ثبت میراث ناملموس؛ مبارزه با بی‌هویتی انسان‌های قرن 21

محمدکلهر، خبرنگار: انسان قرن ۲۱ روی لبه بی‌هویتی قدم برمی‌دارد. منظور از بی‌هویتی، همگنی فرهنگی است،‌ یعنی شبیه‌شدن آدم‌ها در لباس پوشیدن، غذا خوردن، حرف زدن، الگو‌ها و قهرمان‌ها و حتی آرزوها! این همگنی، احساس پوچی را در آدمی تقویت می‌کند و خشونت درونی‌‌اش را افزایش می‌دهد. معضل بی‌هویتی و افزایش خشونت موجب شد کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در سال ۲۰۰۳ شکل گیرد تا از خرده‌فرهنگ‌ها در برابر هجوم همه‌جانبه مدرنیته حفاظت کند. این ابتکار به‌حدی مورد نیاز کشورها بود که در همان سال اول بیش از 120 کشور به این معاهده ملحق شدند و تعداد اعضا در سال سیزدهم به ۱۷۰ کشور رسید. هدف یونسکو از کنوانسیون ۲۰۰۳، حفظ تنوعات فرهنگی است نه ارزش‌بخشی به کشورها؛ ‌به همین دلیل از پرونده‌‌های ثبت مشترک میان کشورها استقبال می‌کند. بنابراین برخلاف تصور رایج ثبت مشترک یک عنصر فرهنگی با کشورهای همسایه نه‌تنها ضعف نیست، بلکه راهکاری برای کاهش تنش‌های طرفین، افزایش بخت ثبت آن عنصر و در نتیجه ارتقای جایگاه ایران در فهرست جهانی است؛ چراکه در حالت عادی و به‌صورت مستقل هر کشور هر دو سال یک‌بار فقط امکان ثبت یک عنصر را دارد. ایران در ابتدای دولت سیزدهم دارای ۱۶ عنصر ثبت‌شده در فهرست میراث ناملموس بشری یونسکو بود، اما اکنون این تعداد به ۲۴ عنصر افزایش پیدا کرده است. به بیان دیگر، ثبت هشت عنصر طی سه سال، رتبه ایران در میان ۱۸۲ کشور عضو کنوانسیون پاسداری از میراث ناملموس از هفتم به جایگاه پنجم ارتقا یابد. این عناصر عبارتند از: «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» ۱۴۰۰ (۲۰۲۱)، «هنرساختن و نواختن عود»، «یلدا/ چله»، «هنر سوزن‌دوزی ترکمن»، «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی» ۱۴۰۱ (۲۰۲۲)، «هنر تذهیب»، «افطاری و سنت‌های فرهنگی و اجتماعی وابسته به آن» و «جشن سده» ۱۴۰۲(۲۰۲۳).

ثبت‌‌های جهانی جدید با مشارکت چه کشورهایی انجام گرفته است؟
پرونده «هنر تذهیب» مشترک با کشورهای آذربایجان، تاجیکستان، ترکیه و ازبکستان برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال شده بود. این هنر قبل از اسلام نیز رواج داشت و در آن زمان «زرنگاری» نامیده می‌شد. پس از ظهور اسلام در ایران برای تزئین قرآن از تذهیب استفاده شد؛ به همین دلیل این هنر رابطه تنگاتنگی با هنر خوشنویسی دارد. تذهیب دارای سبک‌های مختلفی است که از جمله آنها می‌توان به سبک سلجوقی (مانوی)، سبک ایلخانی، سبک تیموری، سبک شیراز، سبک صفوی و سبک قاجار اشاره کرد. مفاهیم تازه در تذهیب، آن را از یک هنر انتزاعی به هنر مفهومی تبدیل کرده‌اند و شاید همین موضوع، رمز ماندگاری و بقای آن در دوره معاصر است. پرونده «افطاری و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی وابسته به آن» به ابتکار ایران با مشارکت کشورهای ترکیه، آذربایجان و ازبکستان تهیه و تدوین شده است. این سنت حسنه عمری به درازای دین مبین اسلام دارد و نقش بسیار موثری در ارتقای نشاط و شادابی مسلمانان در ماه مبارک رمضان دارد. سنت افطاری و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی وابسته آن، هم به‌صورت خانوادگی و هم در گروه‌های اجتماعی بزرگ‌تر در اماکن خصوصی، نیمه عمومی و عمومی ازجمله مساجد، تکایا، حسینیه‌ها، بازارها، میادین، رستوران‌ها و سالن‌های همایش برگزار می‌شود. اذان رحیم موذن‌زاده اردبیلی، دعای سحر سیدقاسم موسوی‌قهار و مناجات ربنای محمدرضا شجریان به هنگام افطار از نواهای ماندگار مرتبط با این میراث است. پرونده «جشن سده» با مشارکت کشور تاجیکستان تهیه و تدوین شد. این جشن اگرچه ارتباط وثیقی با زرتشتیان دارد اما به قومیت یا مذهب خاصی منحصر نمی‌شود و همه مردم می‌توانند در آن شرکت کنند. این جشن که قدمتش را بیش از نوروز تخمین می‌زنند، در واقع جشن پیدایش آتش است. به همین منظور با روشن‌کردن آتش و حلقه‌زدن به دور آن آغاز شده و رسوم دیگری همچون قصه‌خوانی، شاهنامه‌خوانی، آواز و موسیقی و پذیرایی را شامل می‌شود. جشن سده در آغاز شامگاه ۱۰ بهمن برگزار می‌شود چون اعتقاد کشاورزان بر این است که در روز دهم بهمن ـ روزی که ۵۰ روز و ۵۰ شب تا بهار باقی مانده است ـ زمین‌های کشاورزی برای کشت بهاری بعدی خود آماده می‌شوند و مردم پایان سردترین روزهای زمستانی را جشن می‌گیرند. با ثبت سه عنصر جدید که روز چهارشنبه ۱۵ آذر رقم خورد تعداد عناصر ناملموس ثبت‌شده ایران در فهرست جهانی یونسکو به ۲۴ عنصر رسید تا پس از کشورهای چین با ۴۳، ترکیه با ۳۰، فرانسه با ۲۸ و اسپانیا با ۲۵ عنصر رتبه پنجم را به خود اختصاص دهد. آذربایجان با ۲۳ عنصر و ژاپن و کرواسی هر یک با ۲۲ عنصر در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

هدف از ثبت عناصر فرهنگی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو چیست؟
میراث ناملموس به جوامع و گروه‌ها احساس هویت می‌دهد و لزوما زیبا، اصیل یا استثنایی نیست و هرگونه مفهوم ارزش برجسته جهانی در مورد آن رد شده است. به بیان دیگر، اگر در میراث ملموس به دنبال ارزش برجسته جهانی یا اثر استثنایی هستیم ـ مثلا بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان یا طولانی‌ترین بازار مسقف جهان ـ در میراث ناملموس، هدف نشان‌دادن تنوع فرهنگی است. در واقع، ثبت مواریث ناملموس برای برجسته‌کردن تنوع فرهنگی و جلوگیری از یکسان‌سازی فرهنگ‌ها انجام می‌‌گیرد تا جوامع و ملت‌ها به حفظ سنت‌ها و مواریث خود تشویق شوند و به آنها احترام بگذارند.
در کنوانسیون ۲۰۰۳، «میراث فرهنگی ناملموس» باید در یکی از این پنج شاخه قرار گیرد: الف) سنت‌ها و بیان‌های شفاهی ب) هنرهای اجرایی ج) کنش‌های اجتماعی، آیین‌ها و رویدادهای جشنی د) دانش و کنش‌هایی که به طبیعت و جهان معطوف هستند هـ) صنعت‌گری سنتی.
در پیشگفتار متون پایه این کنوانسیون، ویراست ۲۰۱۶، خانم ایرینا بوکووا دبیرکل وقت یونسکو نوشته است: در زمانه‌ای که جهان در جست‌وجوی روش‌هایی جدید برای پیشبرد صلح و توسعه پایدار است، نیازی مبرم به برنامه‌هایی وحدت‌آفرین داریم که ما را در عین تمام گوناگونی‌هایی که داریم، گرد هم جمع کنند. کنوانسیون ۲۰۰۳ برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس دربردارنده‌ فرصتی اینچنین برای گفت‌و‌‌گو و عمل است. میراث فرهنگی ناملموس، دسترسی مستقیم به حافظه اقوام را میسر می‌سازد؛ این میراث منبعی زنده است که در آن پاسخ به چالش‌های مبتلا به صلح و توسعه‌ پایدار یافت می‌شود. اما شاید کلیدی‌ترین جمله پیشگفتار این باشد: جهان در حال نابود کردن منابع طبیعی خود است: ما باید کاری کنیم که به محیط فرهنگی‌اش ببالد!