه‌امروز وضعیت سدهای کشور به چه شکل است؟ می‌توان گفت بارش‌های اخیر آنچنان که باید کمبود آب پشت سدها را جبران نکردند اما در کل میزان پرشدگی سد‌های کشور را که در پایان سال ۱۴۰۲، ۴۷ درصد بود، افزایش داد و تا روز تا پنجم فروردین سال جاری به ۵۲ درصد رساند. براساس گزارش جدید شرکت مدیریت منابع آب ایران میزان آب ورودی به سد‌های کشور از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر ۱۴۰۲) نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته (ابتدای مهر ۱۴۰۱ تا آخر شهریور ۱۴۰۲) با کاهش ۱۷ درصدی همراه شده است. همچنین از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ فروردین ۱۶ میلیارد و ۳۴۰ میلیون متر مکعب آب وارد سد‌ها شده است، درحالی‌که سال گذشته این عدد ۱۹ میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب بوده است. حجم آب موجود در سد‌ها نیز از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ فروردین به رقم ۲۵ میلیارد و ۶۴۰ میلیون متر مکعب رسید. این میزان در سال آبی گذشته (ابتدای مهر ۱۴۰۱ تا آخر شهریور ۱۴۰۲) ۲۶ میلیارد و ۷۵۰ میلیون متر مکعب بوده که ۴ درصد کاهش دارد. درحال‌حاضر با وجود 25 میلیارد و 640 میلیون مترمکعب آب ذخیره‌شده در سدهای کشور، 52 درصد ظرفیت مخازن سدها پر و 48 درصد این ظرفیت خالی است. 14 سد مهم کشور ذخایر آبی زیر 20 درصد دارند، به‌عبارتی بیش از 80 درصد ظرفیت مخازن آنها خالی است. همچنین در 16 سد کشور ذخایر آبی آنها نسبت به زمان مشابه سال قبل که سالی خشک و کم‌بارش بوده، بین 25 تا 90 درصد کاهش داشته است. اما با میزان آب پشت سدها چه باید کرد و تابستان چگونه خواهد بود؟ کارشناسان حوزه آب بر این باورند که حلقه مفقوده مساله آب در کشور ما مدیریت است و اگر مدیریت آب براساس مدیریت مدرن پیش برود، کم‌آبی کمتر احساس خواهد شد.
بارش خوب به‌معنای عبور از شرایط خشکسالی نیست
ممکن است که در ذهن بسیاری از افراد این گمان به وجود بیاید که اکنون با بارش‌های بهاره، وضعیت سدهای ما و تنش آبی کشور بهبود خواهد یافت و از شرایط بحرانی عبور خواهیم کرد. اما تا چه میزان این گزاره‌ها علمی است و به واقعیت امر نزدیک است؟ مهدی اسماعیلی‌بیدهندی، مدیرگروه محیط‌زیست پردیس البرز معتقد است سدهای ساخته‌‌شده در هر جای دنیا، هم با رویکرد آبخیزداری درنظر گرفته می‌شود و هم برای مدیریت وقوع سیل در پایین‌دست است. همچنین برای ذخیره‌سازی منابع آب مورد نیاز در بالا دست است تا در حریم خودش راهگشا باشد. اسماعیلی گفت: «این سدها و دریاچه‌هایی که پشت آنها شکل می‌گیرد، یک ظرفیت مشخصی دارد. ظرفیت مشخص تحت‌تاثیر میزان انباشت گل و لای پشت دیواره سد یا موارد دیگر درطول سال‌هاست. ما نمی‌توانیم بیش از ظرفیت یک سد، آب را پشت آن نگه داریم. از لحاظ تنش آبی هم کشور ما یک کشوری با اقلیم گرم و نیمه‌خشک است. هرقدر هم بارندگی‌ها زیاد اتفاق بیفتاد، به دلیل اینکه پراکندگی بارندگی‌ها به نحو مساوی نیست و هم به دلیل ظرفیت محدود سد، ما همواره با تنش آبی روبه‌رو هستیم. این چالشی است که کشور ما و کشورهایی با وضعیت مشابه کشورمان با آن روبه‌رو هستند. مگر اینکه با اجرای طرح‌های آبخیزداری، سعی کنیم این حجم منابع آبی را که به صورت نزولات جوی می‌آید به سمت آب‌های زیرزمینی هدایت کنیم که عملا شاید در بسیاری از جاهای کشور این اتفاق نمی‌افتد.»
اسماعیلی همچنین درباره بارش‌های اخیر عنوان کرد: «درباره بارش‌های اخیر نیز آنچه مهم است، این است که سازمان هواشناسی بین دو محدوده تفاوت قائل باشد. یکی از نواحی، نواحی‌ای است که متوسط بارش ما از بارش جهانی بیشتر است، مانند استان گیلان. نواحی دیگر هم نواحی است که میزان بارش‌های ما از میزان متوسط پایین‌تر است، مانند استان یزد و کرمان. اگر این افزایش بارش اخیر را درنظر بگیریم، در همان استان‌هایی است که متوسط بارش بیش از متوسط بارش کشوری یا جهانی است و در استان‌هایی که ما بارش کمتری داشتیم، اکنون نیز تغییر آنچنانی نداشته‌ایم و نباید امید چندانی برای فصول گرم سال داشته باشیم. واقعیت این است که نباید این بارش‌ها ما را دچار اشتباه در تحلیل نزولات جوی و مدیریت منابع آبی کند.» این فعال محیط‌زیستی همچنین تصریح می‌کند که بارش چه در غالب برف و چه باران، تا زمانی که منابع آب زیرزمینی ما را تغذیه نکند، به‌نحو موثر نمی‌توان روی آن حساب باز کرد. «صرف بارش، نشانه نجات یافتگی شرایط تنش آبی کشور ما نخواهد بود و باید ببینیم که سرنوشت این باران چه خواهد بود. باید مشخص کنیم که میزان قابل‌قبول بارش‌ها در ابتدا در چه نواحی است؟ در نواحی دچار تنش آبی یا سایر نواحی؟ پرسش بعدی این است که اگر در نواحی با تنش آبی باشد، آیا این بارش‌ها را می‌توانیم به نحو درست مدیریت کنیم؟ به نظر من باید بدانیم و تبیین کنیم که صرف بارش‌های مناسب به معنای عبور از شرایط خشکسالی و تنش‌های آبی نیست. متاسفانه در اذهان عمومی و رسانه‌ها این گزاره وجود دارد که تا بارش خوبی رقم بخورد، گمان می‌شود وضعیت آبی ما خوب شد. درصورتی‌که اصل مساله بارش، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.»