احیای هویت محلی، احیای هویت ملی

مجتبی نوروزی، دکترای مطالعات منطقه‌ای: هویت را می‌توان به معنایی که انسان‌ها از طریق احساسات ذهنی از وجود هر روزه خود و ارتباطات گسترده اجتماعی کسب می‌کنند، تعریف کرد. این وجود و ارتباطات نیازمند مکانی برای شکل‌گیری است. مکان‌ها، مراکز اصلی تجربه بلافصل از جهان هستند. اگرچه امروزه فشار فناوری‌های جدید، جهانی شدن و تراکم فضا-زمان، تاثیر مکان‌ها در شکل‌دهی به هویت فردی و اجتماعی جوامع را کمرنگ کرده است، با این وجود مکان‌ها نقش بارزی در ساخت ابعاد کالبدی و نمادین هویت انسان‌ها برعهده دارند. معنای مکان ازجمله مفاهیمی است که امروزه به‌طور گسترده‌ای برای مقابله با از دست رفتن مکان مورد توجه قرار گرفته است (محسن تابان، محمدرضا پورجعفر و حسنعلی پورمند, 1391, ص. 79). در این بین محلات به‌عنوان فضای مستقیم زیست افراد و کوچک‌ترین واحد مکانی پس از خانه نقش کلیدی و اساسی دارند. لذا در شرایط کنونی که احیای هویت‌های کهن در برابر تهاجم‌های محتلف هویتی به یک ضرورت تبدیل شده است، باید به احیای هویت‌های محله‌محور در سیستم مدیریت شهری بیش از پیش توجه کرد. برای چنین توجهی چند اصل باید مد نظر قرار بگیرد: نخست، توجه به تاریخچه شکل‌گیری هر محله. این امر منجر به پیوند هویتی ساکنان هر محله با تاریخ و پیشینه محل زندگی و درنتیجه احساس تعلق خاطر بیشتر می‌شود. برای چنین امری توجه به تاریخ تغییرات ظاهری محلات به‌ویژه در مورد بناهای مهم و محوری محلات نظیر مساجد، رخدادهای مهم ماندگار در خاطره ذهنی افراد و شخصیت‌های مهمی که سابقه زندگی در آن محله را داشته‌اند، بسیار ضروری است. در این بین توجه به تجربه و حافظه مشترک می‌تواند نقش کلیدی داشته باشد. این مدل تجربیات معمولا در سه عنصر شادی مشترک، غم مشترک و رویدادهای عمومی مشترک نهفته است. در بستر محلات معمولا چنین رویدادهایی بر محور بناهای مرکزی و افراد شاخص شکل می‌گیرد. تمام موارد پیش گفته و تجدید خاطرات مرتبط با آنها می‌تواند حس نوستالژیک و تعلق خاطر را توسعه داده و منجر به احیای هویت محلات و انتقال آن به نسل‌های بعدی را فراهم آورده و از نوعی خلأ هویتی رها سازد.
با این مقدمه می‌توان به این امر ورود کرد که دوران دفاع مقدس و شهدای این دوره نقشی بی‌بدیل در ساختار هویت شهری کشور داشته و دارند؛ چراکه این رویداد به نسبت طولانی، سخت‌ترین شرایط تاریخ معاصر زندگی اجتماعی در ایران را رقم زده بود. از یک‌سو تمامیت ارضی و غرور ملی ایرانیان خدشه‌دار و از سوی دیگر شرایط سخت اقتصادی مردم در سال‌های پایانی با حمله مستقیم به شهرها همراه شده بود که تمام گروه‌های اجتماعی به‌ویژه در شهرهای بزرگ را تحت تاثیر قرار داده بود. موضوع دیگری که از این منظر و در دوران دفاع مقدس رخ داد، پیوند سطح هویت محلی به سطح هویت ملی در سایه مفهوم دفاع از وطن بود. درواقع درست است که این رخداد یگانه به هویت‌سازی در سطح محلی و حتی استمرار این ساختار هویتی کمک کرد اما پیوندی وثیق بین هویت‌های پراکنده محلی و شکل‌دادن به هویت ملی را هم موجب شد. آنچه بر اهمیت و تاثیر این رخداد می‌افزاید نوع جوانانی است که در جریان دفاع مقدس به درجه شهادت رسیدند. به‌طور معمول ایشان جوانانی خدوم و فعال در عرصه‌های اجتماعی و مزین به اخلاق حسنه بودند که در سطح محله شناخته شده و محبوب بودند و شهادت هر یک نه‌تنها برای اعضای خانواده بلکه برای تمام اعضای محله دردناک و غم‌انگیز بود.
یکی از اقداماتی که در این راستا و به صورت خودجوش صورت گرفته است، تالیف و چاپ کتاب شهید، یادبود شهدای محله مسجد بنی‌هاشمی به قلم دکتر حسین حمیدی‌نیا است. این کتاب تلاش کرده است تا با روش مصاحبه با افراد قدیمی محله مسجد بنی‌هاشمی و با تکیه بر خاطرات ایشان و خاطرات خود مولف که خود از اعضای همین مسجد در دوران دفاع مقدس بوده است و اسناد و مدارک به جا مانده از شهدای این محله، روایتی از زندگی و زمانه این عزیزان ارائه دهد. این اثر واجد چند ویژگی بسیار مهم است. نخست اینکه تاریخچه‌ای از چگونگی شکل‌گیری و توسعه این محله در مرکز تهران ارائه داده است که در نوع خود بسیار جالب و ارزشمند است. دوم، در این اثر مسجد به‌عنوان مرکز، محور و قلب شکل‌گیری محله به درستی تصویر شده است و درنهایت، در این اثر ضمن مرور خاطرات شهدای این محله تاریخ مختصر و جذابی از انقلاب اسلامی و دفاع مقدس ارائه شده است که بر ارزش و گیرایی اثر افزوده است. با این وجود این اثر ارزشمند می‌توانست در سطح بالاتری ارائه شود. به نظر می‌رسد عدم استفاده از تکنیک‌های روایتگری مبتنی‌بر داستان، عدم استفاده از اینفوگرافی به اندازه کافی، نامرتب بودن برخی تصاویر استفاده شده و برخی اشکالات ویرایشی، مهم‌ترین اشکالات وارده بر این اثر ارزشمند می‌باشد.
درنهایت باید گفت این اثر ارزشمند می‌تواند الگویی مناسب برای احیای هویت محلات تهران بر محور مساجد و شهدای دفاع مقدس باشد. کاری که می‌تواند با محوریت رزمندگان قدیمی دفاع مقدس در هر محله که دستی بر قلم و پژوهش و روایتگری دارند اتفاق بیفتد و قدمی باشد برای کنار زدن گرد زمان از مهم‌ترین گنجینه خاطرات محلات تهران.