نقد و بررسی کتاب «فقیهان و انقلاب ایران»

به گزارش فرهیختگان آنلاین، ارتباط اسلام و اداره جامعه و به تبع آن نحوه مواجهه فقیهان با سیاست ازجمله مباحثی است که بعد از انقلاب اسلامی مورد توجه ویژه اندیشمندان قرار گرفته است. برخی با بعضی ارجاعات تاریخی از منش و روش فقهای شیعه در طول تاریخ بر پیوند همیشگی مراجع و علمای شیعه با سیاست و قدرت استدلال می‌کنند و برخی شواهدی را مبنای این نظر قرار می‌دهند که اساسا علمای اسلامی لابشرط از دخالت در سیاست بوده‌اند و بیشتر به زعامت دینی پرداخته و از امور سیاسی و حکومتی دوری گزیده‌اند. پیروزی انقلاب اسلامی به‌عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ ایران به رهبری یک عالم دینی ازجمله مقاطعی است که فضای عمومی و اجتماعی به‌شدت تحت‌تاثیر سیاست است و در این میان کنش فعالانه یا منفعلانه فقها در این فضا بیش از سایر ادوار مورد توجه قرار گرفته است.

سیدهادی طباطبایی در کتاب «فقیهان و انقلاب ایران»، به بررسی و تحلیل منش سیاسی و مواجهه 11 تن از فقهای شیعه، پس از آیت‌ا... بروجردی می‌پردازد. این کتاب شیوه‌ رفتار این فقها را با انقلاب اسلامی ایران به تصویر کشیده و انتشارات کویر آن را به چاپ رسانده است.

مقطع تاریخی رحلت آیت‌الله بروجردی در سال 1340 تا سال 57 آبستن حوادثی است که درنهایت به انقلاب اسلامی منتهی می‌شوند. از این منظر به انتخاب فقهای پس از آیت‌ا... بروجردی نکته‌ برجسته‌ای است که نویسنده آگاهانه بر آن تمرکز کرده است، زیرا پیش از این، فقاهت شیعه در هیچ مقطع تاریخی چنین تاثیر اجتماعی و اثرگذاری حکومتی در شیوه‌ زیست شخصی و اجتماعی مردم نداشته است. درگذشت آیت‌ا... بروجردی رویدادی است که پیامد آن دگرگونی‌های فراوانی پدید آورد و نخستین سنگ‌های بنای بلندی را روی هم چید و بنیانی نهاد که زمینه‌ساز ظهور خیزشی اجتماعی و تغییرات بنیادین در مناسبات سیاسی منطقه و جهان شد.

عدم‌پرداخت به احوال و چگونگی زیست شخصی فقیهان در این اثر ازجمله نقاط‌قوت این کتاب است. عدم ورود به چنین مقولاتی از تکرار مباحث و ایجاد کسالت مخاطب پیشگیری کرده و توجه اصلی مخاطب به مشی سیاسی و اجتماعی فقهای مورد بحث به نحو مناسبی انجام شده است.

 به عقیده عبدالرضا طباطبایی منتقد کتاب، آنچه خواننده کتاب را تشویق به تورق می‌کند، تمایل به آگاه شدن از مشی و مرام اجتماعی فقیهانی است که موضعگیری‌های سیاسی و اجتماعی آنان در نیم‌قرن اخیر جامعه را به واکنش و خیزش‌های اجتماعی واداشته و گاه به حالت انفعال و سکون کشانده است. این امور به هرروی در کنش‌ها و واکنش‌های هیات حاکمه، تصویب قوانین و تصمیم‌گیری‌های حکومتی حکام و دولتمردان عصر پهلوی موثر بوده است.

او در ادامه می‌نویسد: «از نکات برجسته‌ای که شایسته‌ ذکر است؛ خویشتنداری، واقع‌نگری و نگرش علمی نویسنده به موضوع است که با رعایت امانت پرهیز از دخالت علایق و سلایق و دوری از اعمال و اعلام‌نظر شخصی، راوی صادق رویدادها، آراء و اندیشه‌هایی است که در برهه‌ای اثر‌گذار و تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه‌بر این، نویسنده تصویری از دیدگاه‌های مذهبی و فقاهتی علمای شیعه را به نمایش می‌گذارد که بر پویایی فقه شیعه اصرار دارند.»

عبدالرضا طباطبایی معتقد است که نگاه نویسنده منصفانه و تاریخ‌نگارانه است و باید گفت در این کتاب تقدیس قلم و قداست خبر قربانی دیدگاه، تفسیر و تعبیرِ شخصی نویسنده نشده است. این نکته و همین‌طور گزارش و جست‌وجو در اسناد متعدد و معتبر که با دقت کافی و کامل صورت گرفته است، خواننده کتاب را با فراز و فرودها، نفی و اثبات‌های دیدگاه‌های سیاسی و اعلام مواضع اجتماعی و انکار و اقبال حکومتی و به‌طور کلی مشی و مرام دیدگاه‌های کنشگران عرصه فقاهت در معرکه سیاست آگاه و آشنا می‌کند تا بدانجا که شاید بتوان چکیده و ماحصل مطالعه کتاب را تعدیل پیشداوری‌ها و اصلاح دیدگاه عام و کلی دانست که علی‌الاصول داوری بسیاری از مردم، حتی صاحبان‌نظر و اندیشه بر این نظریه استوار است که پس از آیت‌الله بروجردی همه فقیهان شیعه بر لزوم مبارزه و سقوط نظام پادشاهی و درنهایت استقرار حکومتی منطبق با دیدگاه‌های فقهای شیعه اجماع و اتفاق‌نظر دارند؛ حال آنکه نادرستی تعمیم چنین فرضیاتی آشکار شده است و حتی در مواردی مواضعی مغایر و متضاد با چنین برداشت و پیش‌داوری مشاهده می‌شود.

طباطبایی در پایان نثر شیوا و روان فارسی و دوری از به کار بردن الفاظ و ترکیب‌هایی که به اقتضای موضوع درک مطالب را سنگین و با کندی مواجه می‌کند را از دیگر مواردی می‌داند که مشوق مخاطب در مطالعه این کتاب است. نویسنده با آرامی به دنبال نایافته‌های خود، واژه‌ها را دنبال می‌کند و به مواردی دست می‌یابد که بسیاری از آنها در دسترس همگان نبوده است. یا با رعایت احتیاط می‌توان گفت به این گونه یکجا و در یک کتاب یافت نمی‌شود.

کتاب «فقیهان و انقلاب ایران» با عنوان فرعی «یک نسل پس از آیت‌ا...‌العظمی بروجردی» در ۳۹۲ صفحه و با قیمت ۲۸هزار تومان اسفند ماه گذشته منتشر شده است.