اندونزی؛ هدف جدید سیاست نگاه به شرق ایران

سجاد عطازاده، مترجم: فرد اچ. لاوسون، استاد رشته «دولت» در کالج میلز دانشگاه نورث ایسترن بوستون ایالات‌متحده آمریکا، در مقاله‌ای با عنوان «مراوده ایران با اندونزی؛ چرا؟ و چرا اکنون» که در مجله Australian Journal of International Affairs منتشر شده به بررسی روابط رو به رشد جمهوری اسلامی ایران و اندونزی پرداخته است. اگرچه این مقاله از دیدگاه غربی نوشته شده اما خوانش آن می‌تواند ضمن روشن کردن اهمیت روابط تهران و جاکارتا، تمرکز غربی‌ها بر سیاست نگاه به شرق جمهوری اسلامی ایران را نیز روشن سازد.
سیاست «نگاه به شرق» جمهوری اسلامی ایران اغلب از طریق تبیین روابط تهران با جمهوری خلق چین، هند و جمهوری‌های شوروی سابق توضیح داده می‌شود. این سیاست که به‌عنوان کارزاری برای ایجاد مشارکت‌های دیپلماتیک و اقتصادی با کشورهای آسیایی مذکور آغاز شد، اکنون ابعاد امنیتی قابل توجهی به خود گرفته است. تهران و پکن در نوامبر 2016 یک توافقنامه همکاری نظامی امضا کردند که زمینه لازم را برای رزمایش دریایی مشترک دوطرف در دریای عمان در تابستان سال بعد را فراهم کرد. چین و ایران در مارس 2021 هم یک پیمان همکاری راهبردی 25 ساله منعقد کرده بودند. در همین حال، تهران و دهلی‌نو هم اقداماتی را برای تقویت همکاری‌ها در زمینه مسائل امنیتی داخلی و خارجی و ازسرگیری همکاری‌های خود در بندر چابهار انجام دادند؛ بندری که انتظار می‌رود امکانات آن باعث ارتقای تجارت دوجانبه شود و به کشتی‌های جنگی ایران اجازه دهد نیازی به عبور از گلوگاه تنگه هرمز نداشته باشند. این بندر هند را نیز قادر می‌سازد تا به‌طور موثرتری بر فعالیت‌های دریایی پاکستان و همچنین حضور رو به گسترش چین در دریای عرب نظارت کند. با این حال این ابتکارات تنها بخشی از حرکت جمهوری اسلامی به سمت شرق را تشکیل می‌دهند. حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت ایران در اکتبر 2016 به ویتنام، مالزی و تایلند سفر کرد. اقدامی که به گفته یکی از کارشناسان مطلع، موازنه بیشتری را در معادله شرق و غرب در دیپلماسی ایران به ارمغان آورده و البته به ایران کمک می‌کرد تا جایگاهی مناسب در جنوب شرقی آسیا و سازمان‌های منطقه‌ای تاثیرگذار آن برای خود ایجاد کند. چشم‌انداز برقراری روابط نزدیک‌تر بین تهران و کوالالامپور پس از کاهش خصومت ایران و عربستان که در بهار 2023 شکل گرفت، روشن‌تر شد اما در این میان، رخداد مهم تلاش اخیر ایران برای ایجاد روابط نزدیک‌تر با اندونزی است.

ایران و اندونزی
پس از یک دهه رکود، روابط ایران و اندونزی در اوایل سال 2020 احیا شد. در ژانویه آن سال، سفیر ایران در جاکارتا به خبرنگاران گفت که دولت متبوع او مشتاق تقویت همکاری‌های دوجانبه در زمینه مسائل امنیتی است. وی خاطرنشان کرد: «ایران تجربه زیادی در زمینه دفاعی دارد و «اگر اندونزی علاقه‌مند باشد، ما دوست داریم بتوانیم در [این] بخش با یکدیگر همکاری کنیم.» مدتی بعد، یک ناو جنگی ایرانی به نام «خارک» در بندر تانجونگ پریوک اندونزی پهلو گرفت و به این ترتیب بر اظهارات سفیر صحه گذاشته شد. مقامات تهران همچنین یک سال بعد، زمانی که نیروی دریایی اندونزی یک نفتکش متعلق به شرکت دولتی کشتیرانی ایران را به اتهام تلاش برای دور زدن تحریم‌های سازمان ملل با انتقال نفت به کشتی تحت مدیریت چین در آب‌های اندونزی توقیف کرد، از خود خویشتن‌داری نشان دادند. سخنگوی وزارت امور خارجه ایران به جای ابراز خشم دولت خود، به خبرنگاران گفت که «تهران از مقامات اندونزی خواسته است تا جزئیات مربوط به توقیف را ارائه دهند.»محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت ایران در آوریل 2021 به جاکارتا سفر کرد و در آنجا با جوکو ویدودو، رئیس‌جمهور اندونزی و رتنو مارسودی، وزیر امور خارجه این کشور دیدار کرد. ظریف از میزبانان خود به دلیل عدم تمایل به همراهی با ایالات‌متحده در محکومیت برنامه تحقیقات هسته‌ای ایران تشکر کرد و به چندین زمینه همکاری تجاری بین دوطرف نیز اشاره نمود. اندکی پس از اینکه او جاکارتا را به مقصد تهران ترک کرد، نیروی دریایی اندونزی بی‌سر و صدا نفتکشی را که در اختیار داشت آزاد کرد. سپس نیروی دریایی ایران اعلام کرد که قصد دارد یک مرکز امنیتی دریایی در بندر جدید چابهار برای استفاده کشورهای عضو «سمپوزیوم دریایی اقیانوس هند» که اندونزی هم یکی از آنها است، ایجاد کند.
چابهار در دیدار مه 2022 وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران با هیاتی متشکل از نمایندگان پارلمان اندونزی دوباره، اما این بار به شکلی متفاوت مطرح شد. وزیر پیشنهاد کرد که شرکت‌های اندونزیایی از این بندر به‌عنوان «هاب منطقه‌ای» برای صادرات آتی خود به کشورهای اوراسیای مرکزی و خاورمیانه استفاده کنند. وی همچنین اشاره کرد که در مبادلات تجاری بین دو کشور می‌توان به جای ارزهای قدرت‌های بزرگ، از پول ملی دو کشور یا تهاتر استفاده نمود. چهار ماه بعد، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران میزبان رئیس دیوان عالی اندونزی در تهران بود. در ملاقات دوجانبه، رئیسی خاطرنشان ساخت که «سطح کنونی روابط دوجانبه با ظرفیت‌های موجود دو کشور همخوانی ندارد.» یک ماه بعد نیز دو کشور آخرین گام‌های مربوط به انعقاد یک توافقنامه جامع تجارت ترجیحی جامع را برداشتند؛ توافقنامه‌ای که هدف آن تقویت صادرات غیرهیدروکربنی ایران به اندونزی و صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی فرآوری شده اندونزی به جمهوری اسلامی است. در نوامبر 2022 دو فروند از قوی‌ترین ناوهای جنگی نیروی دریایی ایران عازم جاکارتا شدند. کشتی فرماندهی مکران و ناو موشک‌انداز دنا در جریان سفر خود برای آشنایی با اقیانوس هند شرقی و اقیانوس آرام جنوبی، در آب‌های اندونزی پهلو گرفتند. فرماندهان ایرانی در طول اقامت دوهفته‌ای این ناوگروه در جاکارتا، با همتایان اندونزیایی خود درباره خطرات کشتیرانی در این منطقه به بحث و گفت‌وگو نشستند و همچنین درباره امکان ایجاد یک برنامه آموزشی مشترک برای دانشجویان نیروهای دریایی دو کشور با یکدیگر گفت‌وگو کردند.
شش ماه بعد، رئیس‌جمهور رئیسی به جاکارتا سفر کرد تا با رئیس‌جمهور اندونزی درباره طیف وسیعی از مسائل اقتصادی، دیپلماتیک و فرهنگی گفت‌وگو کند. این دیدار منجر به امضای ده‌ها موافقتنامه دوجانبه، ازجمله توافقنامه تجارت ترجیحی و یک یادداشت تفاهم شد که دو کشور را متعهد به گسترش همکاری در تحقیقات زیست‌پزشکی، تسهیل انتقال فناوری و گسترش سرمایه‌گذاری‌های مشترک در بین شرکت‌های بخش دولتی کرد. علاوه‌بر این، دوطرف برنامه‌هایی را برای ایفای نقش بیشتر شرکت‌های ایرانی در ساخت و تجهیز پایتخت اداری جدید اندونزی در کالیمانتان شرقی در جزیره بورنئو اعلام کردند. دفتر رئیسی در وب‌سایت خود اطلاعیه‌ای منتشر کرد مبنی‌بر اینکه تجارت بین دو کشور از این پس با ارزهای ملی انجام خواهد شد. از سوی دیگر، مقامات اندونزیایی هم تاکید کردند که تجارت دوجانبه تهران و جاکارتا به شکل ترتیبات «تهاتری» خواهد بود تا مبادا با مشکلات ارزی» مواجه شود.
البته روابط نزدیک‌تر بین دو دولت نتوانست گارد ساحلی اندونزی موسوم به آژانس امنیت دریایی را از توقیف یک نفتکش ایرانی دیگر در ژوئیه 2023 بازدارد. نفتکشی که ادعا می‌شد در حال انتقال محموله خود به یک کشتی ثبت شده کامرونی دریای ناتونای شمالی بوده است. فرمانده آژانس امنیت دریایی به خبرنگاران گفت: «کشتی ایرانی سامانه شناسایی خودکار خود را تغییر داده است تا وانمود کند در انتهای جنوبی دریای سرخ در حال فعالیت است.» وی خاطرنشان کرد: «این اتفاق جدیدی است و «یک سوءاستفاده و فریب می‌باشد.» مقامات تهران بلافاصله تعلق نفت مورد بحث به ایران را تکذیب و تاکید کردند که گزارش‌های مطبوعاتی این حادثه «با هدف ایجاد فضای منفی علیه کشورمان» منتشر می‌شود. در اواسط مرداد این طوفان رخت بربسته بود و سفیر تازه منصوب‌شده ایران در جاکارتا در تهران با همتای اندونزیایی خود و اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران درباره راه‌های ارتقای تجارت گفت‌وگو می‌کرد. رئیس اتاق ایران پیشنهاد کرد که یک صندوق مشترک برای تسهیل قراردادهای مبادله‌ای بین شرکت‌های خصوصی دو کشور ایجاد شود. رئیس‌جمهور رئیسی هم یک روز پس از این دیدار، روز استقلال اندونزی را به جوکو ویدودو، رئیس‌جمهور اندونزی تبریک گفت و از جاکارتا به‌ خاطر کمک‌هایش به ثبات بین‌المللی و سابقه مشارکت در جنبش عدم تعهد قدردانی کرد.

ابتکارات کشورهای عربی خلیج فارس
تلاش ایران برای ایجاد همسویی با اندونزی، براثر ابتکارات سیاست‌خارجی کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس شدت گرفته است. عربستان‌سعودی و امارات‌متحده‌عربی در سال‌‌های 2014 و 2015 و پس از سفر راهگشای معاون وزیر دفاع عربستان به جاکارتا، مشارکت خود را در امور جنوب‌‌شرقی آسیا افزایش دادند. رئیس‌جمهور ویدودو در سپتامبر 2015 در رأس هیاتی از مقامات ارشد به ریاض سفر کرد و سپس هم عازم امارات‌متحده‌عربی شد. در امارات، توافق شد تسلیحات تولید شده توسط شرکت اندونزیایی PT Pindad توسط یک شرکت لجستیک نظامی موسوم به Continental Aviation Services ‌که در امارات مستقر است، توزیع شده و درمقابل نیز انتقال فناوری‌های تسلیحاتی از تولیدکنندگان اسلحه در اروپا و آمریکای شمالی به شرکت اندونزیایی تسهیل شود.
توافقات بعدی بین امارات و اندونزی درباره ساخت و توزیع تسلیحات، حاکم عربستان‌سعودی ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود را بر آن داشت تا در مارس 2017 به جاکارتا سفر کند. این سفر منجر به امضای 11 تفاهمنامه و همچنین تعهدات قراردادی از سوی شرکت‌های دولتی و خصوصی سعودی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مختلف ساخت‌وساز، خدمات برق و گردشگری در سراسر مجمع‌الجزایر اندونزی شد. در واکنش به تحرکات عربستان، در جولای 2019 محمد بن زید آل نهیان، ولیعهد امارات‌متحده‌عربی به اندونزی سفر کرد؛ سفری که نتیجه آن انتفاع شرکت‌های محلی اندونزیایی از قراردادهایی به ارزش 10 میلیارد دلار بود. در فوریه 2020 ابوظبی و جاکارتا یادداشت تفاهمی را برای توسعه فناوری‌های نظامی نوآورانه امضا کردند. یک سال بعد هم گزارش‌هایی منتشر شد مبنی‌بر اینکه یک شرکت تسلیحاتی مستقر در امارات با شرکت اندونزیایی PT Pindad در زمینه طراحی و ساخت پهپاد همکاری می‌کند.
در رقابت برای ارتباط با اندونزی، امارات طی سال‌های 2021 و 2022 دست برتر را به‌دست آورد. DP World غول مدیریت دریایی مستقر در امارات‌متحده‌عربی، قراردادی 30 ساله برای ارتقا و اداره چندین بندر اندونزی امضا کرد. 10 میلیارد دلار هم از سوی ابوظبی برای ساخت پایتخت اداری جدید اندونزی اختصاص داده شده است. در ژوئیه 2022 دو کشور یک توافقنامه مشارکت اقتصادی جامع امضا کردند که در چشم‌انداز آن افزایش سه برابری تجارت غیر‌هیدروکربنی تا سال 2027 پیش‌بینی شده است. در همین حال اندونزی و امارات یک توافقنامه امنیتی هم منعقد کردند در زمینه همکاری بیشتر در تحقیق و توسعه نظامی و همچنین بهبود هماهنگی در تولید و بازاریابی تسلیحات را در‌نظر می‌گرفت. این توافقنامه با شروع سرمایه‌گذاری مشترک بین سازندگان هواپیما و کشتی‌های جنگی مستقر در امارات شرکت‌های اندونزیایی PT Pindad و PT PAL همراه بود. قراردادهای دیگری هم برای تولید مشترک هواپیماهای تهاجمی زمینی، قایق‌های گشتی گارد ساحلی و مواد منفجره قوی در پایان سال 2022 منعقد شدند.
اوایل سال 2023 اخباری منتشر شد که امارات‌متحده‌عربی یک کشتی فرماندهی عملیات پیشرو را از شرکت اندونزیایی PT PAL سفارش داده است. این کشتی که قادر به حمل سه بالگرد و مسلح به اسلحه‌های سنگین است، قرار بود با همکاری «شرکت کشتی سازی ابوظبی» ساخته شود که بیشتر تسلیحات داخل کشتی را هم تامین می‌کرد. در همین زمان شرکت هواپیماسازی Milkor مستقر در امارات‌متحده‌عربی قراردادی را برای ساخت پهپادهای با ارتفاع بالا در خاک اندونزی و توسط شرکت اندونزیایی Republikorp منعقد کرد. در ماه سپتامبر گزارش شد ابوظبی پیشنهاد کرده است که سهم اندونزی در تولید جنگنده بمب‌افکن جدید رادار گریز جمهوری کره- KF-21- را ابتیاع کند. در تلاش برای جبران موقعیت از دست رفته، دولت سعودی در بهار 2023 اقداماتی را برای خرید کشتی‌های جنگی ساخت اندونزی برای نیروی دریایی و گارد ساحلی پادشاهی خود انجام داد.
این تحولات یک خطر آشکار برای ایران به شمار می‌روند. رقابت بین عربستان‌سعودی و امارات بر سر افزایش ارتباطات با اندونزی منجر به افزایش کمیت و کیفیت تسلیحات در دسترس نیروهای مسلح امارات شده و نتیجه آن دسترسی ابوظبی به ناوهای جنگی، هواپیماهای جنگی و پهپادهایی شده است که می‌توانند به خاک ایران آسیب وارد کنند. سیاستگذاران در تهران با یک انتخاب جدی بین پذیرش گسترش همکاری نظامی بین امارات و اندونزی و اجرای اقدامات متقابلی که پیشرفت‌های امارات را به چالش می‌کشند، روبه‌رو هستند. هر دو گزینه مخاطره‌آمیز هستند و هیچ‌کدام هم تهدیدهای پیش‌روی جمهوری اسلامی را از بین نمی‌برد. بااین‌وجود، برقراری رابطه نزدیک‌تر با جاکارتا راه امیدوارکننده‌ای برای مقابله با حرکت دشمنان اصلی منطقه‌ای تهران به‌سمت شرق است.

احیای عدم تعهد
رهبری اندونزی طی سال‌های 2018-2017 و همزمان با افزایش تنش‌ها بین جمهوری خلق چین و ایالات‌متحده در منطقه هند- آرام مجددا بر موضع دیرپای این کشور مبنی‌بر «تعادل عمل‌گرایانه» تأیید کردند. رئیس‌جمهور ویدودو و مرسودی وزیر امور‌خارجه بارها از کشورهای جنوب‌شرقی آسیا خواسته‌اند که از همسویی با هر یک از این قدرت‌ها خودداری کنند و در‌عوض به دیپلماسی چندجانبه، امنیت مشارکتی و اقدامات اعتماد‌ساز متعهد شوند. درخواست‌های مداوم جاکارتا باعث شد انجمن کشورهای جنوب‌شرقی آسیا (آسه‌آن) مانیفستی به نام «چشم‌انداز آ‌سه‌‌آن در هند- آرام» را اتخاذ کند که در آن تاکید شده است این سازمان باید نقشی «مرکزی» در ترویج گفت‌وگو، یافتن ابزارهای مسالمت‌آمیز برای حل و فصل اختلافات و اجتناب از استفاده از زور در امور منطقه‌ای داشته باشد.
انتظار می‌رفت پس از به عهده گرفتن ریاست آسه‌‌آن توسط اندونزی در ژوئن 2022 شاهد تقویت این اصول در میان 10 کشور عضو این مجمع باشیم. اندونزی در ژوئن 2023 با سازمان‌دهی مجموعه‌ای بی‌سابقه از تمرینات دریایی که کشتی‌های جنگی جمهوری چین، ایالات‌متحده، هند، پاکستان، روسیه، ژاپن، جمهوری‌کره و جمهوری‌دموکراتیک‌خلق‌کره در آن شرکت داشتند بر این عدم‌تعهد صحه گذاشت. یک ماه بعد جاکارتا تصمیم گرفت مانورهای دریایی افتتاحیه آسه‌‌آن را به جایی خارج از آب‌های مجاور جزایر ناتونا که جمهوری خلق چین هم مدعی تملک آن‌هاست، منتقل کند. بنا بر گزارش‌های موجود، تصمیم برای جابه‌جایی مکان این تمرینات پس از آن گرفته شد که کامبوج اعلام کرده در‌صورت برگزاری این رزمایش‌‌ها در آب‌‌های مورد مناقشه، از شرکت در آن امتناع خواهد کرد. در همین حال مقامات اندونزی از ایجاد مجمع هند- اقیانوسیه آسه‌آن هم حمایت کرده‌اند؛ گروهی که می‌تواند فرصتی برای گفت‌وگوهای دوره‌ای بین اعضای آسه‌آن و چهار کشور تشکیل‌دهنده گروه کواد‌- ایالات‌متحده، استرالیا، ژاپن و هند- فراهم کند.
تهران علاقه شدیدی به تشویق جاکارتا به وفادار ماندن به سیاست‌خارجی عمل‌گرایانه و پایداری آن به عدم‌تعهد در منطقه هند- آرام دارد. جمهوری‌خلق‌چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نفت صادراتی ایران است. آمارهای اولیه مربوط به اوت و سپتامبر 2023 حاکی از افزایش 50 درصدی صادرات نفت ایران به چین در مقایسه با پاییز 2022 است. درآمد حاصل از این صادرات نقش مهمی در تثبیت اقتصاد متزلزل داخلی جمهوری اسلامی دارد. علاوه بر این، ایران خرید کالاهای تولید شده در جمهوری خلق چین پس از اوج‌گیری کرونا را افزایش داد. نکته مهم آن است که همه تجارت بین تهران و پکن از طریق خطوط دریایی تحت کنترل اندونزی انجام می‌شود و در‌صورت پیوستن جاکارتا به نیروهای تحت فرماندهی ایالات‌متحده، کواد یا ائتلاف به تازگی تشکیل شده استرالیا- بریتانیا- ایالات‌متحده (آکس)، این تجارت آسیب خواهد دید.
در نگاهی کلی‌تر می‌توان اظهار داشت علت کشش جمهوری اسلامی ایران به اندونزی آن است که تهران به جاکارتا به چشم خویشاوندی می‌‌نگرد که در‌حال تلاش برای مبارزه با جریان‌‌های مسلط کنونی است. پرابوو سوبیانتو، وزیر دفاع اندونزی، در مجمع گفت‌وگوی منامه در نوامبر 2021 اظهار داشت در شرایط کنونی دنبال کردن یک سیاست‌خارجی فعال مستقل از منافع قدرت‌های بزرگ «دشوار» شده است و هر کشوری که جرأت انجام این کار را داشته باشد، باید در انتخاب اهداف و تاکتیک‌های خود «واقع‌بینانه» عمل کند. اینکه جاکارتا به دفاع از راهبرد «فاصله یکسان» عمل‌گرایانه ادامه می‌دهد، به وارثان دیدگاه «نه شرقی نه غربی» ایران آرامش می‌دهد. جای تعجب نیست که در پیام رئیس‌جمهور رئیسی به مناسبت روز استقلال به رئیس‌جمهور جوکووی، ملت اندونزی به‌دلیل تعهد ثابت خود به جنبش غیرمتعهدها تحسین شده بودند.