چالش کارشناسان و مسئولان محیط زیست؛
هفته گذشته بود که در سفر استانی رئیس جمهور و هیئت دولت؛ خبر رسید که در این میان خلیج گرگان نیز احیا شده است.
خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر است که بر اثر پیشروی شبه جزیره میانکاله در جنوب شرقی خزر تشکیل شد و در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز، به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید که این نشان می دهد که نه فقط خلیج گرگان بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله و تالاب بین‌المللی گمیشان هم یک مجموعه ارزشمند محیط زیستی هستند.
شواهد زمین شناسی نشان داده که خلیج گرگان در حدود ۲ هزار و ۶۰۰ سال قبل زمانی که تراز آب دریای خزر در ارتفاع ۲۲متر قرار داشت هنوز شکل نگرفته بود و در زمان یخبندان کوچک در تراز ارتفاعی ۲۴ متر زبانه شبه جزیره میانکاله شروع به پیدایش کرد و خلیج گرگان ایجاد شد. اکولوژی خلیج گرگان تحت تاثیر دریای خزر، رودهای مجاور و شبه جزیره میانکاله قرار گرفته که در رشد و تکثیر آبزیان، ماهیان استخوانی و غضروفی و جذب پرندگان مهاجر زمستانی نقش مهمی دارد از این رو می‌توان گفت که شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان محیط زیست و جغرافیایی جدایی‌ناپذیرند.
این خلیج در بخش جنوبی با استان های مازندران و گلستان احاطه شده و دارای تنوع زیستی منحصر به فرد اما شکننده است و نه تنها ماهیان با ارزش غضروفی، ماهی سفید و ماهی کفال دارد بلکه سهم قابل توجهی از خاویار مورد نیاز کشور را تامین می‌کند. اما مدتی بود که این حوضه آبی ارزشمند با خشکی دست و پنجه نرم میکرد. به طوری که تراز آب دریای خزر از ۵ سال گذشته تاکنون حدود ۲۵ سانتیمتر افت کرد و موجب شد بیش از ۳۵درصد خلیج گرگان در ناحیه جنوب غربی خشک شود. همچنین بخش مشرف به کانال آشوراده و چپ اوغلی نیز کامل خشک شده بود.
سید ابراهیم رئیسی در اسفند ماه سال ۱۴۰۰ به گلستان سفر کرد و از نزدیک آخرین وضعیت خلیج گرگان و جزیره آشوراده را بررسی کرد. رئیسی در بازدید از خلیج گرگان دستور داد که عملیات احیای آن و لایروبی کانال‌های آبرسان حتی ۲۴ ساعت هم به تاخیر نیفتد. بالاخره در مدت 2 سال؛ این کار انجام شد و هفته گذشته خبر احیای خلیج گرگان منتشر شد. در این بین اما فعالان محیط زیستی؛ بر این باورند که هرچند احیای خلیج گرگان صورت گرفته اما گزینه‌های بهتری نیز پیش روی مسئولان محیط زیستی امر برای لایروبی و محل عملیاتی این پروژه وجود داشت.
حر منصوری فعال محیطی زیست معتقد است که به واسطه دستکاری‌‌ها در خلیج گرگان، بستر به وجود آمدن ریزگردهای نمکی به صورت بالقوه وجود دارد. منصوری در گفتگو با فرهیختگان آنلاین می‌گوید: «طی دو سال گذشته؛ براساس سندی که در دولت قبل برای لایروبی میانکاله امضا شده است، رئیس جمهور در سال 1400 وقتی به گلستان آمد مبلغی را برای لایروبی خلیج گرگان اختصاص داد. طی این سند قرار بر این بود که ارتباط حیاتی خلیج گرگان با دریای خزر احیا شود. ما به واسطه کاهش آب خزر درحال از دست دادن ارتباط میان تالاب میانکاله و دریای خزر هستیم. اما چند نکته در این میان به وجود می‌آید.»
این فعال محیط زیستی توضیح می‌دهد که برای لایروبی سه گزینه وجود داشت و در نهایت آشوراده انتخاب شده است. او عنوان می‌کند:«کانال آشوراده امن‌ترین محل تجمع و زمستان گذرانی پرندگان مهاجر است. همچنین از تبعات زیست محیطی آن همه باخبر بودند. دو گزینه دیگر یعنی کانال چاپوغلی و خزینی وجود داشت که هیچکدام از آن‌ها مورد توجه واقع نشد. مزیت کانال چاپوغلی این بود که تمام رسوبی که لازم بود از کانال برداشت می‌شد، از بیرون به آن دسترسی وجود داشت. یعنی بسیار راحت کامیون‌ها در دیواره شرقی می‌توانستند که رسوب را بار بزنند و در نهایت برای کشاورزی هم فروخته شود. این گزینه انتخاب نشد. همچنین با عمیق شدن کانال چاپوغلی، سطح هزینه‌ها کم می‌شد و از طرفی با فروش هم منبع درآمد بود. از سوی دیگر به حفاظت منطقه نیز کمک میکرد. چرا که کم عمق شدن چپاغولی در سال‌‌های گذشته باعث شده که شکارچی‌ها راحت وارد آشوراده شوند و راحت پرندگان مهاجر را شکار کنند. اگر این کانال عمیق می‌شد هم رد و بدل شدن شکارچیان انجام نمی‌شد و در نهایت برای امنیت منطقه بهتر بود.»
منصوری همچنین می‌گوید که به دلیل اینکه در کانال آشوراده مسیری برای کامیون‌های حمل رسوب وجود نداشت، مجبور شدند که 100 هکتار از امن‌ترین مناطق میانکاله را در کانال رسوب کنند و به همین دلیل نیز کانال دو متر بالاتر آمده است.
او ادامه می‌دهد:«اینکار می‌تواند منشاء بالقوه ریزگردهای نمکی باشد. زیرا 1 و نیم متر از سطح زمین بالاتر آمده و در مسیر باد قرار دارد و رطوبتش را به واسطه باد شدید از دست می‌دهد. همچنین به دلیل بالا آمدن از سطح زمین، امکان رویش گونه گیاهی سالیکورنیا وجود ندارد. اهمیت این گونه گیاهی به این است که این گیاه ریشه سطحی دارد و در تالاب میانکاله رشد می‌کند. خشک که می‌شود، از انتشار ذرات میکرونی و ریزگردها و رفتن رطوبت جلوگیری می‌کند. اما اکنون به دلیل بالا آمدن سطح زمین، در این سطح سالیکورنیا امکان رشد ندارد. در نتیجه گیاهی هم وجود ندارد که از انتشار ریزگردها جلوگیری کند.»
منصوری معتقد است که این لایروبی از انتشار ریزگردها جلوگیری نمی‌کند و در اولین گرما و باد این رسوب باعث ایجاد ریزدگرد خواهد شد. این رسوب نیز ریزترین و سبکترین نوع خاک است برای همین با اولین باد، این رسوب منتشر خواهد شد.
به نظر می‌رسد حالا پس از پروژه لایروبی خلیج گرگان، باید منتظر آینده این خلیج باشیم. اینکه آیا به گفته کارشناسان زیست محیطی منطقه؛ این لایروبی دردی از خلیجِ کم جان گرگان دوا نکرده یا اینکه به گفته مسئولان محیط زیستی؛ لایروبی علاجِ جان خلیج گرگان خواهد بود.
