طراحی الگوی حکمرانی محیط‌زیست در دانشکدگان فرهنگ و تمدن

فرهیختگان: یکی از مسائل بسیار مهم جهان معاصر به خصوص پس از دهه 1970 که مورد توجه جدی قرار گرفته، محیط‌زیست و مسائل مربوط به آن است. توجه به محیط‌زیست در کشور ما نیز به سال 1307 با تصویب قانون شکار و سپس ایجاد «کانون شکار» برمی‌گردد. در ادامه سازمان شکاربانی و بعدها در سال 1350 سازمان حفاظت محیط‌زیست سامان گرفت. مرکز آموزش عالی محیط‌زیست سال 1351 در کرج توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست پایه‌گذاری شد. به این ترتیب آموزش محیط‌زیست در ایران سابقه‌ای بیش از 50 سال دارد. در سال 1389 این مرکز به دانشگاه محیط‌زیست تغییر نام داد. اکنون اما چند سالی است که این دانشگاه تعطیل شده و تعداد قابل‌توجهی از محیط‌بانان و مدیران سازمان حفاظت محیط‌زیست برای تحصیل در دوره‌های کارشناسی و تحصیلات تکمیلی در دانشگاه آزاد اسلامی تحصیل می‌کنند. در این گزارش به بررسی تعداد دانشجویان و اعضای هیات علمی در گروه محیط‌زیست دانشگاه آزاد و آسیب‌شناسی کاهش رغبت دانشجویان به تحصیل در این رشته‌ها پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

میزبانی 102 واحد از گروه محیط‌زیست
سال‌های ابتدایی دهه 70 رشته شیلات و محیط‌زیست‌ در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال از یکدیگر تفکیک و در نهایت کارشناسی رشته محیط‌زیست تاسیس شد. همان زمان در واحد علوم‌و‌تحقیقات تهران مقاطع تحصیلات تکمیلی رشته محیط‌زیست با سه رشته مدیریت محیط‌زیست، علوم محیط‌زیست و مهندسی محیط‌زیست راه‌اندازی شد. از آنجایی که این رشته تازه‌تاسیس شده بود، همه اساتید گروه محیط‌زیست تخصص‌های دیگری داشتند و از رشته‌های متفاوتی دعوت می‌شدند. امروز اما شمار اساتید گروه محیط‌زیست براساس داده‌های دفتر گسترش دانشگاه آزاد به 153 نفر رسیده است که از دیدگاه جامعه محیط‌زیستی نه یک تهدید بلکه یک فرصت است. درحال حاضر 102 واحد در 28 استان دانشگاه آزاد دارای گروه محیط‌زیست هستند. نکته مهم دیگر در تحلیل وضعیت پایداری، هرم نامتناسب مقطع دانشجو است.

تحصیل اغلب دانشجویان محیط‌زیست در مقطع ارشد
آن‌طور که مرکز گسترش دانشگاه آزاد اعلام کرده است، تعداد دانشجویان کارشناسی فقط 12درصد از کل دانشجویان این رشته است. این نسبت برای دانشجویان ارشد و دکتری به ترتیب حدود 63 و 24 درصد است. بر اساس این آمار، دغدغه کاهش تعداد دانشجوی محیط‌زیست در مقطع کارشناسی مطرح می‌شود. حتی اگر بپذیریم که صندلی‌های مقاطع تحصیلات تکمیلی در رشته محیط‌زیست تا حدودی توسط فارغ‌التحصیلان دیگر رشته‌ها تکمیل می‌شود، با این حال باز ‌نگرانی‌های راهبردی ما درباره آینده این رشته، آن است که شاهد کم‌اهمیت شمرده شدن آن از سوی جامعه هستیم. نگرانی‌هایی که تنها گریبان‌گیر دانشگاه آزاد نیست و باید از منظر ملی و با نگاهی راهبردی و دوراندیشانه برای آن چاره‌جویی کرد.
در حال حاضر در مقطع کارشناسی 361 دانشجو در رشته‌های محیط‌زیست مشغول به تحصیل هستند. دانشگاه آزاد واحد علوم‌و‌تحقیقات بیشترین تعداد دانشجویان رشته محیط‌زیست را به خود اختصاص داده است و واحد تهران شمال و نجف‌آباد در رتبه دوم و سوم قرار گرفته‌اند. در واحد علوم‌و‌تحقیقات 196 دانشجو، واحد تهران‌شمال 62 دانشجو و واحد نجف‌آباد 28 دانشجوی محیط‌زیستی مشغول به تحصیل هستند. واحد تهران مرکزی نیز با 20 دانشجو در رتبه چهارم قرار دارد.
بیشترین تعداد دانشجویان رشته‌های محیط‌زیست در مقطع کارشناسی‌ارشد در حال تحصیل هستند. تعداد این دانشجویان 1873 دانشجو است. دانشگاه آزاد واحد علوم‌و‌تحقیقات با 318 دانشجو بیشترین دانشجوی محیط‌زیستی در مقطع ارشد را به خود اختصاص داده است و واحد الکترونیکی با 177 دانشجو در رتبه دوم و واحد تهران شمال با 155 دانشجو در رتبه سوم قرار دارد.
در مقطع دکتری نیز 702 دانشجو در گروه محیط‌زیست در دانشگاه آزاد مشغول به تحصیل هستند که باز هم واحد علوم‌و‌تحقیقات با 271 دانشجو بیشترین تعداد دانشجو را در خود جای داده است. واحد اهواز با 59 و واحد تهران شمال با 53 دانشجو در رتبه دوم و سوم قرار دارند .

واکاوی علل کاهش رغبت دانشجویان نسبت به محیط‌زیست
اما سوال اینجاست که علت کاهش رغبت دانشجویان به تحصیل در این رشته‌های گروه محیط‌زیست چیست. آنچه از نگاه اساتید و متخصصان این رشته می‌توان بهره برد و به آسیب‌شناسی و دلایل عدم رغبت جامعه برای تحصیل در این رشته مرتبط دانست، در قالب چند مورد اساسی قابل اشاره است. یکی از این دلایل بالا بودن نرخ بیکاری دانش‌آموختگان محیط‌زیست است که حدودا 40 درصد به نسبت رشته‌های دیگر است. همچنین در سال‌های اخیر دانش‌آموختگان رشته محیط‌زیست از بسیاری آزمون‌های استخدامی حذف شده‌اند که نگرانی این دانشجویان را به دنبال داشته است. همچنین پر شدن فرصت‌های شغلی دانش‌آموختگان محیط‌زیست توسط رشته‌های دیگر مانند جغرافیا و شهرسازی را باید از دیگر عوامل عدم تمایل دانشجویان دانست. تصور غیرضروری بودن مقوله محیط‌زیست و فانتزی انگاشتن آن را شاید بتوان از دیگر دلایل دانست. البته ناآشنا بودن مدیران با توانمندی‌های کارشناسان محیط‌زیست نیز در این عدم رغبت بی‌تاثیر نیست. ترک فعل درخصوص تبصره 1 ماده 16 قانون هوای پاک را می‌توان از دیگر دلایل دانست. همچنین اشباع نیاز متقاضیان توسط دانشگاه‌هایی که غالبا بی‌کیفیت هستند و با اعتبارسنجی‌های غیرصحیح، راه غلط را پیش‌روی متقاضیان قرار می‌دهند و به تصویر کلان جامعه از این رشته و فارغ‌التحصیلان آسیب وارد کرده‌اند را نیز نباید فراموش کرد. کارشناسان معتقدند مهارتی نبودن آموخته‌های دوره‌های کارشناسی و حتی مقاطع تحصیلات تکمیلی و عدم تطابق دروس با نیازهای روز محیط‌زیست کشور را باید از دیگر عوامل دانست. نبود رویکرد کارآفرینی در دروس رشته محیط‌زیست از دیگر عوامل است که باعث شده دانش‌آموختگان این رشته معطل استخدام بمانند. همچنین درنظر نگرفتن شرایط حضور در کلاس‌ها برای داوطلبان شاغل در شهرداری‌ها، سازمان حفاظت محیط‌زیست، آتش‌نشانی، سازمان منابع طبیعی و دیگر ادارات دولتی و جذاب نبودن رشته‌های فعلی محیط‌زیست برای مخاطبان (مغفول ماندن گرایش‌های جدید محیط‌زیست در مقاطع تحصیلات تکمیلی مانند حکمرانی محیط‌زیست یا دیپلماسی محیط‌زیست) را نیز نباید فراموش کرد. تمام این عوامل باعث شده گرایش دانشجویان به تحصیل در این رشته‌ها کاهش پیدا کند.

پاسخ به دغدغه‌هایی از جنس حکمرانی محیط‌زیست
گروه‌های محیط‌زیست دانشگاه آزاد با در اختیار داشتن تعداد قابل‌قبولی از همکاران هیات علمی توانمند و حضور موثر دانش‌آموختگان پرشمار و باانگیزه آن در مناصب مهم، همواره به عنوان بازوی قوی محیط‌زیست کشور محسوب شده است. کیفیت منابع طبیعی و محیط‌زیست کشور وقتی به جایگاه مورد‌انتظار خواهد رسید که از همه ظرفیت‌های خود از جمله پتانسیل‌های دانشگاه آزاد بهره‌مند شود.
به‌خاطر داشته باشیم، بستر‌سازی تمدنی در نظام اسلامی بدون داشتن محیط‌زیست سالم ناممکن است و ‌این هدف غایی‌ با نصب‌العین قرار دادن فرمایشات مقام‌معظم‌رهبری در سیاست‌های کلی محیط‌زیست که در سال 1394 به روسای قوا ابلاغ شد، به منصه ظهور خواهد رسید. در همین‌جا دانشکدگان فرهنگ و تمدن و گروه محیط‌زیست انسانی برای عملیاتی کردن 15 بند سیاست‌های ابلاغی آمادگی خود را اعلام می‌کند تا در گام دوم انقلاب، زمینه‌ساز الگویی برای حکمرانی محیط‌زیست در سطح جهانی باشد.