ندا اظهری، مترجم: فناوری نانو ازجمله نوآوری‌های مرز فناوری است که جایگاه خاصی را در توسعه علم و فناوری در دنیا ایفا و تولید محصول در بسیاری از صنایع را کارآمدتر و بهینه‌تر کرده است. رقابت بین کشورهای فعال در عرصه نانوفناوری بالاست و در این میان، 10 کشور برتر دنیا رقابت تنگاتنگی با یکدیگر دارند. تا سال گذشته به‌رغم رقابتی که بین ایران با کره جنوبی و عربستان در کسب رتبه چهارمی وجود داشت، ایران همچنان رتبه چهارم دنیا را از آن خود کرده بود اما در رتبه‌بندی جدید شاهد تغییر جایگاه ایران هستیم، به‌طوری‌که با پیشی گرفتن کره جنوبی از ایران در انتشار مقالات نانویی، ایران به رده پنجم سقوط کرد و نگرانی از زنگ خطری که از چند سال پیش به صدا درآمده بود، سرانجام به وقوع پیوست و به‌اصطلاح «شد، آنچه نباید می‌شد.» در گزارشی که در اکتبر 2023 منتشر شده بود، کره جنوبی، ایران را پشت سر گذاشت و از همانجا بود که تنزل رتبه ایران کلید خورد.

50 درصد اختراعات نانویی دنیا در دست آمریکایی‌ها

درست است که حجم مقالات نانویی از نظر تولید علم در این حوزه از اهمیت بالایی برخوردار است و مقدمه تولید محصول و تقویت صنعت به شمار می‌رود، اختراعات مربوط به فناوری نانو نیز بخش دیگری از این حوزه را به خود اختصاص داده اما رابطه مستقیمی با بالا رفتن حجم مقالات ندارد. به‌عنوان مثال، آمریکا که در تولید مقالات نانویی رتبه سوم جهان را به دست آورده، در تولید اختراعات برترین کشور دنیاست. اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا (USPTO) بیش از 9400 اختراع را در سال 2023 صادر کرد که تقریبا 50 درصد از آنها سهم آمریکا شد. پنج کشور دیگر هم که همگی آسیایی هستند، رده‌ها دوم را ششم را کسب کردند. نکته جالبی که در این رده‌بندی به چشم می‌خورد، حضور عربستان سعودی است که در سال‌های اخیر علاقه زیادی به فناوری نانو از خود نشان داده به‌طوری‌که در سال 2023، حدود یک‌پنجم کل پتنت‌های ثبت‌شده در USPTO توسط عربستان و پتنت‌ها و اختراعات مرتبط با نانو بوده است.

نیمی از اختراعات نانویی در چنگ آمریکایی‌ها

طبق آخرین آمارها، آمریکا در سال 2023 با تولید 4552 اختراع رتبه نخست را ازآن خود کرده است. این حجم در مقایسه با 4366 اختراع آمریکا در 2022 با رشد 4.26 درصدی همراه بوده است. سهم اختراعات نانویی آمریکا در سال 2023 حدود 48.29 درصد بوده که در مقایسه با سهم 47.02 درصدی در 2022 با رشد 1.27 درصدی روبه‌رو بوده است. به عبارتی حدود نیمی از اختراعات نانویی دنیا را آمریکایی‌ها در اختیار دارند. در این میان، 2.63 درصد از کل اختراعات به ثبت رسیده در آمریکا را اختراعات نانویی تشکیل می‌دهند.

چینی‌ها با یک پله سقوط سوم شدند

بعد از آمریکا، کره جنوبی به عنوان دومین کشور با بالاترین ثبت اختراع حضور دارد. این در حالی است که در سال 2022 چینی‌ها رتبه دوم بالاترین تعداد اختراعات را در اختیار داشتند اما در سال 2023، کره جنوبی با یک پله صعود جایگزین چین شد. تعداد اختراعات کره جنوبی در سال 2023 به 952 مورد رسید که در مقایسه با 846 اختراع سال 2022 رشد 12.5 درصدی را تجربه کرده است. سهم کره جنوبی از اختراعات نانویی در 2023 حدود 10.1 درصد عنوان شده که در مقایسه با سهم 9.11 درصدی در سال 2022 با رشد 0.99 درصدی روبه‌رو بوده است. از کل اختراعات به‌ثبت‌رسیده در کره جنوبی، 4.10 درصد سهم اختراعات نانویی می‌شود.

در این رتبه‌بندی، چین‌ که نخستین کشور دنیا در تولید و انتشار مقالات نانویی محسوب می‌شود، در تعداد اختراعات نانویی جایگاه سوم را با 877 مورد اختراع به خود اختصاص داده است. آنچه در مورد چین مطرح است، افت روند ثبت اختراع نسبت به 2022 است؛ به طوری که میزان تولید و ثبت اختراع در این کشور از 1000 مورد در 2022 به 877 مورد در 2023 رسیده است که با کاهش 12.30 درصدی همراه بوده است. سهم اختراعات نانویی چین در 2023 حدود 9.3 درصد عنوان شده که نسبت به 10.77 درصد در سال 2022 با کاهش 1.47 درصدی روبه‌رو شده است. علاوه بر این، سهم اختراعات نانویی چینی‌ها از کل اختراعات این کشور 2.56 درصد است.

بعد از آن تایوان رتبه چهارم اختراعات نانویی را با 655 مورد اختراع در سال 2023 در جهان در اختیار دارد که نسبت به 604 اختراع در 2022 حدود 8.44 درصد رشد داشته است. سهم تایوان از اختراعات نانویی در 2023 حدود 6.95 درصد عنوان شده که در مقایسه با سهم 6.5 درصدی در سال 2022 حدود 0.45 درصد رشد داشته است. قریب به 5.34 درصد از کل اختراعات ثبت‌شده در این کشور نانویی هستند. ژاپنی‌ها نیز با 594 اختراع و کاهش 14.4 درصدی نسبت به 691 اختراع در سال 2022 رده پنجم دنیا را از آن خود کرده‌اند. سهم ژاپنی‌ها از اختراعات نانویی در 2023 حدود 6.3 درصد بوده که 1.14 درصد افت داشته است. حدود 1.48 درصد از کل اختراعات در ژاپن را اختراعات نانویی تشکیل می‌دهند. در این رده‌بندی، عربستان‌سعودی با 319 اختراع در 2023 رتبه ششم را به دست آورده‌ که در مقایسه با 253 اختراع در سال 2022 رشد 27 درصدی را تجربه کرده است.

افت 65 درصدی اختراعات نانویی ایران

درست است که ایران در تولید و انتشار مقالات نانویی جایگاه قابل قبولی در دنیا دارد اما از نظر تبدیل علم به محصول و تولید اختراعات نانویی وضعیت خوبی ندارد و سال 2023 هم مانند سال 2022 رتبه 28 دنیا را از آن خود کرد. اما به رغم حفظ جایگاه، حجم اختراعات نانویی ایران به طور چشمگیری کاهش یافته است به طوری که از 23 مورد در سال 2022 تنها به 8 مورد در 2022 رسید که افت 65.22 درصدی را نشان می‌دهد. اگر نگاهی به وضعیت ایران در میان کشورهای منطقه و خاورمیانه بیندازیم، ایران با 8 اختراع در سال 2023 رتبه چهارم را ازآن خود کرده است. در این بین، سهم اختراعات نانویی ایران در 2023 حدود 0.08 درصد گزارش شده که 0.17 درصد نسبت به سهم 0.25 درصدی در سال 2022 کاهش نشان می‌دهد.

بالاترین سهم اختراعات نانویی در خاورمیانه ازآن عربستان

در این بین، عربستان که در سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل توجهی در زمینه‌های علمی و فناوری نانو داشته، رتبه نخست را با 319 اختراع به خود اختصاص داده است. حجم اختراعات نانویی عربستان در سال 2023 حدود 3.38 درصد بوده است که نسبت به 2.72 درصد در سال 2022 رشد 0.66 درصدی را نشان می‌دهد. حدود 19.65 درصد از کل اختراعات در این کشور به اختراعات نانویی اختصاص یافته است. بعد از آن نیز، امارات متحده عربی با 14 اختراع و رشد 55.56 درصدی نسبت به 9 اختراع سال 2022، رتبه دوم خاورمیانه را از نظر تعداد اختراعات کسب کرده است. سهم امارات از اختراعات نانویی در سال 2023 حدود 0.15 درصد گزارش شده که نسبت به سهم 0.1 درصدی در 2022 حدود 0.05 درصد رشد کرده است. اما سومین کشور خاورمیانه هم ترکیه با 12 اختراع نانویی در منطقه است که در مقایسه با 4 اختراعی که در سال 2022 داشته با رشد 200 درصدی همراه بوده است. سهم اختراعات نانویی در ترکیه هم 0.13 درصد در 2023 اعلام شده که نسبت به 0.04 در سال 2022 حدود 0.09 درصد رشد داشته است.

کاهش 2.10 درصدی تعداد مقالات نانویی در دنیا

به گزارش statnano، سال گذشته بیش از 237 هزار مقاله مرتبط با فناوری نانو در پایگاه داده «وب آو ساینس» (WoS) نمایه شد. این تعداد مقاله کمتر از تعداد مقالات نانو در سال 2022 است اما این تعداد هنوز نهایی نشده و معمولا مقالات سال قبل همچنان تا چندماه پس از پایان سال در WoS اضافه و نمایه می‌شوند. طبق آمار، در سال 2022 قریب به 246 هزار و 732 مقاله در حوزه نانو در WoS منتشر شد که انتظار می‌رود با اضافه شدن مقالات منتشر شده‌ای که در ماه‌های آینده به آمار سال 2023 اضافه خواهد شد، کل مقالات منتشر شده مرتبط با نانو در 2023 به حدود 241 هزار و 546 مقاله خواهد رسید. در تازه‌ترین آماری که ارائه‌شده، مقالات نانویی منتشر شده در چند ماه نخست 2024 حدود 38 هزار و 383 مقاله است.

47 درصد مقالات نانویی از آن چینی‌ها

چین با سهم 46.66 درصدی از کل مقالات نانویی در جهان در سال جاری پیشتاز است. تعداد مقالات چین برای دومین سال متوالی از مرز 100 هزار مقاله عبور کرده و در سال 2023 به 112 هزار و 704 مقاله رسیده، درحالی‌که با توجه به 115 هزار و 513 مقاله نانویی چین در سال 2022 با کاهش 2.43 درصدی همراه بوده است. سهم مقالات نانویی چین از کلا مقالات علمی این کشور در سال گذشته 13.97 درصد بوده است. هند که در سال 2022 با 24 هزار و 660 مقاله از آمریکا پیشی گرفته بود و در جایگاه دوم بالاترین تولیدکنندگان مقالات نانویی قرار گرفت، در سال 2023 تعداد مقالات هند با رشد 7.26 درصدی به 26 هزار 450 مقاله رسیده که همچنان رتبه دوم خود را حفظ کرده است. هندی‌ها در سال 2023 سهم 11 درصدی از کل مقالات نانویی منتشر شده در دنیا داشته‌اند و نیز سهم مقالات نانویی هند از کل مقالات علمی این کشور در سال گذشته 16 درصد بوده است. هند و آمریکا در سال 2022 با رقابت تنگاتنگی حرکت می‌کردند اما با توجه به رشد بیشتر هند در سال 2023، فاصله هند از آمریکا بیشتر شد. آمریکایی‌ها هم با 22 هزار 614 مقاله در سال 2023 رتبه سوم را مانند سال 2022 با 24 هزار 271 مقاله کسب کرده است که روند کاهشی را نشان می‌دهد به‌طوری‌که تعداد مقالات نانویی آمریکا نسبت به 2022 با افت 6.84 درصدی همراه بوده است. سهم آمریکا از کل مقالات نانویی در سال 2023 حدود 9.36 درصد اعلام شده است. همچنین سهم مقالات نانویی آمریکا از کل مقالات علمی در 2023 حدود 4.57 درصد بوده است.

ایران پس از 6 سال از کره عقب افتاد

آنچه بیش از هر چیزی در میان برترین کشورهای دنیا در حوزه مقالات نانویی جلب‌توجه می‌کند، عقب افتادن ایران از کره جنوبی در انتشار مقالات نانویی است، به‌طوری‌که ایران در سال 2022 با انتشار 121 هزار و 88 مقاله رتبه چهارم را کسب کرده بود اما در سال 2023 با کاهش 9.59 درصدی تعداد مقالات آن به 110 هزار و 19 مقاله رسید و همین امر کره جنوبی را در مقالات نانویی از ایران پیش انداخت و باعث شدن ایران بعد از شش‌سال حفظ جایگاه چهارمی، به‌رغم هشدارهایی که از سوی کارشناسان داده شده بود، از کره جنوبی عقب افتاد و به رده پنجم سقوط کرد. سهم مقالات نانویی ایران از کل مقالات نانویی دنیا در 2023 به 4.56 درصد رسید که در مقایسه با سهم 4.94 درصدی آن در 2022 با افت 0.38 درصدی همراه بوده است. مقالات نانویی ایران 19.5 درصد از کل مقالات تولیدی کشور هستند.

کره جنوبی در سال 2022 حدود 11917 مقاله نانویی منتشر کرده بود که با افزایش 3.7 درصدی در سال 2023 تعداد مقالات آن به 11493 مورد رسید. سهم کره جنوبی از مقالات نانویی در 2023 بالغ بر 4.76 درصد بوده است. شمار مقالات عربستان سعودی با رشد 8.70 درصدی مقاله در سال 2023، به 10687 مورد رسید، درحالی‌که تعداد این مقالات در 2022 قریب به 9832 مورد بوده است. عربستان سعودی در سال 2023 تنها با چند مقاله کمتر از ایران، رتبه ششم را از آن خود کرد، اما به نظر می‌رسد در سال جاری یعنی 2024 تعداد مقالات عربستان سعودی تاکنون به 1767 مقاله رسیده است. با احتساب این‌که تعداد مقالات نانویی ایران در 2024 حدود 1760 مورد گزارش‌شده، عربستان در‌حال‌حاضر، رتبه پنجم را به دست آورده و سهم آن از مقالات نانویی دنیا در 2023 حدود 4.42 درصد بوده است. سهم مقالات نانویی عربستان سعودی از کل مقالات علمی در سال 2023 حدود 19.77 درصد گزارش‌شده که در مقایسه با 2022 حدود 1.56 درصد رشد داشته است. پس از آن، آلمان، ژاپن، انگلیس به ترتیب رتبه‌های هفتم تا دهم را از آن خود کرده‌اند.

ایران نخستین کشور نانویی خاورمیانه

در مقایسه وضعیت مقالات نانویی ایران با کشورهای خاورمیانه، ایران در سال 2023 با انتشار 11019 مقاله رتبه نخست را از آن خود کرد و بعد از آن نیز عربستان سعودی با 10687 مقاله رتبه دوم منطقه را کسب کرده است. سومین کشور خاورمیانه با بالاترین تعداد مقالات نانویی هم از آن مصر با 6285 مقاله است. ترکیه و عراق نیز به ترتیب با 5290 و 2511 مقاله رتبه‌های چهارم و پنجم منطقه را به خود اختصاص داده‌اند.