دریاچه روسفید شد

زینب مرزوقی، خبرنگار گروه نقد روز: تقریبا دو هفته‌ای می‌شود که نزولات آسمانی در استان‌های شمالی کشور تداوم داشته و برخی مناطق به میزان قابل‌توجهی برف نیز باریده است. از جمله‌ مناطقی که بارش‌ها در آن امیدوار‌کننده بود، حوضه آبریز دریاچه ارومیه است.
براساس بررسی‌های کارشناسی صورت‌گرفته در رابطه با وضعیت امروز دریاچه ارومیه، تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌ها، توسعه نامتوازن بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و مصرف بیش از حد مجاز منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه به عنوان سه عامل اصلی در وضعیت کنونی دریاچه مطرح شده است. در بحث تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌ها بررسی آماری نشان می‌دهد میزان بارندگی‌ها در دو دهه اخیر نسبت به دوره درازمدت ۵۰ ساله بیش از ۱۸ درصد کاهش یافته که این کاهش در کنار تغییر الگوهای بارش (وقوع بارش‌های کمتر از ۵ میلیمتر با رواناب ناچیز) موجب کاهش شدید رواناب تولیدی در سطح حوضه شده است. همچنین درجه حرارت در سطح حوضه آبریز در دو دهه اخیر نسبت به دوره درازمدت ۵۰ ساله در حدود یک الی دو درجه سانتیگراد افزایش یافته که مطابق با برخی مطالعات این افزایش درجه حرارت منجر به افزایش میزان تبخیر و مصرف آب در حوضه آبریز در حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب می‌شود. یکی از مهم‌ترین موضوعات این می‌تواند باشد که ذخایر برفی نیز نسبت به میانگین 11 ساله حدود ۸۵ درصدی کاهش داشت که این امر موجب شده رواناب‌های تولیدی نسبت به شرایط نرمال به میزان ۶۰ درصد کاهش داشته باشد.
توسعه نامتوازن بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در دو محور افزایش مساحت اراضی کشاورزی و تغییر الگوی کشت از کم‌مصرف به پرمصرف موجب افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی شده است. دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در گفت‌وگویی که اخیرا با ایرنا داشته، گفته است که در این بخش با تغییر کاربری اراضی زراعی آبی به باغی، تغییر کاربری اراضی دیم به اراضی آبی و تغییر کاربری اراضی ملی به اراضی آبی کشاورزی مواجه هستیم. براساس آمارهای موجود، از زمان شروع کاهش تراز آب دریاچه ارومیه (سال ۱۳۷۷) تاکنون مساحت اراضی کشاورزی در حدود ۱۳۹,۱۸۶ هکتار افزایش پیدا کرده است. 
همچنین ۹۰ درصد مصارف آب حوضه در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که ۵۷ درصد از این مصرف توسط سه محصول یونجه با ۳۲ درصد، سیب با ۱۷ درصد و چغندرقند با ۷.۸ درصد است، یعنی سطح زیر کشت یونجه حدود ۷۰۰۰۰ هکتار،  سطح باغات سیب حدود ۵۸۰۰۰ هکتارکه ۵۰ درصد سطح باغات سیب عمر بیش از ۳۰ سال دارند و سطح کشت چغندرقند حدود ۲۵۰۰۰ هکتار را به خود اختصاص داده است.
از ابتدای دولت سیزدهم کارگروه ملی دریاچه ارومیه به ریاست معاون اول رئیس جمهور شکل گرفت. همان‌طور که در رسانه‌های رسمی دولت اعلام کرده‌اند؛ اسفند1401 فاز اول پروژه انتقال آب از سد «کانی‌سیب» به دریاچه ارومیه به بهره‌برداری رسید. همچنین آنگونه که ایرنا می‌گوید دو پروژه نیمه‌کاره انتقال پساب‌های تصفیه‌شده فاضلاب‌های بهداشتی شهرهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه به‌خصوص دو شهر بزرگ تبریز و ارومیه و طرح انتقال آب مدول سوم تصفیه‌خانه شهر ارومیه و خط انتقال پساب بهداشتی به طول ۱۱ کیلومتر در تیرماه سال ۱۴۰۲ به بهره‌برداری رسید.

   بارش‌ها در حوضه آبریز ارومیه نسبتا خوب است
براساس آماری که سازمان هواشناسی در اختیار «فرهیختگان» قرار داده است؛ میزان بارش از ابتدای سال آبی در حوضه دریاچه ارومیه تا 6 بهمن‌ماه سال جاری در حوضه دریاچه ارومیه 101 میلیمتر بارش وجود داشته است. این درحالی است که در مدت زمان طولانی‌مدت باید 117 میلیمتر بارش داشته باشد، یعنی تقریبا 16 میلیمتر با میانگین طولانی‌مدت، فاصله دارد اما در مقایسه با سال گذشته وضعیت بهتر است، یعنی حدود 37 میلیمتر بیشتر از سال گذشته در حوضه دریاچه ارومیه بارش داشته‌ایم. اکنون باید دید که در کنار بارش‌های اخیر و تلاش‌های ادعا شده توسط دولت برای احیای دریاچه ارومیه؛ چه روندی باید پیش گرفته شود تا درنهایت دریاچه ارومیه احیا شود؟ محمد درویش معتقد است که حقابه معین‌شده برای دریاچه ارومیه سالانه سه و چهار دهم میلیارد مترمکعب است. درویش در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «سالانه باید ورودی آب به دریاچه ارومیه، سه و چهار دهم میلیارد متر مکعب باشد. آب قابل استحصال حوضه آبریز دریاچه ارومیه حدود هفت میلیارد متر مکعب است و در واقع ما باید 500 تا 600 میلیون متر مکعب آب شرب کل مردم حوضه آبخیز دریاچه ارومیه در سه استان آذربایجان غربی، شرقی و کردستان را تامین کنیم. اگر که این میزان آب شرب را در ابتدا از آن هفت میلیارد اختصاص دهیم، شش و چهار دهم میلیارد متر مکعب آب باقی می‌ماند. از این شش و چهار دهم میلیارد مترمکعب، باید سه و چهار دهم از آن را به حقابه اختصاص دهیم. آن وقت سه میلیارد مترمکعب دیگر باقی می‌ماند که این سه میلیارد متر مکعب باید در بخش کشاورزی و صنعت مورد استفاده قرار بگیرد. اگر که چنین اتفاقی در تقسیم آب بیفتد، دریاچه ارومیه به‌راحتی و ظرف پنج سال آینده کاملا احیا خواهد شد.» درویش ادامه داد: «آن وقت نیاز آبی اقلام زراعی حوضه آبخیز دریاچه ارومیه حتی کمتر می‌شود. وضعیت بهتر خواهد شد. پتانسیل گردشگری در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه شکل خواهد گرفت. درآمد مردم در حوزه تقویت گردشگری، افزایش پیدا می‌کند. بنابراین اگر دولت مقداری فشار تحمل کند؛ هدفمندی یارانه‌هایی که گفته می‌‌شود، واقعا اعمال کند و تمام چاه‌ها را برای دو سال ببندد و خسارت‌هایش را مستقیم به صاحبان چاه‌ها بپردازد، بعدا و پس از احیای دریاچه می‌تواند از محل درآمدها و سرمایه‌گذاری، این هزینه را جبران کند. اما اگر ما به هر دلیل و بهانه‌ای نخواهیم آن سه و چهار دهم میلیارد مکعب آب را در اختیار دریاچه قرار دهیم، یعنی حقابه دریاچه پس از شرب و قبل از کشاورزی و صنعت اختصاص پیدا نکند؛ هرگز نمی‌توانیم دریاچه را احیا کنیم و با این روش‌های فرسایشی هم نمی‌توانیم مشکلات را حل کنیم.»

   باید صادرات آب مجازی متوقف شود
این فعال محیط زیستی در ادامه گفت‌وگو تصریح کرد: «واقعیت ماجرا این است که اکنون بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه؛ شش و هشت دهم میلیارد متر مکعب آب مصرف می‌کند، یعنی تقریبا به اندازه کل آب قابل اختصاص حوضه آب برای کشاورزی مصرف می‌شود. در انتها هم هر سال بیش از یک میلیون سیب روی دست کشاورز باقی می‌ماند. در آخر نمی‌دانند با آن چه کنند و هدر می‌رود. باید دست‌کم برای پنج سال، هر نوع صادرات آب مجازی یعنی صادرات بخش کشاورزی متوقف شود و فقط در حد نیازهای اهالی ساکن داخل حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجازه کشت و کار بدهیم. سپس به سراغ معرفی منابع درآمدی جایگزین مردمی برویم که باید یک دهه کشاورزی و دامداری را کنار بگذارند و اصولا اقتصاد آب‌محور به‌طور کامل کنار گذاشته شود، یعنی دولت باید دولت برای اتصال انرژی‌های خورشیدی و بادی کمک کند تا اهالی از درآمد آن بهره‌مند شوند. به همین ترتیب زیرساخت‌های توسعه گردشگری اعم از تاریخی، فرهنگی، تفریحی و... که بستر بسیار مناسبی در حوضه آبخیز دریاچه دارد، تقویت شود. مبادلات تجاری و بازرگانی و مناطق آزاد تجاری با ملموس بودن سود این مناطق این حوزه شکل بگیرد. مثلا در کل این حوضه دریاچه ارومیه مردم بتوانند خودروهای خارجی بودن هزینه‌ها گمرکی داشته باشند. اینگونه باید انگیزه برای مردم ایجاد کنیم تا نیاز آبی در بخش کشاورزی به سه میلیارد متر مکعب کاهش پیدا کند. اگر این اتفاق بیفتد، دریاچه احیا می‌شود.»
   هیچ کار مثبتی برای دریاچه ارومیه انجام نمی‌شود
اما اکنون کجای راه احیای دریاچه ارومیه هستیم؟ درویش در پاسخ به این سوال «فرهیختگان» گفت: «معتقدم که مطلقا ما هیچ کار مثبتی انجام نداده‌ایم. بلکه مشکلات را هم بیشتر کردیم. به هرحال ستاد احیای دریاچه ارومیه هشت سال فعالیت کرده است. دو سال هم در دولت سیزدهم فعال بوده است. پارسال طرح انتقال آب زاب به دریاچه ارومیه را افتتاح کردند. قرار بود سالانه 300 میلیون متر مکعب آب وارد دریاچه شود و این رقم در پایان سال به‌تدریج به 600 میلیون متر مکعب افزایش پیدا کند. نه‌تنها آن 600 میلیون اختصاص داده نشد، بلکه آن300 میلیونی که رئیس جمهور افتتاح کرد را هم به دریاچه ندادند، یعنی اگر آن 600 میلیونی که دوستان ادعا کرده بودند، به آن هفت میلیارد اولیه که گفته شد اضافه کنیم آن وقت آب قابل استحصال به هفت و شش دهم میلیارد متر مکعب تبدیل می‌شود. آن موقع در زمانی که خشکسالی است و بارندگی کم و زیاد می‌شود ما می‌توانیم روی آن هفت میلیارد به‌طور ثابت حساب کنیم اما همین کار هم انجام نشد. قرار بود تمام پساب‌ها و فاضلاب‌های شهرهای منتهی به حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، تصفیه شود و آب تصفیه شده وارد دریاچه شود، حتی این کار هم به‌صورت کامل انجام نشد.» درویش همچنین در رابطه با کارهای وعده‌داده‌شده از سوی دولت ادامه داد: «قرار بود که سیستم به کاشت عمل شود و اراضی که کشت چغندر انجام می‌دهند، کاهش پیدا کنند اما 24 هزار هکتار اراضی تحت کشت چغندر افزایش پیدا کرد، حتی یک کارخانه قند جدید در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه هم احداث کردند و همان کارخانه فشلی که در خراسان، استانداردهای لازم را نداشت را در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه مستقر کردند. احداث این کارخانه باعث تقویت فشار و کشت چغندر خواهد شد.» حالا باید دید با این میزان بارش نسبتا مطلوب در حوضه آبریز ارومیه بالاخره مدیریت آب برای سیراب کردن دریاچه ارومیه اتفاق می‌افتد؟