فاطمه بریمانی، خبرنگار گروه جهان‌شهر: حدود 80 سال است که دلار ایالات‌متحده‌آمریکا بر تمام ارزها تسلط داشته و به‌عنوان تنها ارز معتبر به‌منظور سرمایه‌گذاری و حفظ ارزش مالی برای کشورها محسوب می‌شود. سوءاستفاده آمریکا از دلار باعث شده تا تجارت با ارزهای ملی یا ارزهای غیردلاری در جهان رونق بگیرد. این روند قرار است از سوی گروهی از قدرت‌های اقتصادی نوظهور سرعت بگیرد تا در آینده نه‌چندان دور، از سلطه دلار بر بازارهای جهانی کاسته شود. گروه «بریکس» (برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای‌جنوبی، اتیوپی، امارات‌متحده‌عربی، ایران، عربستان‌سعودی و مصر) در‌حال‌حاضر مصمم‌ترین و قدرتمندترین ساختار جهانی‌ای است که روند دلارزدایی را در دستور‌کار خود قرار داده است. این گروه بیش از 40 درصد از جمعیت جهان و یک‌سوم تولید اقتصاد جهانی را در اختیار دارد. در سال 2020 اقتصادهای اعضای بریکس با استفاده از برابری قدرت خرید از گروه هفت (جی‌7) نیز پیشی گرفتند. با این حال نباید این را از نظر دور داشت که تولید ناخالص داخلی ایالات‌متحده هنوز نزدیک به 25 درصد از اقتصاد جهانی بوده و همین موضوع نیز به کمک هژمونی دلار آمده است. بریکس با یک استراتژی مشخص در‌حال توسعه شاخ و برگ‌های خود در آینده نه‌چندان دور است. این گروه در‌حال‌حاضر دارای سه ستون اصلی است: 1. اقتصادی- مالی، 2. سیاسی- امنیتی و 3. فرهنگی- مردمی. قدرتمندترین وجهه بریکس بخش «اقتصادی- مالی» آن است.

در حوزه اقتصادی، دلارزدایی استراتژی‌ای بلند‌مدت در گروه بریکس خواهد بود. کشورهای عضو این گروه با توجه به اینکه از دلار به‌عنوان ارز ذخیره بهره می‌برند، برای جلوگیری از ضربات ناشی از سرعت گرفتن روند دلارزدایی و تبعات آن بر این کشورها، با شیبی آرام در این مسیر گام برمی‌دارند. آنها دلیل روشنی برای این امر دارند؛ چراکه امروزه آمریکا می‌تواند با سیاست‌های پولی داخلی یکطرفه خود، چنان تاثیری بر جهان برجای بگذارد که به گفته «ارغورام راجان»، رئیس بانک مرکزی هند، برای بسیاری از اقتصادهای کشورهای در‌حال توسعه «منبع خطر قابل‌توجهی» باشد. با وجود اینکه جنگ روسیه و اوکراین همه دنیا را متوجه اهمیت دلار و نقش آن در اقتصاد سایر کشورها کرده، چین از سال‌ها قبل از جنگ روسیه و اوکراین به‌دنبال جایگزینی برای سیستم مالی بین‌المللی تحت حمایت دلار بوده است و در گذشته هدف استراتژیک خود را برای افزایش قدرت پول خود (یوان) دنبال کرده است. به‌دنبال تسریع حرکت به‌سوی دنیای چندقطبی که توسط جنگ روسیه و اوکراین آغاز شد، چین اکنون برای رقیب دلار آمریکا بر یک ارز مشترک بریکس فشار می‌آورد. پیش‌تر بلومبرگ گزارش داده بود در سال 2023 «لولا داسیلوا»، رئیس‌جمهور برزیل قبلا با صدای بلند از بریکس خواسته تلاش‌ها را برای «یافتن ارز جهانی جایگزین» دلار آمریکا به‌منظور استفاده در تجارت بین‌المللی افزایش دهد.

یکی از اهداف اصلی اتحاد تجاری بریکس، تمایل به جایگزینی دلار به‌عنوان ارز ذخیره جهانی و پایان دادن به اتکای بیش از حد به دلار در سیستم مالی جهانی است. کشورهای بریکس استدلال می‌کنند استفاده جهانی از دلار به آمریکا قدرت اقتصادی، بازاری و سیاسی نابرابر می‌دهد. عدم‌قطعیت داخلی در ایالات‌متحده اغلب نوسانات دلار را به همراه دارد، که سپس به اقتصادهای سراسر جهان که دلار را در ذخایر خارجی خود نگه می‌دارند نیز سرایت می‌کند. دلارزدایی به دو دلیل به یک امر تبدیل شده است؛ اول، ایالات‌متحده برای تضعیف و شکست دشمنان خود به تحریم‌های مالی متوسل شده است. اقدامات آن شامل کنار گذاشتن سیستم پیام‌رسانی مالی سوئیفت و توقف آنهاست. دارایی‌های ارزی و سپس تحریم‌های ثانویه بر کشورهایی که با اهداف تحریمی ایالات‌متحده تجارت می‌کنند، وجود دارد. دوم، سلاحی شدن برتری دلار بیشتر کشورهای جهانی جنوب را در معرض خطر قرار داده است. برای آنها ایالات‌متحده دیگر منبع اصلی تجارت و سرمایه‌گذاری نیست و پایبندی به منافع ژئوپلیتیک آمریکا به منافع اقتصادی آنها آسیب می‌رساند. برخی از استراتژیست‌های بریکس خواستار ارز ذخیره جهانی بریکس شده‌اند که با ایده ارز مشترک بریکس مشابه یورو، واحد پول رایج اتحادیه اروپا محقق می‌شود.

در پی اهمیت استقلال ارزی و مالی این کشورها، بریکس دست به ایجاد بانک مستقلی تحت عنوان (NDB) یا بانک توسعه بریکس زده که در‌حال‌حاضر حدود 100 میلیارد دلار سرمایه دارد. این بانک که به شکلی آن را می‌توان در برابر بانک جهانی تعریف کرد، در سه سال اخیر به 96 پروژه، 33 میلیارد دلار وام داده است. بانک توسعه بریکس با هدف کاهش استفاده از دلار، در پی آن است تا وام‌هایی که به‌منظور کمک اقتصادی به سایر کشورها اختصاص می‌دهد، براساس ارز ملی آنها یا سایر ارزها همچون یورو باشد. فارغ از این اقدام، راه‌هایی که بریکس برای تضعیف دلار در جهان پیگیری می‌کند را می‌توان در قالب چند محور مورد بررسی قرار داد:

1- مبادله با ارزهای ملی: روسیه و چین بخش قابل توجهی از مبادلات تجاری خود را با ارزهای ملی انجام می‌دهند. عربستان‌سعودی نیز اعلام کرده است قصد دارد بخشی از صادرات نفت خود را با ارزهای غیر‌دلار انجام دهد. برزیل نیز عنوان کرده مایل است در مبادلات اقتصادی با شرکای تجاری خود از ارزهای ملی استفاده کند و در‌حال ایجاد سازوکارهایی در این زمینه است.

2-‌ جایگزین سوئیفت با بریکس‌پی: به‌دلیل سهم 80 درصدی دلار در تبادلات مالی در دنیا و همچنین دسترسی آمریکا به جزئیات اطلاعات تبادلات بانکی و مالی در جهان از طریق پیام‌رسان سوئیفت، واشنگتن قدرت زیادی برای اعمال تحریم موثر کشورهای مدنظر خود مانند ایران، رو‌سیه و چین پیدا کرده است. بریکس با ایجاد سیستم «بریکس‌پی» قصد دارد این ابزار کنترلی را به چالش بکشد. چند ماه پیش محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس گفته بود ایران از اول ژانویه به عضویت بریکس‌پی در خواهد آمد. آن‌گونه که او گفته بود، ۳۰ درصد از کل حجم معاملات ایران با کشورهایی مانند چین، روسیه، هند و آفریقای‌جنوبی است که با استفاده از ظرفیت بریکس‌پی می‌توان استفاده کرد.

3- «ارزهای دیجیتال»: این گروه از کشورها به‌دنبال آن هستند تا با پیشرفت تکنولوژی همراه شده و برای ساختار خود یک ارز دیجیتال در‌نظر بگیرند تا از طریق آن قدرت اقتصادی ایجاد کرده و توان جدیدی برای مبادله و تجارت در بازارهای جهانی به‌وجود آورند.

4- اتصال شبکه‌های بانکی کشورها به یکدیگر

5- پول مشترک: احتمالا آخرین گام برای تضعیف دلار در بریکس که احتمالا زمان‌بر‌ترین و بلندمدت‌ترین هدف این کشورها خواهد بود، ایجاد پول مشترک است. این اقدام چندان ساده نبوده و تا چند سال آینده این امر امکان تحقق نخواهد داشت