سند یونسکو درباره حکمرانی پلتفرم‌ها چه می‌گوید؟

علیرضا قربانی، مشاور حکمرانی دیجیتال اندیشکده حکمرانی شریف: نسخه نهایی دستورالعمل یونسکو برای حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال سرانجام در نوامبر 2023 (آبان 1402) با نام «دستورالعمل‌هایی برای حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال؛ حفاظت از آزادی‌بیان و دسترسی به اطلاعات از طریق رویکردی چند ذی‌نفعی» منتشر شد. نخستین پیش‌نویس این سند در دسامبر سال 2022 انتشار یافته بود و طی فرآیندهای مشاوره باز با دولت‌ها، بخش خصوصی، تشکل‌های فنی، سازمان‌های بین‌المللی و سازمان‌های موسوم به جامعه مدنی و سمن‌ها، پیش‌نویس‌های دوم و سوم نیز در ادامه منتشر شده بود. با وجود آنکه درمجموع فرآیندهای مشورتی حدودا 10 هزار نظر از 134 کشور به یونسکو واصل شد و یونسکو این نظرات را به صورت شفاف در هر مرحله منتشر می‌کرد، اما ابهام جدی در سازوکار اعمال نظرات، وزن‌دهی به آنها و چگونگی ترجیح رویکردهای متفاوت نسبت به مساله، سبب اعتراض کشورهای مختلف به این روند شد. ورود جدی یونسکو به مساله حکمرانی اینترنت را می‌توان به سال 2015 (شروع تدوین شاخص‌های فراگیری اینترنت؛ موسوم به ROAM-X ) بازگرداند. از سال 2022 یونسکو مساله تنظیم‌گری پلتفرم‌های دیجیتال را در دستور کار خود قرار داد و درصدد تدوین سندی در این حوزه برآمد. این تلاش‌ها با کنفرانس جهانی «اینترنت برای اعتماد» که در مقر یونسکو در فوریه 2023 برگزار شد، نیز مرتبط بود. در ابتدا به‌نظر می‌رسد با وجود نهادهای مختلف ذیل سازمان ملل متحد همچون ITU و IGF که ماموریت آنها نسبت مستقیم‌تری با مساله تنظیم‌گری پلتفرم‌های دیجیتال دارد، ورود یونسکو به این عرصه توجیه‌پذیر نیست، اما یونسکو ورود خود به این عرصه را مرتبط با ماموریت خود در حوزه «جریان آزاد ایده‌ها از طریق کلمه و تصویر» می‌داند.

علت اهمیت ورود یونسکو به مساله حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال
ورود یونسکو به این عرصه از چند جهت حائز اهمیت است:
1. یونسکو در بین نهادهای مرتبط با سازمان ملل متحد از وجهه عمومی نسبتا مناسبی برخوردار است. پیشینه طولانی حضور جریان‌های ضدسلطه در این سازمان، ازجمله در دوره ریاست احمد مختار امبو بر آن در دهه‌های 1970 و 1980 و مواردی مثل مناقشات آمریکا با این سازمان، ازجمله قطع کمک مالی این کشور به یونسکو در سال 2011 و خروج از آن در سال 2018 در دوران ترامپ، در شکل‌گیری این وجهه موثر بوده است.
2. یونسکو با وجود آنکه قدرت سخت چندانی ندارد، اما در شکل‌دهی به هنجارها، قواعد و ادبیات یک موضوع موثر است و قدرت نرم این نهاد قابل ملاحظه است؛ به‌عنوان نمونه می‌توان ردپای مفاهیم و ادبیات تولیدشده در سند شاخص‌های فراگیری اینترنت یونسکو را در اسناد پیمان جهانی دیجیتال (GDC) سازمان ملل متحد شناسایی کرد.

تمایز سند یونسکو و رویکرد حاکم بر آن با سایر اسناد بین‌المللی در حوزه حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال
دو تمایز مهم بین این سند و سایر اسناد مشابه بین‌المللی در حوزه حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال وجود دارد:
1. یونسکو به‌دلیل آنکه یک نهاد علمی، آموزشی، فرهنگی است، در این سند از دریچه فرهنگ، ارزش‌های انسانی و استانداردهای حقوق‌بشری (البته با تعریف خاص خود از آن) به مساله حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال ورود کرده که سبب شده از رویکرد سایر نهادها و اسناد بین‌المللی که از چهارچوب فنی- تکنیکی یا چهارچوب اقتصادی و کسب‌وکاری به این مساله ورود کرده‌اند، متمایز باشد.
2. در سند یونسکو الزامات اجرایی مشخصی برای برآورده شدن اهداف سند پیش‌بینی نشده است. به همین دلیل در مقایسه با سایر اسناد مشابه همچون قانون خدمات دیجیتال(Digital Services Act: DSA) اتحادیه اروپا که الزامات عینی‌تری را برای تنظیم‌گری پلتفرم‌های دیجیتال فراهم کرده‌اند، این سند احتمالا کمتر مورد توجه قرار گرفته و به توفیق عملی دست خواهد یافت.

تحلیل سند حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال یونسکو
هدف اعلامی دستورالعمل حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال یونسکو، چنانکه در ماده 2 بیان شده، حفاظت از حق آزادی‌بیان، ازجمله دسترسی به اطلاعات و سایر حقوق بشر در زمینه حکمرانی پلتفرم‌های دیجیتال است. در راستای اهداف فوق، در این دستورالعمل به تفکیک برای چهار دسته ذی‌نفعان شامل دولت‌ها، پلتفرم‌های دیجیتال، سازمان‌های بین‌دولتی و نهادهای جامعه مدنی وظایف و مسئولیت‌هایی مشخص شده است. در ادامه تحلیلی از این سند ذیل سه سرفصل ارائه می‌شود: 1- ارزش‌ها و هنجارهای محوری، 2- نظام حکمرانی پیشنهادی و 3- چهارچوب مسئولیت پلتفرم‌ها.

ادامه مطلب را اینجا بخوانید.