سیمرغ مردمی جشنواره از کجا آمد و چه سرنوشتی دارد؟

مریم فضائلی، خبرنگار: در دوره شانزدهم یعنی در بهمن‌ماه سال 1376 اولین باری بود که سیمرغ بلورین «بهترین فیلم از نگاه تماشاگران» به جشنواره‌‌ فجر آمد. ورود این عنوان به مثابه‌ رنگی جدید در بین چهارچوب‌های مشخص‌شده از سمت داوران بود. این سیمرغ، نظرات را از محدوده‌‌ داوران خارج و صورتی تعاملی‌ با مخاطبان سینما می‌ساخت.
این جایزه به مرور به درجه‌ای از ارزشمندی رسید که صاحبان فیلم‌ها برایشان کسب این جایزه از اهمیت بسیاری قرار گرفت و جزء مهم‌ترین جوایز جشنواره شد. اهمیت این جایزه از این منظر است که از سویی به دستگاه پخش و معرفی فیلم برای فروش در گیشه سینما کمک می‌کند و از سوی دیگر از دردسر رقابت برای نمایش در بهترین فصل اکران یعنی عید نوروز می‌کاهد. البته این موضوع براساس فرمول مشخصی نیست اما بین سینماداران و صاحبان فیلم‌ها، به دست آوردن جایزه‌‌ مردمی مساوی است با دستیابی به اکران نوروزی. در این بین استثنا هم وجود دارد؛ فیلم «مغزهای کوچک زنگ‌زده» در سال 1397 به دلیل همزمانی با جام جهانی، از سوی عواملش تصمیم گرفته شد تا به تعویق بیافتد و شش ماه بعد، در شهریورماه اکران شد تا مخاطبان بیشتری به دست آورد.

‌نظر مردم یا نظر داوران؟
یکی از مهم‌ترین نکته‌هایی که درباره سیمرغ بهترین فیلم از نگاه تماشاگران وجود داشته است، میزان انطباق آرای مردمی جشنواره با رای هیات داوران بود. در اولین سالی که این سیمرغ پا به جشنواره گذاشت، اتفاق نظر بین مردم و داوران کاملا وجود داشت و هر دو دسته، فیلم «آژانس شیشه‌ای» از ابراهیم حاتمی‌کیا را انتخاب کردند. بعد از 12 سال این اشتراک نظر بر انتخاب بهترین فیلم، در جشنواره‌‌ بیست و هشتم و دوباره با ابراهیم حاتمی‌کیا و فیلم‌سینمایی «به رنگ ارغوان» رقم خورد. فیلم «رخ دیوانه» با ابوالحسن داوودی در جشنواره‌‌ سی‌ و سوم، سومین فیلمی بود که بین داوران و مردم در نقطه‌‌ اشتراک قرار گرفت. دو سال بعد از آن، در جشنواره‌ سی و پنجم، «ماجرای نیمروز» از محمدحسین مهدویان دو سیمرغ بلورین داوران و مردم را کسب کرد. در تمام سال‌های اهدای سیمرغ بهترین فیلم از نگاه تماشاگران تنها همین چهار فیلم بود که همزمان توانستند نظر هیات داوران را هم جلب کنند و در باقی دوره‌ها شاهد اختلاف سلیقه و رای میان داوران و تماشاگران جشنواره فجر در انتخاب بهترین فیلم بوده‌ایم. نکته قابل توجه این است که در دوره بیست و یکم فجر، فیلم سینمایی «فرش باد» هیچ جایزه‌ای از داوران جشنواره دریافت نکرد اما از سوی تماشاگران برگزیده شد.
دلیل اهمیت این موضوع به این جهت است که‌ سیمرغ بهترین فیلم جشنواره از نگاه تماشاگران به رغم اهمیتی که برای تعیین سرنوشت اقتصادی یک فیلم در چرخه اکران دارد، اساسا یک جایزه فنی به‌حساب نمی‌آید و فیلم‌هایی که این سیمرغ را تا به امروز شکار کرده‌اند، الزاما از نظر استانداردهای سینمایی بهترین‌های فجر نبوده‌اند.

روند اخذ نظر مردم
سیمرغ مردمی همان‌طور که همراه با محبوبیت بود، در دوره‌هایی اعتراض برخی از سینماگران را هم برمی‌انگیخت و باعث می‌شد که گروهی متهم به رعایت نکردن اخلاق شوند و در روند عادی آن، اختلال پیش بیاید. در دوره‌هایی صاحبان فیلم‌هایی که آمار رضایت مخاطبان‌شان خیلی نزدیک به هم بود راه‌های میانبری را می‌آزمودند تا این ‌جایزه را از‌آن خود کنند. این روند چه در زمانی که این آرا به صورت دستی و توسط خانه سینما جمع‌آوری می‌شد و چه زمانی که به صورت مکانیزه ثبت می‌شد، ادامه داشت.
تا دوره سی و پنجم جشنواره فیلم فجر متولی اخذ آرا، خانه سینما بود به طوری که در دوره‌های آخری که این نهاد مسئولیت ثبت و ضبط این آرا را بر عهده داشت برای آنکه شبهات به حداقل برسد مسئولان، آرا را به تفکیک و به تعداد در سن اختتامیه جشنواره قرائت می‌کردند. آنچه اما اعتراض سینماگران را نسبت به روند رای‌گیری برمی‌انگیخت شفاف نبودن مراحلش بود تا جایی که در دوره‌هایی صاحبان آثار صندوق‌های رای را عاری از صداقت و مملو از تقلب می‌دانستند. این یعنی دخل و تصرف در این صندوق و وارونه کردن رای مردم.»
سینماگران، دخالت در رای مردم را تا جایی می‌دانستند که گاه مستندانی از خرید بلیت‌ها به صورت عمده و هدایت آنها در جهت یک فیلم خاص ارائه می‌کردند همین موضوع مسئولان سازمان سینمایی را بر آن داشت تا شکلی تازه از رای‌گیری را بیازمایند. به همین واسطه بساط فرایند اخذ رای به شکل فیزیکی برچیده و رای‌گیری مکانیزه توسط سامانه‌ سمفا جایگزین آن شد اما این شیوه هم تنها چهار دوره دوام آورد و با گذر زمان همان اتهاماتی که متوجه روش سنتی بود در شیوه جدید هم عنوان شد؛ باز هم همان قصه تکراری خرید بلیت‌های عمده و بر هم زدن خط جاری آرای مردم. این موضوع در دوره چهلم به اوج خود رسید و در نهایت به کوتاه ماندن دست و نظر مردم از جشنواره ختم شد.

گام‌های لرزان یک سیمرغ
در کشاکش شروع چهل و دومین جشنواره‌‌ فیلم فجر، این سیمرغ برای سومین سال متوالی حذف شد. مجتبی امینی، دبیر این رویداد درباره حذف سیمرغ مردمی در نشست خبری که روز سه‌شنبه 10 بهمن تشکیل شد، توضیح داد: «همه ما این جایزه را دوست داریم، به عنوان یک مخاطب و فیلمساز این را می‌گویم، هنوز هیچ استاندارد فنی در ناوگان اکران وجود ندارد که بتواند محقق کند خطایی در این موضوع رخ ندهد. چندین ماه دوستان شرایط را بررسی کردند اما شرایط آن فراهم نشده است، اما کدام جشنواره الف دنیا این جایزه را دارد؟ هیچ جای جهان چنین جایزه‌ای ندارد! همه مخاطبان و صاحبان آثار این جایزه را دوست دارند، اما هنوز ساختار منسجمی برای آن نداریم. اتفاقا هر سال هم بر سرش دعوا می‌شود اما هنوز شرایط آن فراهم نیست و زیرساخت فنی لازم را نداریم و عوامل مختلفی دارد که یکی از آنها اکران عدالت است.»