فعلا خبری از باد و باران نیست و شاخص آلودگی هوا همچنان درحال افزایش است. بااین‌حال تنها راه‌حل مقطعی، تعطیلی چندروزه مدارس و زوج‌ و فرد کردن فعالیت خودروها از در منزل است تا حداقل سلامت تهرانی‌ها بیش از این به خطر نیفتد. اما همچنان این سوال تکراری وجود دارد که علت اصلی آلودگی هوای تهران چیست؟ چرا هر سال این موضوع رها می‌شود و حل آن صرفا به دست باد و باران تهران و تعطیلی چندروزه مدارس سپرده می‌شود تا روزهای سرد را پشت‌سر بگذاریم. به‌نظر می‌رسد مسئولان نیز درمورد اینکه علت اصلی آلودگی‌ هوای تهران چیست، متفق‌القول نیستند یا حداقل از اعلام علت اصلی آن طفره می‌روند. در میانه این سوالات که بالاخره در تهران مازوت‌سوزی وجود دارد یا نه نیز موضوع مهمی مورد توجه قرار دارد که اقدام جدی برای آن نمی‌شود. موضوع سوخت‌های بی‌کیفیت امری است که به‌گفته مدیرکل کنترل کیفیت هوای تهران، منجر به افزایش سهم 83 درصدی خودروها در افزایش آلاینده‌ها شده است. برای بررسی علت اصلی آلوگی هوای تهران و اقداماتی که باید در این رابطه انجام شود با سیدمحمدمهدی میرزایی‌قمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.

آلودگی هوا و آلاینده‌های موجود در هوای تهران، به نسبت سال گذشته چقدر تغییر داشته یا اصطلاحا هوا آلوده‌تر شده است؟
به‌طورکلی کیفیت هوا از ابتدای سال جاری تا 11 آذرماه نسبت به مدت مشابه سال گذشته در شرایط بهتری قرار داشته است. سهم روزهای آلوده سال جاری و سال گذشته به ترتیب 27 و 45 درصد بوده و به‌طور قابل‌ملاحظه از تعداد روزهای آلوده کاسته و بر تعداد روزهای با شرایط پاک افزوده شده است. درمجموع به‌جز ماه‌های شهریور و آبان، کیفیت هوا در سایر ماه‌های سال جاری مطلوب‌تر از مدت مشابه سال گذشته قرار داشته است. تا یازدهم آذر امسال نیز شش روز فراتر از حد مجاز ثبت شده که این تعداد برابر با 9 روز برای مدت مشابه سال قبل بوده است. طی سال 1401 تنها دو روز پاک ثبت شده که این شرایط در سال 1402 به 9 روز افزایش یافته است. همچنین تعداد روزهای دارای شرایط قابل‌قبول نیز با رشد در سال جاری نسبت به سال گذشته، از 140 روز به 179 روز رسیده است. همچنین تعداد روزهای دارای شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس و ناسالم نیز در سال جاری به ترتیب 62 و هفت روز بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته (101 روز ناسالم برای گروه‌های حساس و 10 روز ناسالم) با کاهش قابل‌توجه روبه‌رو بوده است. نکته قابل‌توجه سال 1401، بروز دو روز بسیار ناسالم و همین‌طور دو روز خطرناک است که در سال جاری و سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده است. شایان‌ذکر است باوجود کاهش فراوان تعداد روزهای آلوده در سال جاری، همچنان شرایط موجود با استاندارد سلامت فاصله دارد.

این موضوع تقریبا هرسال و در فصول سرد سال مطرح می‌شود که آیا در تهران ما مازوت‌سوزی داریم؟ این موضوع امسال خیلی جدی‌تر مطرح شده است. می‌توانیم بگوییم عامل آلودگی هوای تهران سوخت مازوت است؟
انتشار آلاینده‌های هوا در شهر تهران از منابع متعددی صورت می‌گیرد و کیفیت سوخت تنها شاخص افزایش یا کاهش آلودگی هوا نیست اما سوخت غیراستاندارد درصورت توزیع و استفاده یکی از عوامل انتشار آلاینده‌های هوا به‌ویژه ذرات معلق به‌شمار می‌رود. البته با توجه به شرح وظایف تعریف‌شده، سازمان ملی استاندارد و سازمان حفاظت محیط‌زیست باید درمورد کیفیت سوخت توزیعی در پخش‌های حمل‌ونقل، صنایع و نیروگاه‌ها و... اظهارنظر کنند. بدون‌شک استفاده از سوخت غیراستاندارد در خودرو منجر به کاهش عملکرد و توان خودرو، افزایش مصرف سوخت و عامل خرابی قطعات موتور و درنتیجه افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری می‌شود. عدد اکتان، میزان ترکیبات آلی فرار و محتوای گوگرد سوخت بنزین از مهم‌ترین فاکتورهای موثر بر میزان انتشار آلودگی خودرو بوده و باید استاندارد آلایندگی خودرو و نوع سوخت با یکدیگر همخوانی داشته باشد.

عامل و علت اصلی افزایش آلاینده‌ها در شهر تهران چیست؛ می‌توانیم مقصر اصلی آلودگی هوای تهران را سوخت بی‌کیفیت بدانیم؟
بی‌تردید مجموعه‌ای از این عوامل در بروز شرایط نامطلوب کیفی هوا موثر هستند. با استناد به اطلاعات سیاهه انتشار شهر تهران، سهم منابع متحرک (خودروها) در انتشار آلاینده‌ها در حدود 83 درصد بوده و سهم این منابع در تولید آلاینده‌های ذره‌ای و گازی به ترتیب در حدود 61 و 83 درصد می‌باشد. لذا وضعیت ناوگان حمل‌ونقل شهری و متغیرهای موثر بر آلایندگی این ناوگان شامل حجم تردد، تکنولوژی و استاندارد آلایندگی، فرسودگی، وضعیت معاینه فنی و پایداری میزان انتشار آلایندگی، الگوی ترافیک و زمان سفر و سهم ناوگان پاک و کم‌آلاینده به‌ویژه خودروهای برقی، مطلوبیت استفاده و دسترسی آسان به حمل‌ونقل عمومی در کیفیت هوای شهر نقش بسزایی دارد. علاوه‌بر فاکتورهای مذکور الگوهای هواشناسی در ایجاد، ماندگاری، توزیع و پراکندگی آلاینده‌ها نقش بسزایی دارند و تاثیر مستقیم شرایط جوی حاکم بر رفتار بسیار پیچیده آلاینده‌ها انکارناپذیر است. تاثیر این فاکتورها را در بسیاری از روزهای اخیر شاهد هستیم که باوجود اینکه تغییر محسوس در میزان انتشار آلاینده‌ها رخ نداده اما کیفیت هوا متأثر از شرایط جوی در بازه زمانی اندکی از شرایط نامطلوب به مطلوب یا بالعکس تغییر می‌یابد. در ماه‌های سرد سال نقش شرایط هواشناسی پررنگ‌تر بوده و تغییرات پارامترهای هواشناسی ازجمله الگوهای کم‌فشار و پرفشار در منطقه و همچنین تغییرات سرعت و جهت باد، وارونگی دما با تغییرات قابل‌ملاحظه در شرایط کیفی هوا همراه است. یکی دیگر از عوامل موثر در تشدید آلودگی هوا در پاییز و زمستان مصرف سوخت­های مایع به‌جای گاز در نیروگاه‌­ها و صنایع می‌باشد که می‌تواند در افزایش آلودگی هوا موثر باشد.

چقدر تعطیلی مدارس و اقدامات اینچنینی بر کاهش میزان آلودگی هوا تاثیر‌گذار است؟
آنچه قانون در رابطه با تعطیلی مدارس و ادارات پیش‌بینی کرده است، صرفا به جهت جلوگیری از اثرات زیان‌بار آلودگی هوا روی عموم شهروندان به‌ویژه کودکان و همچنین بابت عدم تشدید آلودگی هوا است. تعطیلی مدارس، راهکار کاهش آلودگی هوا نیست و از این جهت که دانش‌آموزان با توجه به سن و سال‌شان، در مقابل اثرات زیان‌بار آلودگی هوا آسیب‌پذیرتر هستند، مدارس تعطیل می‌شوند تا آنها کمتر در معرض آلودگی هوا قرار بگیرند. شرکت کنترل کیفیت هوا، تمام موارد مربوط به آلودگی هوا و آثار و نتایج اجرای اقدامات مختلف روی افزایش یا کاهش آلاینده‌ها را مدل‌سازی کرده است. هر سناریویی که در ارتباط با آلودگی هوا مطرح می‌شود، راهکار موقت یا دائم دارد و ما این قابلیت را داریم که هر موضوع و گزینه‌ای که مطرح می‌شود را بررسی کرده و نتایج خروجی آن را اعلام کنیم.
سهم منابع متحرک در آلودگی‌های گازی تهران 83 درصد و سهم آن در ذرات معلق 61 درصد است. جلوگیری از تردد وسایل نقلیه از درب منازل در قالب طرح زوج و فرد ازجمله راهکارهایی است که در ایام تشدید آلودگی هوا مطرح می‌شود و آثار و نتایج آن برآورد و مدل‌سازی شده است.
براساس این مدل‌سازی، اگر طرح زوج و فرد از در منزل به‌صورت کامل و دقیق اجرا شود، می‌تواند به‌طور موقت سهم خودروهای سواری در انتشار آلاینده‌های گازی را حداکثر تا هشت درصد کاهش داده و از 38 درصد به 30 درصد برساند. در این صورت، سهم خودروهای سواری در انتشار ذرات معلق نیز با حداکثر چهار درصد کاهش از 14 درصد به 10 درصد می‌رسد. بنابراین طرح زوج و فرد به‌صورت مقطعی بر کاهش آلودگی هوا اثر می‌گذارد. اجرای کوتاه‌مدت و البته کامل طرح زوج و فرد از در منزل، در سطح شهر سه درصد و در محدوده طرح زوج و فرد هشت درصد بر کاهش موقت آلودگی هوا موثر است، اما درصورتی‌که ادامه داشته باشد به‌تدریج و در بلندمدت تاثیر آن به‌ویژه در مورد ذرات معلق که از خطرناک‌ترین آلاینده‌ها و یکی از عوامل موثر در تصمیم‌گیری‌ این حوزه است کاهش می‌یابد.
براساس مدل‌سازی‌ها، اجرای طرح زوج و فرد در بلندمدت نتیجه عکس می‌دهد؛ علت آن این است که با اعمال محدودیت، تقاضا از بین نمی‌رود، بلکه از یک مد به مد دیگر و از وسیله‌ای به‌وسیله‌ دیگر جابه‌جا شده و عمده‌ تقاضا به علت ایجاد محدودیت در تردد خودروها براساس شماره پلاک به سایر وسایل نقلیه بیش‌آلاینده ازجمله موتورسیکلت و خودروهای دیزلی فرسوده منتقل می‌شود.