مافیا علیه زبان فارسی

عطیه همتی، دبیرگروه نقد روز: بینندگان اخبار 20:30 هرشب بخشی به نام «پاسداشت زبان فارسی» را تماشا می‌کنند، برنامه‌ای که امید جلوداریان مدرس زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر در صداوسیما سازنده آن است. جلوداریان در هر قسمت متن سخنرانی یا مصاحبه مسئولان را زیرنظر می‌گیرد و بابت استفاده از کلمات بیگانه و غیرفارسی که در صحبت‌های آنها وجود دارد تذکر می‌دهد و معادل فارسی آنها را به مخاطب نشان می‌دهد. این برنامه اگرچه نیت درستی دارد اما در برخی موارد به جای اصلاح، در نقش مچ‌گیری عمل کرده و آنقدر سختگیرانه عمل می‌کند و معادلات عجیب‌وغریب فارسی برای کلمات جاافتاده علمی می‌گوید که گاه به ضدخودش تبدیل می‌شود و ممکن است کارایی و شکل مثبت خود را از دست بدهد و به جای تبدیل شدن به یک برنامه علمی و صحیح در زبان فارسی، به مسخره‌شدن زبان فارسی منجر شود. واژه‌سازی برای برخی نرم‌افزارها که بیش از چند دهه است به زبان انگلیسی مشهور شده‌اند، یکی از موضوعاتی است که عملا معادل فارسی درستی ندارند. مانند واژه‌ «پرده‌نگار» که به جای واژه «پاورپوینت» که یک نرم‌افزار است انتخاب شده ‌است.
این در حالی است که در نقطه مقابل سختگیری، در شبکه نمایش خانگی و حتی تلویزیون خودمان برنامه‌هایی مانند شب‌های مافیا تولید می‌شود که از اساس انگار با زبان فارسی مشکل دارند. بیش از چهار سال است که در برنامه شب‌های مافیا حتی به‌عمد برای تبلیغ برخی کالاهای تجاری از کلمات انگلیسی استفاده می‌شود که نه‌تنها علمی نیست بلکه استفاده از آن بسیار زشت است. مانند کلمه «وایت» به جای کلمه «سفید» که بسیار راحت در یک فصل برای تبلیغ آدامس‌هایی با این نام استفاده می‌شد. در این برنامه مدت‌هاست از کلمه «turn» به جای کلمه «نوبت» و از کلمه «night» به جای کلمه «شب» استفاده می‌شود. حتی کلمه «تفنگ» در این برنامه تبدیل به کلمه «gun» شده ‌است و به‌طور کاملا مشخصی می‌توان گفت در بسیاری از موارد در جملات ردوبدل شده در این برنامه، میزان کلمات انگلیسی از کلمات فارسی بیشتر است و تنها از چند حرف اضافه فارسی برای چسباندن کلمات استفاده می‌شود. دیگر حتی استفاده از کلماتی مانند «blind» و «feeling» کاملا عادی شده‌ و نکته ناراحت‌کننده این است که این برنامه یکی از پربیننده‌ترین برنامه‌های شبکه نمایش خانگی است و چندین‌وچند فصل است که با همین سبک و سیاق ادامه دارد و نه‌تنها از قسمت‌های اول تاکنون هیچ تذکری دریافت نکرده بلکه قسمت به قسمت در این زمینه بدتر هم شده ‌است.
شب‌های مافیا یا اسم‌های دیگر آن مانند زودیاک، پدرخوانده و دیگر نام‌هایی که ممکن است در آینده در حاشیه آن شکل بگیرد، یکی از اصلی‌ترین برنامه‌ها برای مافیاباز‌هاست و از آنجایی که به غلط یا درست، این بازی گروهی در سال‌های اخیر به‌شدت بین قشر جوان و نوجوان ما همه‌گیر شده ‌است، می‌تواند باعث شود تا به‌طور کاملا جدی کلمات انگلیسی وارد زبان فارسی شوند. اما استفاده از لغات بیگانه و غیرعلمی در زبان فارسی مختص شب‌های مافیا و شبکه نمایش خانگی نیست. برنامه دستپخت که قرار بود یک برنامه حرفه‌ای در زمینه آموزش آشپزی باشد، پر از کلماتی بود که واقعا استفاده از آنها لزومی نداشت و تبدیل به یک امر طبیعی شده بود. به‌طور مثال استفاده از کلمه «cut» به جای «برش» یکی از بدیهیات در این برنامه بود و در طول چندفصل خود نیز هیچ‌گاه تغییر رویه نداد.
شاید استفاده از زبان انگلیسی برای برخی نرم‌افزارها یا اصطلاحات علمی رایج که فرهنگستان خیلی دیر به فکر تولید معادل آن بوده، رایج باشد اما وقتی قرار است زبان و کلمات روزمره آدم‌ها با این قبیل واژگان جایگزینی پیدا کند، امر بسیار خطرناکی در ادبیات فارسی است. چنانکه بسیاری از اصطلاحات و کلمات تازه نوجوانان امروزی کاملا وارداتی است و زایش آن با زبان فارسی نبوده ‌است. اصطلاحاتی مثل هیت دادن، چیت کردن، دیس دادن، به‌راحتی وارد ادبیات جوانان ما شده به‌گونه‌ای که انگار زبان غنی فارسی معادل چنین کلماتی را هیچ‌گاه درون خود نداشته‌ است. این کلمات شاید در ابتدا فقط در زبان گفتاری ما وجود داشته باشد اما تجربه نشان داده‌ که به‌زودی وارد ادبیات و زبان نوشتاری ما خواهد شد و این عدم امانتداری درست ما در پاسداشت زبان فارسی را نشان می‌دهد. برخی ممکن است این تغییر را طبیعی بدانند و این اضافه شدن واژگان را زایش زبانی بدانند اما باید گفت این زایش نیست. زایش از دل زبان بیرون می‌آید اما این تغییرات نوعی تهاجم زبانی است که زبان اصلی را ضعیف کرده و به‌مرور جایگزین کلمات قدیمی‌تر خواهد شد، به‌گونه‌ای که نسل بعد دیگر معادل فارسی برخی کلمات کاملا بدیهی امروزی را نداند. تهاجم زبانی می‌تواند در ادامه، ادبیات و قدرت نوشتاری یک جامعه را نیز تضعیف کند و حتی به شعر و نثر ادبی آن جامعه ضربه بزند و حتی فرهنگ آن جامعه را تهدید کند. پس بهتر است سختگیرانه‌تر با تولیدات فرهنگی که ضربه علنی به زبان و ادبیات فارسی می‌زنند برخورد شود و برای این موضوع پروتکل‌های مشخصی وجود داشته باشد.
تعیین قوانین زبانی برای برنامه‌هایی که معلوم نیست چرا حتی برای کلمه شب در زبان فارسی معادل انگلیسی به کار می‌برند نه سانسور محتوایی است و نه نگاه سختگیرانه‌ای که دست تولیدکنندگان را برای برنامه‌سازی ببندد یا شرکت‌کنندگان را در صحبت کردن دچار مساله کند. چه بسا افراد را مجبور خواهد کرد به زبان مادری خود در مکالمات روزمره برگردند.
نه نگاه تهاجمی سختگیرانه در عدم استفاده از کلمات علمی درست است نه نگاهی منفعلانه در تولیدات ضربه زننده به زبان فارسی. نگاه اول زبان فارسی را مورد تمسخر قرار می‌دهد و نگاه دوم زبان فارسی را بی‌ارزش نشان می‌دهد. پس بهتر است متولیان امر هم برای نجات فرهنگ آتی و هم نجات زبان فارسی قوانین درست و به جایی برای تولیدات فرهنگی مشخص کنند.