خطر فرسایش ژئوپلیتیکی در مرزهای کشور

علی ملکی، خبرنگار گروه نقد روز: مهاجرت در سال‌های اخیر ابعاد گوناگونی پیدا کرده و فرصت‌ها و آسیب‌های زیادی را همراه خود داشته است. پاسپورت، بلیت و فرودگاه امام اولین مواردی است که پس از شنیدن کلمه مهاجرت و حتی خوانش جمله پیشین به ذهن عده زیادی از مخاطبان می‌آید. حجم بالای مهاجرت‌های خارجی در حال وقوع، مقوله مهمی است اما این امر نباید مانع از توجه به ابعاد دیگر آن شود. مهاجرت داخلی یکی از همان ابعادی است که در سایه گردوخاک مهاجرت خارجی گم شده است. موضوعی که اهمیتش از مهاجرت خارجی کمتر نیست و نقش قابل‌توجهی در تغییرات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور ایفا می‌کند. گفته می‌شود که در دهه اخیر سالانه حدود یک میلیون نفر در کشور جابه‌جا شده‌اند. این جابه‌جایی‌ها صرفا محدود به افراد نیست، بلکه بار سنگینی از سبک زندگی آنها و آثاری که از خود در مبدأ بر جای می‌گذارند را نیز شامل می‌شود. این اتفاق اگر با بی‌توجهی و سوءمدیریت مواجه شود، تبعات نامطلوبی را به همراه خواهد داشت. در ادامه با استناد بر آمار رصدخانه ملی مهاجرت ایران، مرکز پژوهش‌های مجلس و گفت‌وگوهای صورت گرفته با اساتید مرتبط به این حوزه، ابعاد مختلف مهاجرت داخلی را بررسی کرده‌ایم.
چرا مردم جابه‌جا می‌شوند؟
علاوه‌بر محدودیت‌ها و تحریم‌های متعددی که همواره بر ایران اعمال می‌شود، بلایای طبیعی نیز سایه سنگینی بر کشور انداخته. 82 درصد از مسـاحت کشـور را مناطق خشـک و نیمه‌خشـک تشـکیل می‌دهـد و میانگین بـارش کشـور در حدود 250 میلیمتر اسـت کـه این میزان کمتـر از یـک‌سـوم میانگیـن بـارش جهانـی اسـت. با این وجود اما سیل همیشه به‌عنوان یکی از مخاطراتی است که زیست مردم را تهدید می‌کند. رانش زمین، آتش‌سوزی، طوفان و افزایش دما از دیگر موارد تهدیدکننده در کشور است. تغییرات اقلیمی هم به‌عنوان یکی از عوامل اصلی این رخدادها به شمار می‌آید. مثلا تا همین چند روز قبل گرمای نسبی هوا در اوج زمستان مردم را سردرگم کرده بود و حالا ورود موج سرمای جدید به کشور و سفیدپوش شدن مناطق مختلف شرایط جوی را به حالت عادی برگرداند. به‌طورکلی، این تغییرات در ایـران و کمبـود بارش‌های ناشـی از آن منجـر بـه کاهـش منابـع آبـی و خشکسـالی شـده اسـت. به‌عنوان‌مثال در سـال 2018 سـطح بارش‌ها بـا افـت 25 درصـدی مواجـه شـد کـه ایـن امـر منجـر به وقـوع کم‌آبی حتـی در مناطـق پـرآب شـمالی و شـمال غربـی کشـور گردیـد. به‌علاوه در حـال حاضـر بیـش از 80 درصـد جمعیـت کشـور اثـرات بیابان‌زایـی را احسـاس می‌کننـد. پیش‌بینی می‌شـود این پدیـده در سـال‌های آتـی، سـالانه حـدود 12 میلیـون هکتـار از اراضـی کشـور را دربرگیرد. همین امر باعث می‌شود که ساکنان نواحی مرزی به فکر تغییر محل زندگی از حاشیه به مرکز بیفتند. بلایـای ناشـی از تغییرات اقلیمـی، رویدادهـای تکـی نیسـتند، بلکه به‌شدت با هـم مرتبط هسـتند و مانند دومینـو عمـل می‌کننـد. به‌عنوان‌مثال، خشکسـالی و مـوج گرمـا بـا هـم اتفـاق می‌افتـد. خشکسـالی منجـر به خشـکی خـاک می‌شـود و درنتیجـه انـرژی خورشـیدی حاصـل از تبخیـر منجـر بـه افزایـش گرمایش سـطح و افزایـش تبخیر می‌شـود. خشکسـالی و مـوج گرما خطـر آتـش‌سـوزی را افزایـش می‌دهـد. علاوه‌بر ایـن، طوفان‌هـای شـن، و درگیری‌هـای آبـی از دیگـر پیامدهای خشکسـالی هستند.

انسان‌گریزی استان‌های پرخطر از منظر بلایای طبیعی
فراوانی رخداد بلایای طبیعی در استان‌های ایران از سال 1920 تا 2020 نشان می‌دهد که استان‌های اصفهان، کرمان، سیستان‌وبلوچستان، آذربایجان شرقی و گیلان به ترتیب متحمل بیشترین بلایای طبیعی بوده‌اند. جالب اینجاست که دو رخداد آزاردهنده اصفهان و سیستان‌وبلوچستان، از یک طرف خشکسالی و از طرف دیگر سیل است! همچنین تقریبا در بیشتر استان‌های کشور این سیل است که فراوانی بیشتری نسبت به دیگر بلایای طبیعی دارد. بررسـی‌های مرکـز آمـار ایـران حاکی از آن است کـه جابه‌جایی جمعیـت طی دهـه اخیـر در کشـور، تـا حـدود زیـادی بـا نقشـه خشکسـالی تطابـق دارد. همچنین به نظر می‌آید کـه شـهرهای مهاجرپذیـر نیـز تنـش‌ آبـی کمتری نسـبت بـه شـهرهای مهاجرفرسـت دارنـد. الگـوی مهاجـرت‌ و جابه‌جایی‌های داخلـی در کشـور در طـی سـالیان گذشـته، همـواره به‌صورت مهاجـرت روسـتایی - شـهری خـود را نمایـان کـرده اسـت کـه عمده‌تریـن و بارزترین دلیـل آن را می‌توان در مسـائل اقتصادی و معیشـتی سـاکنین شهرها و روسـتاها دانسـت.

برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.